Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

ÇARŞIKAPI

474

475

ÇARŞILAR

Bir çarşı ressamının Ayasofya betimlemesi, 17. yy. Metin And fotoğraf koleksiyonu

açıklama da, belki bunların çoğunluğu erotik konulu resimlerdi, başkalarından kaçırılıyor ve sonra da yok ediliyordu.

Sanat tarihçileri çarşı ressamlarının yapıtlarından oluşan bu albümleri "kıyafet-name" ya da kıyafet albümü olarak nitelendirmişlerdir. Bu görüş iki bakımdan yanıltıcıdır. Önce eldeki albümlerin çoğu gerçi tek tek değişik uğraş, din, etnik köken bakımından insanları gösterse de bunların içinde istanbul'dan görünümleri, binaları, savaşları konu alan resimler de bulunmaktadır. Kaldı ki, içinde insan olan her resimde kıyafet de bulunmaktadır. Bu resimlerde konu kıyafet değil, eylemdir. Örneğin sokak satıcılarını gösteren resimlerde konu, ne sattıkları, çalgı çalanlarda ise hangi çalgıyı çaldıklarıdır. Bunlara "kıyafetname" denmesi bir başka bakımdan da yanıltıcıdır. Bu tür albümleri Avrupalı sanatçılar da yapıyordu. Onların albümlerinde de kıyafet resimleri diye nitelendirilen resimler olduğu gibi başka konularda, özellikle insansız bina resimleri de vardı. Aynı kategoriye koymakla Avrupalı ve yerli ayrımı ortadan kalkmaktadır. Oysa çarşı ressamları deyince bunun en önemli özelliği sanatçıların "yerli", daha özel kapsamda İstanbullu olmalarıydı. Yedilikte iki ölçüt vardır. Önce sürekli Osmanlı topraklarında oturmak, ikincisi de üsluplarının yerli olmasıydı. 17. yy'da bu üslup çok belirginken, 18. ve 19. yy albümlerinde daha çok Avrupa üslubuna yaklaşılmıştır.

Yanıtlanması gereken soru, saray nakkaşları ile çarşı ressamlarının aralarındaki ortak ve farklı noktaların neler olduğudur. Her iki grup da aynı kültür ortamından çıktığına göre, temelde aynı ortak şemadan hareket etmektedir. İşte bu ortak şemada her iki çevrenin yaklaşımı değişik olmaktadır. Saray nakkaşlarının

artırmalı, çarşı ressamlarının ise eksilt-meli bir yöntem uyguladıklarım söyleyebiliriz. Bunu daha açarsak, saray nakkaşları temel şemaya renk, ayrıntı, süs bakımından çok şey eklemektedirler. Daha çok renk ve yaldız kullanmakta, giyim kuşamda, mimari süslemelerde ayrıntılara gitmekte, buna karşılık çarşı ressamları temel şemadan gereksiz her şeyi atmakta, renkleri azaltmakta, ekonomik davranışlarıyla daha çok karikatüre yaklaşmaktadırlar. Temel şema dediğimizde ise anatomi ve perspektife, oranlara önem verilmemekte, gölge, üç boyutluluk yansımasını verecek her yönteme sırt çevrilmekte, önem verilen öğeler abartılmakta, ağırlık ve yerçekimi kuralına uyulmamaktadır. Temel şema için en iyi örnek padişah portreleridir. Saray nakkaşları pek çok padişah portresi dizisi yapmışlardır.

Çarşı ressamları ile saray nakkaşları çevreleri birbirinden tam olarak ayrılmazlar. Çarşı ressamlarının dükkânları olduğu gibi saray nakkaşlarının da dükkânları bulunuyordu. Ayrıca zaman zaman saray da çarşı ressamlarına albüm ısmarlıyordu. British Museum'daki iki ciltlik albüm Prusya Elçisi General Diez'e verilmek üzere I. Abdülhamid (hd 1774-1789) tarafından ısmarlanmıştı. Bunun gibi Paris'te Bibliotheque Nationale'de bulunan bir albüm de Fransa kralına armağan edilmek üzere sarayca ısmarlanmıştı.

Çarşı ressamlarının çeşitli albümleri arasında en önemlisi 17. yy'da yapılmış iki ciltlik albümdür. Bu ciltlerden biri tarihçi Franz Taeschner'in koleksiyonunda bulunuyordu. 55 resimlik bu albüm II. Dünya Savaşı sırasında yok olmuştur. Taeschner 1925'te bunu Alt-Stambuler Hof-und-Volksleben adıyla yayımlamıştır. İkinci cilt ise Venedik'teki müzede bulunmaktadır. Bellibaşlı albümlerin ül-

kelere göre dağılımı şöyledir. Türkiye' de Ankara Etnografya Müzesi'nde 19. yy'dan iki, İstanbul Deniz Müzesi'nde bir, İstanbul Alman Arkeoloji Enstitüsü'nde bir albüm bulunmaktadır; italya'da Venedik'te iki, Floransa ve Bologna'da birer, Fransa'da Paris'te Bibliotheque Nationale'de dört albüm vardır. İngiltere' de Londra'da British Museum ve British Library'de çeşitli albümler bulunmaktadır. Bunlardan birisi iki cilttir, ayrıca üç-dört albüm daha bulunmaktadır. Gene İngiltere'de Oxford'da Bodleian Library' de iki albüm vardır. Almanya'da Berlin' de bir, Münih'te ise üçer ciltlik iki takım vardır, bunlardan bir takımı ötekinin kopyasıdır. Avusturya'da Viyana'da Na-tionalbibliothek'te altı cilt tutan albümler bulunmaktadır, bunların bir kesimi ötekilerin kopyasıdır. Ayrıca İsveç'te Stockholm'de bir, Hollanda'da Leiden'de bir, Polonya'da Varşova'da iki albüm bulunmaktadır. Bunların dışında özel koleksiyonlarda, müzayede kataloglarında da bu albümlere rastlanmaktadır.

Bibi. M. And, "17. Yüzyıl Türk Çarşı Ressamları", ÎT, S. 16 (Nisan 1985), 40-45; ay, "Türk Resminde Çarşı Ressamlarının Yeri ve Önemi", Argos, S. 8 (Nisan 1989), s. 95-110; ay, "17. Yüzyıl Türk Çarşı Ressamlarının Padişah Portreleri", Türkiyemiz, S. 58 (Haziran 1989), s. 4-9; ay, "17. Yüzyıl Çarşı Ressamları ve Resimlerinin Belgesel Önemi", Kültür ve Sanat, S. 8 (Aralık 1990), s. 5-12; ay, "Çarşı Ressamları", İstanbul, S. l (1992), s. 115-121.

METİN AND