Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

BEŞİKTAŞ SARAYI

172

173

BEŞİNCİ VAKIF HAM

Melling'in deseninde Beşiktaş Sarayı.

Voyage Pitforesgue de Constantinople et rives du Bosphore'dzn gravür, 18. yy.

Ara Güler fotoğraf arşivi

bu dönemden itibaren ön plana çıkmaya başlamıştır. 17. yy tarihçileri I. Ah-med'in burada önceki köşklerden daha güzel, geniş ve yedi kubbeli bir saray inşa ettirdiğini ve çıkarılan latif suyun fıskiyeli ve şadırvanlı havuzlara döküldüğünü kaydetmektedirler. Gene bu yüzyılın vakanüvislerinden olan Fındıklık Mehmed Ağa, Silahdar Tarihi'nde 1679 olayları arasında, bir zamanlar kaptan-ı deryalara tahsis edilmiş bulunan ve Ca-ğaloğlu (Cığalazade) Yalısı diye bilinen miri sarayın deniz yönündeki harem duvarı ve bu duvarın üzerindeki köşk dışında tüm harem dairesinin yıktırıldığım ve saraya ait bostandan yer alınarak on ayda bir "saray-ı dilküşa", hasoda önünde de "mücevvef (oyuk) ve sengin (taştan)" kemerler üzerinde bir "kasr-ı ziba" inşa edildiğini, ayrıca sarayın ihtiyaç gösteren kısımlarının da tamir edildiği söylemiştir, inşaat on altı ay sürmüştür. Vakanüvis Raşid Efendi'nin 18. yy'ın ikinci yarısında kaleme aldığı tarihinde ise, 1679'da IV. Mehmed'in (hd 1648-1687) Beşiktaş'ta yaptırdığı saraydan bahisle sultanın inşaatı beğenmediğini, hesapları teker teker kontrol ettirdiğim ve daha az ödeme yapılmasına karar verildiğini belirtmektedir. Raşid'in saray diye söz ettiği yapının aslında tek bir kasır olduğu ve büyük bir olasılıkla I. Ah-med'in burada yaptırdığı bilinen köşkten bahsedildiği akla gelmektedir. Vakanüvis Naima 1629-1630 olayları arasında, IV. Murad'dan bahisle, I. Ahmed'in yaptırmış olduğu bir kasırda geçen bir olaya değinir; ancak kasır hakkında bil-

gi vermez. Evliya Çelebi'nin Beşiktaş Hasbahçesi'nden bahsederken çok geniş olmadığını söylemesi 17. yy ortalarında burada henüz bir saray külliyesi oluşmadığını düşündürmektedir.

IV. Mehmed zamanında yapılan inşaat ve tamirat faaliyeti, oğullan II. Mustafa (hd 1695-1703) ve III. Ahmed (hd 1703-1730) devirlerinde de devam etmiş, önce Beşiktaş Bahçesi Kasrı'mn çimlerinin onarımı için gönderilen örnekler uyarınca iznik'ten yeni çini siparişinde bulunulmuş; 1704'te hazırlanan bir müfredat defterinde görüldüğü üzere daha kapsamlı bir tamirat yapılmıştır. Bu defterde cirit meydanına bakan bir kasır ile Karabâli Bahçesi'ndeki yeni bir köşkten söz edilir. Saray özellikle III. Ahmed zamanında genişletilmiş, daha sonraları eskiyen binalar onarılmış, yeni binalar eklenmiş ve bazı mahallerin eşyaları yenilenmiştir. Bu ek binalarla sarayın büyüyebilmesi için sürekli olarak saraya komşu yalılar istimlak veya müsadere yoluyla saray arazisine katılmıştı.

18. yy'ın ilk çeyreğinde Nevşehirli Damat İbrahim Paşa'nın istanbul'un harap binalarının yabancıların gözünde neden olacağı olumsuz etkileri engellemek amacıyla başlattığı imar ve onarım hareketi ve 18. yy'da Boğaziçi sahillerine gösterilen rağbet sonucu Beşiktaş Sahil-sarayı sık sık binişlere sahne olduğu gibi yaz mevsiminde saray halkının bir kısmının Topkapı Sarayı'ndan kalkarak yazlığa geldiği ve üç ay süresince yaşadığı bir mekân oldu. I. Mahmud da burada 22 sütunlu bir "kasr-ı dilârâ" inşa

ettirmişti. 1748 ve 1753'te Dolmabahçe' nin ardındaki sırtlarda servilik içinde I. Mahmud, kaynaklarda Kasr-ı Cihannü-ma, Sâyebân-ı Hümayun, Bayıldım, İftariye ve Servilik isimleriyle anılan, yerleri kesin olarak saptanamayan köşkler ve kasırlar inşa ettirmişti. 18. yy ortasından itibaren sürekli olarak onarılan ve yeni binalar eklenen saraya Beşiktaş Sarayı ya da Dolmabahçe Köşkü ve Bahçesi denilmiştir. Beşiktaş Sarayı'nm asıl önem kazanması da bu yüzyılın sonunda, III. Selim döneminde (1789-1807) olmuştur. III. Selim en çok Beşiktaş Sarayı'nda yaşamış; 1780'de ahşap sahilsarayın yeniden inşası ile Melling'i görevlendirmiş; bu sırada mevcut köşkler onarılmış ve çok sayıda yeni bina eklenmiştir. İnciciyan, lodos fırtınaları nedeniyle sık sık hasar gören sarayı hemen her yıl onarmak zorunluluğu bulunduğunu belirtmektedir.

II. Mahmud da (hd 1808-1839) zamanının büyük kısmını Beşiktaş Sarayı'nda geçirmeyi tercih edince kışın oturmaya uygun olmayan bütün yapıları yıktırmış; hassa mimarı Krikor Balyan'a 1809'da Beşiktaş Sarayı'nı yeniden yaptırmıştı. Eski Çırağan Sarayı olarak bilinen bu saray (Thomas Allom'un gravüründe görülmekte) Abdülmecid tarafından yıktırılarak 1853-1854'te yerine bugünkü Dolmabahçe Sarayı(->) yapılmıştır. Mimarı Garabet Balyan'dır. Abdülmecid ve Abdülaziz devamlı Beşiktaş'ta oturdular; Abdülaziz 1871'de şimdiki yeni Çırağan Sarayı'nı yaptırmıştı; V. Murad üç aylık padişahlığından sonra 27 yıl bu Çırağan Sahilsarayı'nda yaşadı; II. Meşrutiyet'te

meclis binası olarak kullanıldığı sırada 1910'da yanan Çırağan Sarayı yıllarca bu halde kaldıktan sonra 5 yıl önce onarılarak otel olarak kullanılmaya başlanmıştır. Beşiktaş Sarayı hem Dolmabahçe Sarayı, hem biraz ilerisinde II. Mahmud devrinde yapılmış olan "eski" Çırağan Sarayı hem de "yeni" Çırağan Sarayı ile karıştırılırken, sarayın bir köşkü olan Çinili Köşk'ün Beşiktaş Kasrı, diğer bölümlerinin ise Dolmabahçe köşkleri olarak adlandırılmaları ilgili literatürde birçok karışıklığa yol açmıştır.

S. H. Eldem, II. Mahmud'un tahta geçtikten sonra tümüyle Beşiktaş Sara-yı'na yerleşmek istemesi nedeniyle başlattığı yoğun tamir faaliyetine ilişkin olarak 1808 tarihli bir belge yayımlamıştır. Hassa mimarı Mustafa Ağa, mimar Hafız Mehmed Efendi ve yardımcıları Foti Komyanos, Yorgi ve Todori kalfalar tarafından hazırlanan bu keşif defterinde harem, seferli ağalar, bostancıbaşı ağası, mabeyinci ağalar, kozbekçiler, zülüflü baltacılar, hekimbaşı, kuşçular daireleri; Balıkhane Kasrı, Kafesli Köşk, Mabeyn Köşkü, Mermer Köşk, valide sultan dairesi, Çinili Köşk ayrıca biri küçük diğeri büyük iki mutfak, hamamlar, iskeleler, ahırlar, havuzlu bahçeler ve bir cami gibi çok sayıda yapı kaydedilmiştir. Bu yapılardan bazılarını eşzamanlı sayılabilecek D'Ohsson ve Melling albümlerindeki gravürlere dayanarak tanımlamak mümkün olmaktadır. Öncelikle Eldem'in yayımladığı, 1853-1854'te Dolmabahçe Sarayı tamamlanmak üzere olduğu sıralarda James Robertson'un çektiği bir fotoğraf, Balyanlara tahsis edildiği için henüz yıkılmamış olan Çinili Köşk'ü gösterdiğinden, sarayın tam yerini tespit etmek mümkün olmaktadır. Çinili Köşk'ü esas alarak deniz tarafında da ağalar koğuşu, valide sultan dairesi, bu dairenin her iki tarafında denize paralel uzanan -fevkani tarik denilen- galeri, hasoda veya Mermer Köşk, kameriydi mehtap bahçesi, Balıkhane Kasrı, Kafesli Köşk ve mabeyin iskelesini belirleyebiliyoruz.

Sarayın Beşiktaş yönündeki ilk yapısı Çinili Köşk(->) idi.

Çinili Köşk'ten hemen sonra ağalar koğuşu gelmektedir. Bu yapının uzun kenarını kapattığı, kısa kenarında ise Çinili Köşk'ün yer aldığı rıhtım, karşı kenarda bir ahşap bölme duvarıyla sarayın sultan ve maiyetine ait bölümlerinden ayrılmaktadır. Bu bölümün ilk yapısı muhtemelen ağalar koğuşu ile bağlantılı mabeyin dairesi olmalıdır. Bu daireden bir galeri ile III. Selim'in annesi Mihrişah Sultan için yapılmış olan valide sultan dairesine geçilmekteydi. Melling gravürle ilgili açıklamasında, galerinin sol ucunda bulunan valide sultan dairesinin kendi eseri olduğunu, ahşap köşkün İyon başlıklı sekiz mermer sütun tarafından taşındığım ve rıhtım boyunca yerleştiğini belirtmektedir. Valide sultan dairesinin diğer yanında, bu yöndeki yapılara geçişi sağlayan bir başka galeri ve bunun üzerinde, arkadaki harem daireleri-

ni gizleyen kafesli bir bahçe duvarı vardı. Bu bölümün ve valide sultan dairesinin önünde Melling'in yaptığı 300 adım uzunluğunda mermer tırabzanla çevrili bir rıhtım bulunmaktaydı.

Valide sultan dairesinden sonra gelen yapı her iki gravürde de ayırt edilebilen, Silahdar Fındıklık Mehmed Ağa'nın Çinili Köşk ile birlikte taş kemerler üzerine inşa edildiğini söylediği hasodadır. Dört zarif sütun üzerine oturtulan divanhane iki yanındaki odacıkların önüne çekilerek üç sofalı plan tipinin bir başka uygulaması gerçekleştirilmiştir. Alt katta divanhaneyi taşıyan sütunlar yuvarlak kemerlerle birbirine bağlanarak yarıaçık bir mekân oluşturulmuştur. Sultanı saraya getiren ve götüren kayıkların buraya yanaştığı anlaşılmaktadır. Melling albümünde köşkten sultanın özel dairelerine ve hareme geçiş olduğu belirtilmektedir. Sonraları hasoda, Mermer Köşk olarak anılmaya başlamıştır. S. H. Eldem, Todori Kalfa tarafından hazırlanıp II. Mah-mud'a sunulan Mermer Köşk'e ya da Mabeyn Köşkü'ne ait olduğu sanılan bir plan yayımlamıştır.

Hasoda'dan sonra sık kafesle çevrili bir bahçe duvarı ve bir ucunda, deniz üzerinde kazıklara oturtulmuş küçük ahşap bir .köşk görülür; bu kameriyeli mehtap bahçesinin köşkü olmalıdır. Bir başka köşk, Balıkhane Kasrı da, daha ileride gene deniz üzerinde kazıklara oturtulmuştur. Boğaziçi ve Haliç sahil-saraylarında sık görülen balıkhanelerde sultanlar, yapının döşemesi üzerinde denize açılan bir kapaktan balık tutarlardı. Sarayın son yapısı olan Kafesli Köşk de deniz üzerine kazıklara oturtulmuştur. Yapının biri daha büyük olan iki çıkması bulunmaktadır.

Beşiktaş Sarayı'nm harem dairesi ise sahilde sıralanmış bu yapıların arkasında, bir bölümü yüksek ağaçların bulunduğu bahçenin arkasında gizlenmiş binalar olarak görülmektedir. Harem yapılarının şehir evlerinin karakteristiklerini taşıdıkları, ancak pencerelerinin daha yüksek ve kafeslerinin çok daha sık olduğu kaydedilmiştir.

Adı geçen görsel kaynaklarda kaydedilmeyen saray mutfakları, kiler, hazine, baltacılar dairesi, bostancı odaları, mes-cit(ler), hamam(lar) gibi mekânların arşiv belgelerinin Osmanlı saray düzeni göz önüne alınarak değerlendirilmesiyle sağlıklı bir biçimde tanımlanabilmesi mümkün olacaktır.

Bibi. Evliya, Seyahatname, I, İst., 1976, s. 314; İSTA, V, 2589-2597; Erdoğan, Bahçeler, 167-170; Eldem, Köşkler ve Kasırlar, II, 124-150, 212-222; N. Arslan, Gravür ve Seyahatnamelerde İstanbul, îst, 1992, s. 124-135.

TÜLAY ARTAN