Balkanlardan uluğ TÜRKİstan’a türk halk inançlari II

AYRIMLI TÜRKLERİ
Ayrımlı Türk oymağı Anadolu’da Iğdır’ın ilçesi eski ismi Pernavut olan Gaziler’e bağlı 40 köy olarak yaşamaktadırlar. Ayrımlıları Nihat Çetinkaya oldukça ayrıntılı incelemiştir²⁰³. A. Caferoğlu, Ayrımlı Türklerini, Terekeme, Karapapak, Şahseven, Ustaçlı, Padar, İmreli, Kalaç Türk boyları ile birlikte zikreder.²⁰⁴ M. Fahrettin Kırzıoğlu’nun birçok eserinde bu Türk boyuna dair bilgi vardır.²⁰⁵

Ayrımlılar Türk Kurtuluş Savaşında da önemli roller oynarlar. Ayrımlı oymağı reisi Şamil Bey Başkanlığında kurulan, “Ayrım Elleri İslam Şurası”, Osmanlı-Rus sınırını bugünkü Tuzluca ilçesini savunuyordu.²⁰⁶ Kars eski milletvekillerinden Ziya Ayrım’ın babası ve Iğdır milletvekili Şamil Ayrım’ın dedesi olan Şamil Ayrım 1918 yılında Ayrımlılardan oluşturduğu milisleri ile Ermeni çetecilere karşı savaşırken yüzbaşı rütbesindedir. Tuzluca- Pernavut’un Kız Kalesi’ni kadın milisleri ile koruyan Küçük Zaman Han’ın annesi Kıznefer köyünden ve Ayrımlı oymağındandır.²⁰⁷

Muhammedhasan Velili (Baharlı) Ayrımlıları anlatırken; “Ayrımlılar veya daha doğrusu olan El Rumiler, yani Rumdan/Anadolu’dan gelenler Konya Sultanlarının Sukutundan sonra Azerbaycan’a muhaceret etmişlerdir. Onlar 1301 tarihinde Gence ve Karabağ nahiyelerinde oturuyorlardı. 16. yy. Sonlarında Ayrımlılar iki kısma bölündüler. Bir kısım İran Azerbaycan’ına göçüp burada Şah Abbas’dan “Şahseven” ünvanını aldılar. Diğer kısım Ayrımlılar ise burada kalıp; Ayrım, Saatli, Ağsaklı veya Çolaklı gibi ailelere ayrıldılar. Çavanşir Kazasında-Ayrımlar, Saatli; Kazak Kazasında-Baganis Ayrım, Polad Ayrım, Şınık Ayrım; Leneran Kazasında-Ağsaklı; Nuha Kazasında Çolaklı olarak yaşamaktadırlar.²⁰⁸

Nihat Çetinkaya’nın tespitine göre; “Kırzıoğlu, Osmanlılar’ın Revan’ı almasıyla, Osmanlılarla ittifak kuran Sahat Çukuru’nda yaşayan Türkmen kabileleri arasında saydığı Rumlu/ Anadolu’lu Türkmenleri “Ayrımlı olarak göstermektedir.²⁰⁹

Vasıf İsmailoğlu’nun ifadesine göre Kuzet Azerbaycan’ın Şamlu, Ayrımlu gibi Türkmen boyları Güneydoğu Anadolu’nun Türkmenlerinden iken Yavuz Sultan Selim zamanında mezhep farklılıkları nedeniyle doğan ihtilaf nedeniyle göç etmişlerdir.Celayirliler gibi bu türden Türkmenler göç etmemeleri halinde Kürtleşmişlerdir.²¹⁰

Azerbaycan’daki Ayrım adını taşıyan yer adları arasında Gedebey’de Ayrım Dağı, Cavanişir ve Kelbecer’in Kamışlı köyünde Ayrım Deresi, Nahçıvan’ın Sederek ilçesi Yukarı Yaycı köyünde Ayrım-Ulu, Laçin’in Mollalar köyünde Ayrım Yatağı adlı köyler bulunmaktadır.²¹¹

Yer adları çalışmaları da yapmış olan Zeynelabidin Makas Ayrım konusunda da bilgi verirken, bugünkü Ermenilerin yaşadıkları topraklardaki ismi Ayrım olan bir köyün ismini Ermenilerin değiştirip Pathvan koymuşlar, Ermenistan’daki başka bir Türk köyünün adı da Polat Ayrım’dır.²¹² Nihat Çetinkaya bu konuda verdiği bilgide Dinyeper yöresindeki Uyrumlu adlı Türk boyunun Ayrımlarla ilgili olabileceği üzernde duruyor.²¹³
Bozkır Medeniyetinin mimarlarından Türkler bu medeniyetin sanat tarzı olan “Hayvan Motifli Uslup”unu oluşturmakla kalmamışlardır. Ekonomik karakteri hayvancılık olan bu medeniyetin özellikleri doğal olarak hayvan ürünlerine de yansımımıştır. Kerme kesme geleneği bu medeniyetin yarı yerleşik döneminin bir ürünüdür. Kerme çiflik ürünlerinden fışkı, gübre, ahbun, tes, gılik gibi hayvansal bir üründür. Basma büyük ve küçük baş hayvanların dışkısının ilkbaharda açık havaya serilmesi suretiyle yapılır. Dışkı ilkin fışkı olarak bir yere yığılır, sonra basma olarak yere serilir. Basılıp kalıplar halinde serildikten sonra “tezzek” olur. Tezeğin bir türünün adı da “yapma”dır. Yapma dışkı kurumadan yoğrulur sonra yuvarlanır va yassılanır. Daha sonra bunlar duvarlara parçalar halinde yapıştırılır. Her iki şekilde hazırlanan tezek kurumaya bırakılmak üzere “galak” yapılır. Her iki tezeğin farklı özellikleri vardır. At tesinden basma olmaz. Ayrıca hayvanların yayıldığı alandan da kendiliğinden kuruyan ve toplanılarak yakılan tezek de vardır. Buna kelle ve top tezek denir. Biz incelememizin bu bölümüne konu olarak kerme kesme geleneğini seçtik. Bu konu da Azerbaycan halk kültürünü inceleyen eserlerde geniş bilgi vardır. ²¹⁴ Anadolu Türk halk kültüründe de bu konu zaman zaman işlenmiştir.

Güney Azerbaycan Türklerinde bu arada Ayrımlılar gibi hayvancılık ağırlıklı bölgelerde Kermelik hazırlanıp bastırıldıktan sonra kesilmeden evvel bir şadlık ( eylence) yapılır. Bu münasebetle “Yallı Gidilir” Yallı oyunu, karşılıklı manilerin bayatıların okunduğu, toplu oynanan bar türünden bir oyundur. Oyunu yallı başı idare eder, diğer oyunculara “deste” denilir. Destede yer alanlar daha ziyade okunan parçanın nakarat kısmını tekrarlarlar. Böylece hem eylenilir hem de basmalık son bir defa iyice bastırılmış olur.

Kerme debi yallılarında en çok okunan parça “Şirin Elma” parçasıdır.

“Şirin elma, şirin ayva

Şirin nara de gelsin

Sizin kente giden olsa

Bizim yara de gelsin
Suda balık yan gider

Açma yaram kan gider

Hekim, tabib neylesin

Ecel gelmiş can gider”

Kerme debi (geleneği) manileri yüzlercedir. Bunların hepsi ya Anadolu manilerinin aynısı veya versiyonlarıdır. Bu tespitte şaşılacak bir husus yoktur. Zira; Karapapağ, Kengerli, Ayrımlı gibi Türk aşiretleri siyasi sınırlarla bölünmeye uğramış aynı bütünün parçalarıdır.

Anadolu’da Basmalığı hazırlayan, geçmişte özel basmacılar vardı. Bunlar ilkbaharda hayvancılık yapan evlerin sokaklarını dolaşır, sırtlarında bir küfe ve bir halatla müşteri ararlardı. Dolaşırken “Basma bastıran” diye bağırır ve sonra pazarlık yaparlardı. Evlerde evlerin damlarını ilkbaharda bastırmakla kullanılan yuvarlak taş gibi basmalıklarda kullanılan Lavtaşı olarak bilinen taşlar da vardır. İlkbahar gelip basmalıklar hazırlanınca çocukların basmalıkların üzerini oyun alanı olarak seçmeleri istenirdi. Böylece basmalıkların basılmaları sağlanılmış olurdu. Biz Dağlık Altay’ın Moğolistan sınırındaki Altay Türk köylerinde hayvancılık yapan köylülerde basmalık, galak ve tezek kültürünün aynı terimlerle yaşadığını tespit ettik. Ayrıca inceleme imkanı bulduğumuz Grregoryen kültür albümlerinde kerme kültürüne dair resimler gözledik. Halbuki Ermeniler hayvan üretici değil ticaret yapıcı bir toplum olarak bilinirler. Bu tespitleri 2002 sonbaharında Tacikistan’ın Türkabad bölgesinde de resimledik.

Kültürel değerler nerede ve ne biçimde olursa olsunlar, bulunup,işlevleri tespit edilip kültürel hayatımızdaki yerlerine oturtulmalıdır. Bize göre kerme geleneği hayvancılık kültürümüzün bir ürünüdür.

Çok anlatılan bir fıkrada kaymakam Milli Eğitim Baknalığına okulların nasıl ısıtıldığını rapor ederken, tezekle ısıtıldığını belirtir. Ankaradan tezeğin ham maddesi, kalorisi ve fiyatı sorulur. Kaymakam cevabında, “Ham maddesi boktur, kalorisi yoktur, bölgede miktarı çoktur.” der. Tezeklerden koyun tezeği büyükbaş hayvan tezeğinden daha kıymetlidir. Tandırda ve ocakta yakılırken gevenle tutuşturulur. Koyun tezeğinin makbul oluşu ateşinin uzun sürmesinden gelmektedir. Kalori konusuna gelince sadece kafiye için söylenilmiş olmalı.

Ayrımlı türkleri, Türk-Ermeni ihtilaflarında da tarihi rol oynamışlardır. Ayrımlılar Tuzluca, Permavut, Çıraklı, Uğurluca, Civanlı, Aktaş, Ekerek, Kamışlı, Kılıçlı, Sürmeli, Perlive İpekli köylerinde yerleşmişlerdir. Bölgenin ünlü yaylası Kozkoparan yaylasıdır.

“Eçkalım Kozkoparana

Koparalım koz başı

Dumanlı sudan içelim

Pişirelim Bozbaşı
Arana haber salalım

Çağıralım dadaşı

Bir de kuzu çevirelim

Yanında katık aşı

Bu yaylaya yakılmış bir türküdür.”

Türkiye’deki ayrımlılarda da Nevruz ve Hıdırellez bütün canlılığı ile ozan yarıştırmasından pehlivan güreşlerine el oyu’nun bütün uygulamaları yaşar. Leyleklerin gelişi ile ilgili inançlar Ayrımlılarda da vardır. Çaylak’a bu yörede çağalan ve civciv’e de cüce denir. Çaylak cüceleri kapmasın diye çocuklar:

“Çağalan Çağalan, bizde cüce yoktur,

Kamışlı’da, Kılıçlı’da, Sürmemeli’de çoktur.”

Şeklinde tekerlemeler söylerler böylece çaylak’ların kandırıldığına inanılırlar.²¹⁵

Güney Azerbaycan’ın Iğdır ve Doğu Beyazıt’ın doğusu her iki Ağrı Dağının göründüğü İran Azerbaycan taksimatında batı Azerbaycan diye bilinen bölgedir. Yekenad diye bilinen bu yörede tamemen Türkler yaşamaktadır. Sedi ( Aşağı Somgıllı, Yukarı Somgıllı, Mıgıllı, Şuayıp, Elatlar) İnanlu, Yukarı Yeke, Mevli, Çaykesen, Harabemerkit, İsken, Söğütlü, Dağyoncası, Kalavan, Yaranmış, Yonca, Merekan köyleri bu bölgededir. Batı Azerbaycan bunlardan ibaret değildir. Bu bölgede yaşayan bir efsaneye göre, Büyük ve Küçük Ağrı dağları arasında yatmakta olan Rüstem oğullarından Cihanbakış isimli bir pehlivan bir gün tüfeğiyle valanmakta olan bir avcı görür. Bu pehlivan’ın iki atı vardır, bunlar bir çayırın otunu bitirince diğer çayırın otu büyürmüş. Avcı, tüfeğin nasıl çalıştığını pehlivana göstermek ister. Pehlivan eline nişan almasını ister ve mermi Cihanbakış’ın elini delip geçer. Cihanbakış bu olay karşısında “ dünya yaşanmaya değmez mertlik bozulmuş” der ve tekrar yatar.²¹⁶

Köroğlu efsanesine bu kadar benzeyen Cihanbakış efsanesinden sonra efsanelerin kahrmanlarında veya motiflerinde bir kaynama olmuştur denilmeli mi? Halk bilimci tespitini yaptığı malzemeyi aynı zamanda yorumlaybilmeli. Zaloğlu Rüstem İran Fars kültürünün bir ürünüdür. Bölgenin Türk tarihi Oğuz Türklüğü ile başlatılmaktadır. Bölgedeki 6 büyük tayfadan biri Oğuzlar tayfasıdır. İran, Azerbaycan, Anadolu, Irak ve Suriye Oğuz tarihi itibariyle aynıdır. Yukarı Yeken bölgesinde 8 Türk tayfası vardır. Bunlar, Cüvünlikli, Veledli, Gedikli, Himedli, Hızırlı, Gedhiyanlı, Elilşi, Berduşadi’den meydana gelmiştir. Bölgedeki Kehriz (Dağ eteği su kaynağı)ler: Yukarı Kehriz, Yahya Kehrizi, Çimen Kehrizi, Meydan çeşmesi, Aşağı Kehrizi, Biyamlı Kehrizi, Rum Kuyusu, Kalender Kehrizi, Teze Kehriz, Köhne Sögütlü, Ağyar ve Kayser’dir.²¹⁷ Bölgedeki yaylaların en büyüğü Karacı yaylasıdır. Ünlü Türk şairi Seyit Ebul Kasım Kasım Nebati (Han Çobanı Ölümü, H, Rusya 1264) şiirlerinde Karaçi Yaylasına çok yer verir.²¹⁸

Halk inançları öncelikli çalışmamızla toponomi ve onomastiğe ağırlık vermek suretiyle alt disiplinler arası bağlantıyı sağlamayı amaçlıyoruz. Bu isimler çok kere başka verilerle inanç boyutları ile karşımıza çıkabilmektedirler. Yekamet Bölgesindeki Türk oba ve oymakları çoğunlukla Şahseven olarak bilinirler. Ayrımlılar bu bölgede seyrektirler. Bölgeleri komşudur. Bunlar dörde ayrılırlar. Üçü Erdebil, Hıyo ve Karadağdadır. Buranın göçebeleri İnanlı’dırlar. İnanlı taifeleri, Kelekcalu, Şatiranlı, Delikanlu ve İnanlı’dur. Dilleri Türkçe, dinleri İslam’dır. Mezhepleri ise Şii-Oniki imamlıdır. Kışlakları; Kamus Ağıl, Tepebaşı (Kapılık), Kırklar, Kızılkışlak ve Haldır. 2000 yılı itibaryle göçebe kesimin nüfusu 1700-1800 civarında idi.²¹⁹