Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ●

İşin elmi nəticəsi: Qədim türk təfəkkürünün məhsulu olan İlaxır çər­şənbə, Novruz bayramları və s. dünyəvi-bəşəri məzmunlu bayramları­mızla dini mahiyyəti bayramların, müqəddəs günlərin aralarında ortaq cəhətlərin, bir-birlərindən əks olunmaların mahiyyətinə ilk dəfə aydınlıq gətirilmişdir.

İşin elmi yeniliyi: Xalq bayramları, dini bayramlar və inamlar arasında qırılma bağlılıqların olması folklor materialları əsasında təhlili müstəvisinə gətirilmişdir. İlaxır çərşənbəsi, Novruz bayramı ilə Qədir faciəsinin arasında sosial-genetik əlaqələrin olması sübuta gətirilmişdir.

İşin tətbiqi əhəmiyyəti: Məqalədə irəli sürülən mülahizələr gələ­cək­də folklorşünaslar tərəfindən davam və inkişaf etdirilməli, Xalq ara­sında mövcud olan inamlar silsiləsi ilə bayramların bağlılığı istiqamə­tində, habelə bəşəri və dini məzmunlu bayramların daxili əlaqələri ümumi qanunauyğunluqları sistemə salınıb, daha ətraflı öyrənilməlidir.

Açar sözlər: ilaxır çərşənbə, bayram, qədir gecəsi, inam.
ƏDƏBİYYAT

1. 
   Məhəbbət Paşayeva. «Azərbaycanlıların ailə mərasimlərində etnik ənənələr» (XIX-XX əsrin əvvəlləri. Şəki-Zaqatala bölgəsinin materialları üzrə)», Azərnəşr, 2008
   
2. 
   AFA, XXIII, Naxçıvan örnəkləri, 2-ci cild, Bakı, «Elm və təhsil», 2012.
   
3. 
   Folklor İnstitutunun arxivi, inv. № 773.
   
4. 
   Folklor İnstitutunun arxivi, inv. № 997.
   
5. 
   Çimnaz Əziz qızı. «Nənəmdən nəvəmə…» (folklor örnəkləri), Bakı, «Elm və təhsil», 2012
   
6. 
   Həsən Təhməzli, «Şıxalıağalı: Tarixi keçmişdən bu günə», Bakı, MBM, 2011
   
7. 
   Quluzadə Nasir Vaqif oğlu, «Qədim Azərbaycanda maldarlıq və onunla bağlı inanclar – mərasimlər (e.ə. VI-III minilliklər)» adlı tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün yazdığı dissertasiyasının avtore­feratı, Bakı – 2009
   
8. 
   Güllü Yoloğlu, «Mövsüm mərasimləri (türk xalqlarının materialları əsa­sında tarixi-etnoqrafik tədqiqat)», Bakı, «Xəzər Universiteti» nəşriyyatı, 2009
   
9. 
   Sərvər Məsum «Tivi kəndi (tarixi, mətbəxi, inancı), «Yeni poliqrafist» MMC, 2011
   
10. 
    Güləbatın Mustafaqızı, Salatın Əhmədli «Hər kim yüz il unutmasa»… Bakı, «Elm», 2011
    
11. 
    (Folklor İnstitutunun arxivi, inv. № 1076. Söyləyəni: Sona Ağamirzə qızı. 1938-ci il təvəllüdlü. Tovuz rayonu, Aşağı Ayıblı kəndinin sakini)
    
12. 
    Aynur Babək. “Azərbaycan folklorunda su ilə bağlı inamlar”. Bakı, “Nurlan”, 2011
    

İnformatorlar

13. 
    Qərənfil Qubuş qızı Məmmədova. (Albalıyeva), Zəngəzur mahalının Sisyan (Qarakilsə) rayonunun Sofulukəndində anadan olub, Cəbrayıl rayonundan məcburi köçkün düşüb, Abşeron rayonunun Saray qəsəbəsində yaşayır. 1942-ci il təvəllüdlü, ibtidai təhsilli.
    
14. 
    Məhəmmədəli Çələbi Əhməd Çələbioğlu. Ali təhsilli. Cəbrayıl rayo­nu­nun Çələbilər kəndində doğulub, Abşeron rayonunun Saray qəsəbəsində dəfn olunub (1943-2011).
    

Ş.Ə.Albalıyev

XALQ BAYRAMLARI İLƏ BAĞLI İNAMLAR
Məqalədə xalq bayramları ilə inancların bir-birləri ilə sıx bağlılığı məsələ­lə­rinə aydınlıq gətirilir. Dini və dünyəvi mahiyyətli bayramların bir-birlərinə transformasiya olunma kodları aşkarlanır. İnamların nikbin ümidlərin ifadəsi olaraq bayramlarda reallaşacağının fəlsəfi-psixoloji səbəbləri açıqlanır.
Ш.А.Албалыев

Верования связанные с народными праздниками

Резюме

В статье раскрываются вопросы тесной связи между верованиями и народными праздниками. Обнаруживаются коды трансформаций рели­гиоз­ных и мировых праздников друг в друга. Раскрываются философские и психологические причины реализации оптимистичных надежд верова­ний на праздниках.

Ключевые слова: последний вторник марта, праздник, ночь гедира, верования.
Shakir.A.Albaliev

Summary

The believes dealing with the public holidays

In the article the close relationship of believes and public holidays are investigated. The codes of secular and religious holidays transformations to each other are discovered. In the article philosophical and psychological causes are clarified.

Yeganə Nəhmətulla qızı İSMAYILOVA

Bakı Dövlət Universiteti,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
N.KƏSƏMƏNLİNİN «DƏLİ DOMRUL», T.ELÇİNİN «OĞUL BUĞAC», R.TƏHMƏZOĞLUNUN «DƏDƏM QORQUT» POEMALARININ İDEYA-MƏZMUN TƏHLİLİ
Məsələnin qoyuluşu: Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında Dədə Qorqud motivləri əsasında yazılmış üç şairin əsəri təhlil olunmuşdur.

İşin elmi yeniliyi: Kitabi-Dədə Qorqud ideyaları müasir Azərbaycan ədəbiyyatında bədii sözün hamisi, ilham mənbəyidir.
«Dədə Qorqud» eposu motivləri əsasında yazılmış poemalar içəri­sində N.Kəsəmənlinin «Dəli Domrul» poeması özünəməxsusluğu ilə diqqəti çəkir. Ümumiyyətlə, N.Kəsəmənli ədəbiyyatımızda sevgi şairi kimi tanınırdı. O, «Dəli Domrul» poemasında da öz üslubuna sadiq qalmış və «Dədə Qorqud» motivləri əsasında bir sevgi dastanı yaratmışdır.

«Dəli Domrul» poemasında mənzum dram janrının kompozisiya elementlərindən istifadə olunmuşdur. Belə ki, bu əsər bir növ poema janrı ilə mənzum dram janrının kontaminasiyasından ibarətdir. Poetik dialoqlar, azsaylı da olsa, remarkalar onu pyes kimi səciyyələndirməyə im­kan versə də, əsər müəllif tərəfindən poema kimi düşünülmüş və «Hamısı sevgidən­dir» kitabında poema kimi verilmişdir.

Hər bir pyesin əvvəlində onun obrazları təqdim olunur. Lakin «Dəli Domrul» əsərində belə bir təqdimat yoxdur. Digər tərəfdən əsərin həcmi də müəllifin onu poema janrında yaratdığını göstərir. Əlbəttə, sənətkar öz yaradıcılıq kombinasiyalarında sərbəstdir və N.Kəsəmənli öz poemasına dram elementləri qatmaqla onu daha emosional, daha təsirli etmişdir.

«Dəli Domrul» poeması köçərilərin, ata-ananın, bacının ölmüş igid üzərində ağlamaqları ilə başlayır:

Qarşı yatan ulu dağlar,

Bilirsənmi, nələr oldu?

Göz yaşıyla dolun, dağlar,

İgidimiz ölər oldu (1, 264).

Bu zaman Dəli Domrul təpəl atın üstündə yaxınlaşıb nə baş verdiyini soruşur. Ona ölmüş igidi Əzrayılın apardığını söyləyirlər:

Bu dünya bizə dardı,

İtiyimiz nübardı,

Bir oğlumuz var idi,

Bax, Əzrail apardı (1, 266)

Dəli Domrul Əzrayılı hədələyir. Əzrayıl da onunla vuruşub məğlub edir. Dəli Domrul ondan aman istəyir. Lakin Əzrayıl ona bildirir ki, boş qayıda bilmərəm:

Gəlmişəm, boş qayıtmam,

Bir can aparmalıyam.

Öz canın da olmasa,

Özgəsinə qayılam.

Bir əzizin yoxmudur,

Əvəzinə can verə? (1, 270)

Dəli Domrul dastanda olduğu kimi, atasına və anasına can üçün mü­ra­ciət edir. Lakin onlar öz canlarını oğullarına qıymırlar. Əzrayıl ona tənə edir:

Dünya şirin, can əziz,

Kim verər öz canını? (1, 273).

Dəli Domrul Əzrayıldan öz arvadı ilə vidalaşmağa icazə istəyir. Qadın «uf» demədən öz canını ərinin yolunda qurban verməyə hazırdır. Poema qadının Əzrayılın tənəsinə cavabı ilə bitir:

Nə deyərsən, nə söylərsən,

Göz açıban gördüyüm,

Könül verib sevdiyim,

Qoç ərim, qoç igidim?!

Neylərəm səndən sonra?

Yaylasam, gorum olsun,

Çəmənindən keçərsəm,

Tapdanan arım olsun.

Altun daş-qaş taxarsam,

Tabutum, sonum olsun!

Sənsiz su da içərsəm,

İçdiyim qanım olsun!

Səndən sonra bir igid

Görsə gözüm, kor olar.

İsti yatağım sənsiz

Buza dönmüş gor olar.

Səndən sonra bu canım

Qıyma igidsiz qalsın.

Əzrail, al canımı,

Yarın qurbanı olsun! (1, 264)

Əsər burada bitir. Şair dastan süjetini boyda olduğu kimi axıradək bədiiləşdirməyə ehtiyac görmür. Dastanda qadının sevgisi, ərinə olan vəfası Tanrının xoşuna gəlir və o, Dəli Domrulla qadınına 140 il ömür bəxş edir. Lakin N.Kəsəmənli süjetin bu hissələrini bu miniatür poema-pyesə gətir­mir. Bunun səbəbi əsərin şair tərəfindən düşünülmüş əsas ideya­sının Əzra­yılla Qadınının dialoqunda tam şəkildə ifadə olunmasıdır. Əslində, şair sevginin Tanrının yaratdığı varlıq aləminin ən uca və ən ülvi dəyəri olduğunu tərənnüm etmişdir. Bu ideyanın təcəssümü zamanı iki tərəf – iki əqidə (amal) üz-üzə gətirilmişdir. Birincisi, «dünya əziz – can şirin» ideyası, digəri isə sevginin hər bir dəyərdən üstün olması ideyası. Birinci ideya Dəli Domrulun ata-anasının davranışlarında üzə çıxaraq Əzrayıla insanlara tənə etməyə əsas verir. Yəni insanlar bütün varlıqları ilə dünya nemətlərinə bağlıdırlar. Heç kəs bu dünyadan könüllü getmək istəmir. İkinci ideyanın daşıyıcısı Dəli Domrulun sevgilisi – həyat yol­daşıdır. O, Dəli Domrulsuz dünya nemətlərini, hətta şirin canını belə özünə haram bilir. Və sübut edir ki, Tanrının yaratdığı dünyada ən ali və ən ülvi nemət elə sevginin özüdür. Tanrı dünyanı sevgidən yaradıb və insanlığı yaşadan, ona həyat qüvvəsi verən sevgidir. Şair poemanı bu nöqtədə tamamlamaqla oxuculara qədim oğuz insanlarının sevgisinin nümunəsində dünyanın ən uca həqiqətini aşılamış, milli mənəviyyatımızın dayaq nöqtəsinin sevgi olduğunu, eyni zamanda bu uca bəşər sevginin öz qaynaqlarını xalqı­mızın mənəviyyat tarixinin ən dərin qatlarından götür­düyünü göstərmişdir.

Azərbaycan şairləri «Kitabi-Dədə Qorqud» motivlərinə müraciət edərkən uşaqları da unutmamışlar. Bu baxımdan, T.Elçinin «Oğul Buğac» poeması kiçik yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. Poema 1988-ci ildə «Gənc­lik» nəşriyyatında rəngli rəsmlərlə buraxılmışdır. Nəşriyyat öz təqdimatında yazır ki, «sevimli şairimiz Teymur Elçinin ulu «Dədə Qorqud» motivləri əsasında ölməz dastanımızın qəhrəmanlarından biri – igid Buğac haqqında yazdığı poemanı balaca oxuculara təqdim edirik. Qoçaq, qorxmaz Buğacın vətənə, doğma torpağa, el-obaya, ataya-anaya olan sevgisi bu gün böyüməkdə olan nəsillərin də ürəyində dünənimizə və gələcəyimizə məhəbbət oyadır» (2, 2).

Yeddi başlıq-hissədən («Muştuluq», «Dağ döşündə», «Ovda», «Qalx, gedək!», «Ölümlə görüş», «Dayanma, tələs, oğlum!». «Karvan yolu») ibarət olan poema ulu ozan dədə Qorqudun tərənnümü ilə başlanır:

Dədəm Qorqud!

Aşıq babam, ozan babam,

Mənim ölməz dastanımı

Yazan babam! (2, 2).

T.Elçin Dədə Qorqudu tarixlərdən xəbər verən ozan, oğuzlara ad qoyan, oğuz elində küsülüləri barışdırıb bütöv cəmiyyətdə sosial harmo­niya yaradan ağsaqqal, elin sevimlisi, güvənc yeri kimi tərənnüm edir. Şair üçün Dədə Qorqud eyni zamanda bədii sözün hamisi, ilham mənbəyi, bütün şairlərin, o cümlədən T.Elçinin mənəvi əcdadıdır. Dədə Qorqudun mənəvi irsi indi onun sənətkar nəvələrinin sözündə, şeirində yaşayır:

İzin qalıb, Qorqud babam.

Sehirli, sirli aləmdə.

Şərbət kimi sözün qalıb

Bu gün mənim piyaləmdə.

Bağladığın kitab mənim,

Çaldığın o rübab mənim,

Səni məndən soruşsunlar,

Hər suala cavab mənim,

Qorqud baba! (2, 4).

Poema başdan-başa «Kitabi-Dədə Qorqud»un birinci boyu – «Dirsə xan oğlu Buğac boyu» əsasında yazılmışdır. Əsər «Muştuluq» hissəsi ilə başlayır. Burada Dirsə xanın oğlu Buğacın doğulması, böyüməsi, on beş yaşına çatması təsvir olunur. Birinci hissədə Dirsə xana oğlunun anadan olmasını xəbər verirlər. Xəbəri alan xanın sevinci yerə-göyə sığmır:

Səhər hələ yuxudaydı,

Çıxmamışdı dan yerinə,

Hələ günəş gəlməmişdi

Qırmızı meydan yerinə.

Xəbər çatdı Dirsə xana:

– Nə yatmısan,

Tez dursana?!

Oğlun olub!

Muştuluq ver!

Günəş doğdu,

Sevindi göy,

Sevindi yer.

Dik atıldı

Yatağından Dirsə xan.

Muştuluqçu al geyəcək,

Muştuluğu versə xan (2, 5).

Sevincək olmuş xan ova çıxır, ov ovlayır. Qayıdıb muştuluqçunu gö­rünməmiş şəkildə mükafatlandırır. Eldə toy-bayram olur. Uşaq böyüyür, on beş yaşına girir. Bu yaşında hər hünərdə – at minib, yay çəkib ox atmaqda, ov ovlamaqda, quş quşlamaqda öz yaşıdlarını qabaqlayır. Atası onunla fəxr edir:

Qorxma oğul!

Qıy vurmağı

Qartallardan

Öyrən, oğul!

Qayalarda

Qartal doğul! (2, 7).

«Dağ döşü» adlanan ikinci hissədə Dirsə xanın oğlunun igidlik göstərməsi və ad almasından bəhs olunur. O, elin hüzurunda dəhşətindən hamının qorxduğu buğa ilə döyüşərək ona qalib gəlir. Dədə Qorqud ona Buğac adını verir:

Ertəsi gün

Dədə Qorqud

Cəm elədi Oğuzu,

Mizrab vurdu,

Dilləndirdi qopuzu:

– Buğac deyin

Bu igidin adına,

Dara düşsə,

Tanrım yetsin dadına (2, 14).

Poemanın «Ovda» adlanan hissəsində göstərilir ki, Dirsə xanın yanın­da qırx igid var idi. Şair onları «qırxlar» adlandırır. Qırxlar xanın çörəyini yeməklə bərabər, onun taxtına göz dikmişdilər. Buğacın tez bir zamanda böyüməsi, igidə çevrilməsi, xanın layiqli varisi olması onları narahat edirdi. Onlar Buğaca böhtan atıb, xanı öz oğlunu oxlamağa vadar edirlər. Bu işi edən xan ağır psixoloji vəziyyətə düşür:

Dirsə xanın

Dərdi böyük, dağdan ağır.

Elə bil ki,

Üzərinə oxlar yağır.

Qamçılayır

Köpüklənən Boz atını.

Eşidən yox

İçindəki fəryadını (2, 21).

Əsərin «Qalx, gedək!» adlanan hissəsində Dirsə xan aldadıldığını başa düşür. Xain qırxlar Buğacı aradan götürdükdən sonra Dirsə xanı əsir tutub, başıaçıq, ayaqyalın qonşu dövlətin zindanına aparırlar. Həqiqəti başa düşən Dirsə xan ağır peşimançılıq keçirir:

Gecikdin, küs özündən:

Taxta çıxdı xəyanət.

Görəcək günlərin var,

Qalmadı daha taqət (2, 22).

T.Elçin uşaqlar üçün nəzərdə tutduğu əsərdə xəyanət motivini xüsusi mənalandırır. Gənc nəslə Dədə Qorqudun dili ilə səbirli olmaq, deyil­miş hər sözə inanmamaq, yüz ölçüb-bir biçmək, həqiqəti yalandan seç­mək, bir sözlə, mənəvi dəyərlər, ağıllı davranışlar haqqında belə bir nəsihət verir:

Kim deyir ki, ozan sözü

Doğru çıxmaz, yalan olar?

Təbib gəlsə, dərman deyər,

Əzrayıl can alaт olar.

Dəryalar keç üzə-üzə;

Bıçaq batsın yaman gözə.

Aldanma gəl hər xoş sözə

İlan, əqrəb çalan olar.

Bil qədrini sədaqətin,

Aç gözünü həqiqətin,

Əlini kəs xəyanətin,

Uzansa, el talan olar.

Dədə Qorqud haqqı deyər,

Haqqı görən haqqı öyər,

Kim itirsə, haqqı əyər,

Özü darda qalan olar (2, 23).

Buğacın anası Zibeydə qızlarla oğlunun axtarışına çıxır, onun ölü­mü­nə inanmır. Ananın inamı düz çıxır: o, öz oğlunu yaralı halda tapır. Dağ çiçəyini südünə qatır, məlhəm qayırıb oğlunun yarasına qoyur. Şair ana südünü tərənnüm etməklə uşaqlarda anaya, ana südünün müqəddəsli­yinə, möcüzə və şəfasına inam təlqin edir. Əslində, T.Elçinin ana südü haqqında böyük bir ilham və vəcdlə yazdığı misralar, sözün həqiqi mənasında, əsl sənət incisidir:

Ana südü! Səndən təmiz

Nə var dünyada?!

Səndən şirin, səndən əziz!

Heç gəlmir yada!
İliyimiz, sümüyümüz,

Qanımız səndən.

Hər ölümə can verməyən

Canımız səndən.

Müqəddəssən Günəş qədər,

Ey ana südü!

Səndən – ana məhəbbəti,

Ana öyüdü... (2, 31).

Əsərin «Dayanma, tələs oğlum!» hissəsində Buğac atasının aldadıl­dığını, ona və atasına qırxlar tərəfindən tələ qurulduğunu başa düşür. Ana südü ona şəfa verdiyi kimi, ana sözü də ona həqiqəti başa salır. Ağıllı ananın mühakimələri həqiqəti ortaya qoyur:

Sual verib, cavab gəzir,

Soruşur ana.

Dözə bilmir, inanmır öz

Cavablarına.
Qarışıbdır bir-birinə

Xəyanət, qəzəb...

Nə deyiblər Dirsə xana?

Nə imiş səbəb? (2, 31-32).

Ağıllı qadın başa düşür ki, işin içində nə isə bir xəyanət var. O, hadisə­lərin necə baş verdiyini bilməsə də, fəhmi, fitrəti ona xəyanətdən soraq verir:

Tez gedək! Atandan

Nigaranam mən.

Açılmır ürəyim,

Bağrı qanam mən.

Tez gedək! Nəsə var

Onun başında... (2, 32).

Ana oğlunu, atasını xilas edib, xəyanətkarları cəzalandırmağa çağırır. Buğac xəyanətkarlarla döyüşə girib, atasını xilas edir. Poemanın əsas süjeti ata ilə oğulun qovuşmasının, Oğuz elinin birlik və bütövlüyünün təntənəsi ilə bitir. Baş vermiş bütün bu hadisələrin ibrətamiz nəticələrini T.Elçin əsərin sonundakı «Karvan yolu» adlı hissədə Dədə Qorqudun dili ilə bəyan edir:

Ucalardan uca tutun

Bu öyüdü:

İgidlərə halal olsun

Ana südü.

Yaxşı bilin özünüzün,

Sözünüzün qiymətini.

Özünüzdən uca tutun

El-obanın qeyrətini (2, 37).

Dədə Qorqudun dilindən söylənilən bu nəsihətlər əsərin əsas ideya yükünü, ideya-məzmun mahiyyətini ifadə edir. Şair əsərdə «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunun maraqlı məzmuna malik birinci boyunu uşaqların dili və düşüncəsinə uyğunlaşdırmaqla qalmır, onlarda vətənpərvərlik, huma­nizm kimi ali mənəvi keyfiyyətləri tərbiyə edir. Poemada Dədə Qorqudun dilindən söylənilən nəsihətlər, nəğmələr və s. məhz bu məqsədə qulluq edir. Adətən, uşaqlar üçün yazılmış əsərlərdə ibrətamiz kəlamlardan, nəsi­hət­lərdən, atalar sözləri və məsəllərindən istifadə olunur. T.Elçin bu ənənə­yə sadiq qalaraq əsərin əsas ideya yükü daşıyan fikirləri Dədə Qor­qu­dun dilindən verir. Fikrimizcə, sadə, yapışıqlı, uşaqların düşüncə dün­yasına uyğun yazılmış əsərdə müəllif öz məqsədinə nail olmuş, «Dədə Qorqud» motivlərindən istifadə yolu ilə çox dəyərli, uşaq ədəbiyyatının tarixində daimi qalacaq bir poema yaratmağa nail olmuşdur.

«Dədəm Qorqud» motivləri əsasında yazılmış poemalardan biri də şair-tərcüməçi, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Rəşid Təhməzoğ­lunun hər çapı ilə diqqəti cəlb edən «Dədə Qorqut» adlı epos-poemasıdır (bax: 3; 4). Əsərin 1999-cu ildəki ilk çapının redaktoru və ön sözün müəl­lifi İ.Öməroğlu (Vəliyev) R.Təhməzoğlunun «Dədəm Qorqut» poemasını bütövlükdə «mənə­vi qaynağın poetik biçimi» kimi səciyyələndirərək (5, 3-5) yazır: «İlhamla yazılmış bu əsər tarixə müasir baxışın təzahürü kimi meydana çıxıb. Epos-poema, əslində, nəsillərin dialoqu, nəvə ilə baba, bu günümüzlə ulu keçmi­şimiz arasında poetik mükalimədir. Nəvənin babaya müraciəti nədən doğub, eposdakı boylar məgər şair üçün yetərli deyildi­mi? Hadisələr, tarixin və zamanın müəyyən məqamlarında ortaya çıxan milli-etnik nöqsanlar, bəşəri cinayətlər müasir dövr ilə nə dərəcədə səciy­yə­vidir? Epos-poemanı oxuduqca müəllifin narahatlığının səbəbləri aşkar olunur» (5, 4).

İ.Öməroğlunun mühaşidələrinə görə, şair eposun məlum boylarını sadəcə nəzmə çəkmək yolunu tutmamış, əsərdə özünün müasir dövrün bədii-estetik, milli-mənəvi normaları ilə səsləşən sənətkar konsepsiyasını da reallaşdıra bilmişdir: «Əsər eposun məlum boylarının süjeti əsasında forma­laşsa da, şairin çağdaş lirik «mən»i, onun bu günün ucalığından keçmişə baxışı, bu baxışdakı öygü, öyünmə və qınamalar olduqca təsir­lidir» (5, 4).

Poemada özü bədii sözün (poetik deyimin) zirvəsi olan «Kitabi-Dədə Qorqud» boylarının şair tərəfindən yenidən necə bədiiləşdirmə üsuluna, obrazlaşdırma texnikasına, bədiiləşdirmənin mexanizmlərinə gəlincə, «epos-poemada etnoqrafik məqamlar ayrıca səliqə ilə işlənmişdir. Bu baxım­dan, ov səhnələri, döyüşlər, toy şənlikləri, məişət mərasimlərinin poetik təsviri diqqəti cəlb edir. Müəllif Dədəm Qorqut adı ilə bağlı əhvalat və hadisələrə müasirlik gözü ilə nəzər salır, obrazlar, dastan qəhrəmanları yenidən «dindirilir», çağdaş insanla üz-üzə gətirilir, qınamalar, şəxsiyyətin tarixdəki hərəkətini saf-çürük etmək üçün vasitəyə çevrilir. Etnoqrafik səciyyəli əsərdə tarixdən və dastandan alınan ibrət, əxlaqi təəssüratlar vətəndaşın milli tərbiyəsi üçün önəmlik qazanır. Şair tarixi dastana yalnız araşdırıcı gözü ilə baxmır. Həm də sözə, ifadəyə tarixi-dilçilik mövqeyindən yanaşır. Sözü ələkdən keçirir, onu yeni biçimdə oxucuya çatdırır» (5, 4-5).

Poemanı geniş təhlil etmək burada imkansız olsa da, səciyyəvi mə­qam­lara diqqət yetirək. İlk diqqəti cəlb edən odur ki, R.Təhməzoğlu əsərdə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının öz bədii deyim tərzini saxla­mağa çalışmışdır. Ancaq oxucu burada şair tərəfindən yaradılmış maraqlı poetik mənzərə ilə üzləşir. Poemada elə məqamlar var ki, onları oxuduqca sanki «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının özünü oxuyursan. Ancaq şair öz bədii dili, istedadı və obrazlaşdırma bacarığı ilə hər an bu məqamların içindədir. Dastanın poetik deyim tərzi ilə R.Təhməzoğlunun deyim tərzi biri-biri ilə qovuşub; bədii düşüncənin zaman adlı sərhədləri dəf olunub, poeziya həmişəyaşarlığını və əbədiyyətini təsdiq edib:

Əsim-əsim dan yelləri ötən çağdı,

Saqqallıca çil torağay ötən çağdı...

Uzunsaqqal titrarilər banlayırdı,

Qaçan atlar bir-birini yanlayırdı...

Ağ qaranı, qara ağı seçən çağdı,

Oğöz qızlar bər-bəzəyi seçən çağdı...

Aladağın köksü üstə gün düşürdü,

Neçə-neçə igid ötüşürdü... (4, 323).

«Dədəm Qorqut» poemasının səciyyəvi keyfiyyətlərindən biri də aydın cizgilərlə seçilən və əsəri başdan-ayağa bir bütöv kimi təşkil edən lirizmdir. Həmin lirik xətt poemada monoton səciyyə daşımır. Poetik mə­kan və zamanın ovqatı əsərdəki lirizmi boyların poetik ovqatına uyğun şəkil­də dəyişir. Əsərdə bəzən insanın emosiyalar dünyasının çox zərif və incə təsviri ilə üzləşirik:

Göz açıban gördüyüm,

Sevib könül verdiyim.

Dağılıbdı gərdəyim,

İgidim, hey igidim!

Sənsiz günü sanadım,

Sevgim deyib sınadım,

Qırılıbdır qanadım,

İgidim, hey igidim (4, 343).

Poemada şair tərəfindən əsərin əvvəlindən axırınacan gerçəkləşdiril­miş bir xətt də var: milli dil problemi. Dədə Qorqudun dilindən «Söz duyumdur, düz toxunsa» kimi ulu həqiqəti səsləndirən R.Təhməzoğlu əsərdə dil ilə bağlı çox dərin problemlərə toxunmuş, onların bədii cəhətdən qoyuluşuna nail olmuşdur:

Özgə dillər söyləməni alız saldı,

Özgə köklər doğmaları cılız saldı...

«Güz» yerini «payız» tutdu, «yaz»ın – «bahar»,

«Arslan» dönüb «şir» doğuldu, «qurd» – «canavar»,

Dədəm Qorqut!
«Özarboyqan» özgə dillər deyimində

Üzə çıxdı «Azərbaycan» geyimində...

Çox sözümüz bax beləcə «özgələşdi»,

Çox sözümüz bax beləcə «kölgələşdi»,

Dədəm Qorqut! (4, 362).

A.Abdullazadənin «Ulu Qorqud» poemasında olduğu kimi, R.Təh­məz­­oğlunun poemasının sonunda da Dədə Qorqud Azərbaycan xalqının bir xalq və bir millət kimi mövcudluğunun, dövlətçiliyinin milli simvolu kimi təsdiq olunur. Qarşısına zirvələrə qalxmağı hədəf qoyan Azərbaycan xalqı bu ucalığı «Dədəm Qorqut» adlı «od işığı»//«ad işığı» ilə fəth edəcəkdir:

Suçlu sayma ucalığa boylanmağı,

Suçlu sayma ucalıqdan boylanmağı!

Soykökümün od işığı, Dədəm Qorqut,

Varlığımın ad işığı, Dədəm Qorqut (4, 364).
İşin elmi nəticəsi: Təhlilə cəlb etdiyimiz hər üç şairin əsəri Dədə Qorqudun həmişəyaşarlığını və əbədiyyətini təsdiq etmişdir.

Açar sözlər: Azərbaycan ədəbiyyatı, “Kitabi-Dədə Qorqud”, N.Kə­sə­­mənli, T.Elçin, R.Təhməzoğlu.
ƏDƏBİYYAT

1. Kəsəmənli N. Dəli Domrul (poema) / N.Kəsəmənli. Hamısı sevgidəndir. Bakı: Gənclik, 1991, s. 264-274

2. Elçin T. Oğul Buğac (poema). Bakı: Gənclik, 1988.

3. Təhməzoğlu R. Dədəm Qorqut (epos-poema). Bakı: Ağrıdağ, 1999.

4. Təhməzoğlu R. Dədəm Qorqut (epos-poema) / Qorqud ədəbiyyatı (bədii əsərlər). Bakı: Öndər Nəşriyyatı, 2004, s. 323-364

5. Öməroğlu (Vəliyev) İ. Mənəvi qaynağın poetik biçimi / Təhməzoğlu R. Dədə Qorqut. Bakı: Ağrıdağ, 1999, s. 3-5
Yeganə Nəhmətulla qızı İSMAYILOVA

N.Kəsəmənlinin «Dəli Domrul», T.Elçinin «Oğul Buğac», R.Təhməzoğlunun «Dədəm Qorqut» poemalarının ideya-məzmun təhlili

Azərbaycan ədəbiyyatında daha çox sevgi şairi kimi tanınan N.Kə­sə­mənli «Dəli Domrul» poemasında da öz üslubuna sadiq qalmış və «Dədə Qorqud motivləri üstündə bir sevgi dastanı yaratmışdır. «Dəli Domrul» poemasında mənzum dram janrının kompozisiya elementlərin­dən istifadə olunmuşdur. Belə ki, bu əsər, bir növ poema janrı ilə mənzum dram janrının kontaminasiyasından ibarətdir. Poetik dialoqlar, azsaylı da olsa, remarkalar onu pyes kimi səciyyələn­dirməyə imkan versə də, əsər müəllif tərəfindən poema kimi düşünülmüş və «Hamısı sevgidəndir» kitabında poema kimi verilmişdir.

T.Elçinin «Oğul, Buğac» poeması kiçik yaşlı uşaqlar üçün nəzərdə tu­tul­muş­dur. Poema 1988-ci ildə «Gənclik» nəşriyyatında rəngli rəsmlər­lə bu­raxıl­mışdır. Poema yeddi hissədən ibarətdir: «Muştuluq», «Dağ döşündə», «Ovda», «Qalx, gedək!», «Ölümlə görüş», «Dayanma, tələs, oğlum!»? «Karvan yolu». Müəllif əsərdə Dədə Qorqudu tarixlərdən xəbər verən ozan, oğuzlara ad qoyan, oğuz elində küsülüləri barışdırıb bütöv cəmiyyətdə sosial harmoniya yaradan ağsaqqal, elin sevimlisi, güvənc yeri kimi tərənnüm etmişdir. Şair üçün Dədə Qorqud eyni zamanda bədii sözün hamisi, ilham mənbəyi, bütün şairlərin, o cümlədən T.Elçinin mənəvi əcdadıdır. Dədə Qorqudun mənəvi irsi indi onun sənətkar nəvələrinin sözündə, şeirində yaşayır.

Şair-tərcüməçi R.Təhməzoğlunun «Dədə Qorqut» əsəri epos-poema­dır. Müəl­lif əsərdə «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının öz bədii deyim tərzini saxlamağa ça­lışmışdır. Poemada elə məqamlar var ki, onları oxuduqca sanki «Kitabi-Dədə Qor­qud» dastanının özünü oxuyursan. Ancaq şair öz bədii dili, istedadı və obraz­laşdırma bacarığı ilə hər an bu məqamların içindədir. Dastanın poetik deyim tərzi ilə R.Təhməzoğlunun deyim tərzi biri-biri ilə qovuşub; bədii düşüncənin zaman adlı sərhədləri dəf olunub, poeziya həmişəyaşarılığını və əbədiyyətini təsdiq edib.