Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

Çemberlitaş

Ara Güler, 1990

ÇEMBERLİTAŞ HAMAMI

Çemberlitaş'ta, Divanyolu'nun kenarında, I. Constantinus'un (hd 324-337) diktirdiği anıtın Vezir Hanı tarafında yer a-lan 16. yy'da yapılmış hamam.

Valide Hamamı olarak da adlandırılan Çemberlitaş Hamamı, II. Selim'in (hd 1566-1574) zevcesi ve III. Murad'ın (hd 1574-1595) annesi Nurbânu Sultan tarafından, başta Üsküdar Toptaşı'nda yaptırdığı Atik Valide Camii ve Külliyesi olmak üzere hayır tesislerine gelir sağlamak ü-zere yaptırılmıştır. Kitabesinden anlaşıldığına göre yapım tarihi 992/1584'tür.

Osmanlı hamam mimarisinde başka bir benzeri bulunmayan Çemberlitaş Hamamı, Atik Valide Camii gibi Mimar Sinan'ın eseridir. Sinan'ın eserlerini gösteren tezkirelerden birinde hamamın adı belirtilmektedir.

19. yy'm ikinci yarısında Abdülaziz'in (hd 1861-1876) isteğiyle şehrin bazı caddeleri genişletilirken Çemberlitaş Hama-mı'nın soğukluğunun bir bölümü kesilmiştir. Heinrich Glück, 19l6-1917'de yaptığı incelemeler sırasında hamamın bir yangın geçirdiğini ve camekânının yandığını bildirir. O sıralarda hamam buharla mikrop arındırma amacıyla askeri "tebhirhane" olarak kullanılmaktaydı. Bu yüzden kadınlar kısmı ile erkekler kısmı arasında kapılar açılmış ve kadınlar kısmına kazanlı bir modern ısıtma tesisatı konulmuştu.

Vakıflar İdaresi bilinmeyen bir tarihte hamamı satmış ve daha sonra bu e-ser birkaç kez sahip değiştirmiştir. 1868' de bir bölümü kesilen kadınlar kısmı soğukluğunun kalan bölümü önce lokanta, sonra da halı satış mağazası haline getirilmiştir. Erkekler kısmı halen ça-

lışmaya devam etmektedir ve 1972-1973' te İlban Öz (ö. 1992) tarafından büyük ölçüde tamir edilmiştir.

Çemberlitaş Hamamı birbirinin tamamen benzeri ve yan yana bitişik bir çifte hamam olarak planlanmıştır. Erkekler kısmının girişi Vezir Hanı Caddesi üzerindedir ve yol kotunun yükselmesi nedeniyle çukurda kalmıştır. Kadınlar kısmının girişi ise Sultan Mahmud Türbesi tarafında olmalıdır. Bu kısmın cephesi, Divanyolu'na taşan köşe kesildiğinden tamamen değişmiştir. Kesilen kısım altta dikdörtgen, üstte yıldız biçiminde pencereli bir duvarla kapatılmıştır. Erkekler ve kadınlar bölümlerinin soyunma yerleri, geçişi köşe trompları ile sağlanmış büyük birer kubbe ile. örtülüdür. Kubbelerde aydınlık fenerleri vardı. Bugün sadece kadınlar kısmının kubbesinde aydınlık feneri vardır. İnce sütunlara dayanan kemerlerin taşıdığı bir kubbecikle örtülü olan aydınlık feneri zarif biçimde bezenmiştir.

Yine her iki kısımdan üçer kubbe ile örtülü ılıklığa geçilir. Bunların yanlarında bina kitlesinin dışına taşan biçimde yapılmış helalar vardır. Çemberlitaş Ha-mamı'nm sıcaklık bölümlerinin planında hamam mimarisindeki geleneklerden bütünüyle uzaklaşılmıştır. Dıştan kare planlı olan bu mekânlar içeride, çepeçevre on iki sütundan meydana gelen bir sütun halkası ile on iki köşeli bir çokgene dönüştürülmüştür. Onikigen ile dış kare a-rasında kalan dört köşeye büyük bir ustalıkla kubbeli halvet hücreleri yerleştirilmiştir. Bu büyük mekânı örten kubbeyi, baklavalı başlıklı sütunlar üzerindeki sivri kemerler taşımaktadır. Köşelerdeki halvet hücreleri mermer bölmelerle birbirlerinden ayrılırlar ve ortaya birer kapı ile açılırlar. Bunların üzerlerinde beyitler işlenmiştir, üçgen biçimindeki alınlıkları ise tomurcuklarla bezenmiştir. Hamamın

Çengelköy'ün denizden genel bir görünümü. Elif Erim, 1991

zengin görünümü, sıcaklık döşemesin-deki geometrik süsleme ile tamamlanmıştır. Mermer zemine çeşitli renklerde taşların yerleştirilmesiyle yapılan kakma tekniğindeki tezyinatın başka bir benzeri yoktur.

Bibi. Glück, Böder, 53-54, 136-139, 155-156; Anı, Hamamlar, 114; R. Ekrem Koçu, "Çemberlitaş Hamamı", İSTA, VII, 3817-3820; 1KSA, III, 1454; S. Eyice, "Çemberlitaş Hamamı", DlA, VIII, 266-268.

SEMAVİ EYİCE