Bazar iqtisadiyyatına keçid

Dəyərin formasını dəyişməsi. Bu funksiyanın yerinə yetirilməsi nəticəsində ancaq malın istehsalına sərf olunan ictimai zəruri mərəflər ödənilir və izafi dəyər əmələ gəlmir. Burada eyni eyni dəyərə malik olan mal və pul qarşılıqlı surətdə əvəzlənir. Buraya malın bilavasitə alqı-satqısı (satıcı malı verir, dəyərini alır) kassa və bank əməliyytları, uçotun aparılması və s daxildir.

Malın satınalma yerindən sonuncu istehlakçılara çatdırılması. Burada malın dəyəri ilə birlikdə onun istehlak dəyəri də realizə edilir, istehlak şeylərinin (istehsal vasitələri, şəxsi istehlak şeyləri və “gözəgörünməyən” mallar, habelə mühəndis-texniki, ticarət, turizm və s xidmətlər) pulla ifadə olunan ekvivalent dəyərinə uyğun surətdə bölgü həyata keçirir. Buraya malların nəql edilməsi (yüklənməsi, daşınması, boşaldılması) saxlanması, yenidən işlədilməsi, çeşidləş dirilməsi, qablaşdırılması və s aiddir.

Ticarət xalis mübadilə deyil. O, mürəkkəb sövdələşmələrin nəticəsi kimi çıxış edən pullu mübadilədir: dəyərin mübadiləsi, xammalın, yarımfabrikatların, istehsalını tamamlamaq üçün son məhsulun tərkib hissələrini təşkil edən və eyni zamanda məhsul kimi satılması mümkün olan detalların mübadiləsi; son istehlakçı üçün hazır məhsulun yenidən mübadiləsi; əmək fəaliyyətinin nəticəsi olan “gözəgörünməyən” malların (elmi-texniki tədqiqatların nəticələri, texnika-texnologiyanın cizgiləri), lisenziya və patentlər, turizm və s xidmətlər, mübadilədir.
Marketinq funksiyası
Marketinq idarəetmənin funksiyası olmaqla tələb-təklif münasibətlərini araşdırmaq və bu münasibətdən doğan zəruri istehsalı aydınlaşdırmaq, istehsalın həyata keçirilməsini təmin etmək, hazır məhsulun satışını həyata keçirtmək fəaliyyətidir.

Marketinq “market” sözündəndir, hərfi tərcüməsi bazar deməkdir. Marketinqə aşağıdakı tərifləri vermək olar:

- Marketinq əmtəələrin istehsalçılardan istehlakçılara çatdırılması ilə əlaqədar fəaliyyəti əhatə edir;

- Marketinq bazarın təlabatının öyrənilməsinə və onun aktiv fəaliyyətinə yönəldilmiş idarəetmənin alt sistemidir;

- Marketinq ehtiyacların və tələbatın tədavül vasitəsilə ödənilməsinə yönəldilmiş insan fəaliyyətinin növüdür;

- Marketinq bazarın idarə edilməsinin konsepsiyasıdır;

Göründüyü kimi, verilən təriflər marketinqin müxtəlif cəhətlərini ifadə edir.

Marketinq insan ehtiyaclarının və tələbatının ödənilməsi məqsədi ilə mübadilənin baş verməsi üçün bazarda aparılan işdir. Mübadilə prosesi zəhmət tələb edir. Satmaq istəyən hər bir kəs alıcıları axtarmalı, onların ehtiyaclarını aşkar etməli, müvafiq malları layihələşdirməli, onları bazara cəlb etməli, anbarlaşdırmalı, qiymətləri razılaşdırmalı-dırlar. Marketinq fəaliyyətinin əsasında əmtəənin işlənib hazırlanması, tədqiqatların aparılması, əlaqələrin yaradılması, bölgünün təşkili, reklam və servis xidmətinin inkişaf etdirilməsi kimi məşğuliyyət durur.

Marketinq konsepsiyası müəssisənin bazarla əlaqədar fəaliyyətinin bütün mərhələlərinin məcmusudur. Marketinq konsepsiyası müəssisələrin satış fəaliyyətinin təşkilinə olan baxışı əks etdirir. Konsepsiyanın əsasını daha mütərəqqi keyfiyyətli məhsulların istehsalı və bazara çıxarılması təşkil edir. Marketinq konsepsiyası aşağıdakı konsepsiyaların məcmusundan ibarətdir:

1) İstehsalın təkmilləşdirilməsi konsepsiyası.

2) Əmtəənin mükəmməlləşdirilməsi konsepsiyası.

3) Kommersiya fəaliyyətinin gücləndirilməsi konsepsiyası.

4) Sosial-etik marketinq.

5) Bazar konsepsiyası.

Birinci konsepsiya olduqca əhəmiyyət kəsb edir. Rəqabətin geniş vüsət aldığı bir dövrdə, elmi texniki tərəqqinin (ETT) hazırkı dövründə istehsal daim təkmilləşir, bazara yeni məhsullar daxil olur. Buna görə də müəssisə rəqabətə davam gətirmək üçün öz istehsalını təkmilləşdirməlidir. Yəni bu konsepsiya ETT-nin istehsala tətbiqini, yeni texnalogiyalardan istifadə olunmasını tələb edir. İstehsalın təkmilləşdirilməsi ilə müəssisə və təşkilatlar aşağıdakılara nail olurlar.

1. Yeni texnika və texnalogiyaları tətbiq edirlər.

2. Əl əməyinin daha da yüngülləşdirilməsinə nail olurlar.

3. Əmtəənin maya dəyərinin aşağı salınmasına nail olurlar.

4. Məhsulun kəmiyyətinə təsir göstərirlər.

Bu halda müəssisənin rəqabət qabiliyyəti yüksəlir və onlar bazara rəqabətə davamlı məhsullar çıxara bilirlər. Lakin müəssisə malların rəqabətə davamlılığını artırmaq üçün ikinci konsepsiyanı həyata keçirməlidir. İkinci konsepsiya əmtəənin mükəmməlləşdirilməsi konsepsiyasıdır. Bu konsepsiya isə yeni, mütərəqqi daha keyfiyyətli, yaxşı, texniki iqtisadi göstəricilərə malik əmtəələrin istehsalını tələb edir. İstehsalçılar bazarda yeni məhsullara, əlverişli və münasib qiymətə satılan mallara daha çox üstünlük verirlər. Çünki istehsalın təkmilləşdirilməsi çox vaxt əmtəələrin mükəmməlləşdirilməsinə gətirib çıxarır.

Marketinq bir əməliyyat kimi istehsala qədərki və istehsaldan sonrakı mərhələlərdə və proseslərdə də iştirak edir. Marketinqin əsas vəzifəsi tələb və təklifi öyrənməklə bazara məhsul çıxarılmasını və satışı təmin etməkdən ibarətdir. Bununla bağlı olaraq üçüncü konsepsiyanın (kommersiya səylərinin gücləndirilməsi) həyata keçirilməsi məqsədə uyğundur. Çünki satış sahəsində öz səylərini gücləndirməklə müəssisə və təşkilatlar satışdan əldə edilən gəlirin həcminin artırılmasına nail olurlar ki, bu da yüksək mənfəət əldə olunmasına və geniş təkrar istehsalın təmin olunmasına səbəb olur.

Sosial-etik marketinqin əsas vəzifəsi məqsədli bazarların ehtiyaclarını, tələbatlarını müəyyənləşdirmək və ödənilmə səviyyəsini daha səmərəli və məhsuldar formada təmin etməkdir. Sosial-etik konsepsiya marketinq fəaliyyətinin sosial və etik tərəflərinin tətbiqini və inkişafını nəzərdə tutur. Sosial konsepsiya dedikdə, bazarlarda istehlakçıların tələbatının, onların istehlak qabiliyyətinin, ehtiyaclarının düzgün müəyyən olunması və bununla əlaqədar olaraq alıcıların mənafeyinə və təlabatına uyğun əmtəələrin istehsalının həyata keçirilməsi başa düşülür.

Bazar konsepsiyası bazarda tələb-təklifi öyrənmək və bunun əsasında bazar üçün məhsul istehsal olunmasını özündə əks etdirir.

Marketinqin funksiyaları müəssisələrin qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq üçün marketinq sahəsində həyata keçirilən fəaliyyət növlərinin məcmusudur. Marketinqin funksiyaları aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Bazarın kompleks tədqiqi və bunun əsasında müəssisənin elmi-texniki siyasətinin işlənib hazırlanması;

2. Məhsulun çeşidinin planlaşdırılması. Yəni müəssisədə neçə çeşiddə, nə qədər məhsul istehsalı nəzərdə tutulur;

3. Satışın intensivləşdirilməsi. Yəni reklamların, sərgilərin, yarmarkaların təşkili və satış sahəsində motivləşmənin həyata keçirilməsi;

4. Məhsulun bölüşdürülməsi və satışı. Yəni satışın planlaşdırılması və həyata keçirilməsi;

5. Satışdan sonrakı xidmətlərin təşkili. Yəni satışdan sonra malların daşınması, quraşdırılması, servislərin göstərilməsi, zəmanətlərin verilməsi və s;

6. Yeni istehlakçıların formalaşdırılması. Yəni istehsalçılar elə məhsullar istehsal etməlidirlər ki, həmin məhsullar alıcıların tələbatına uyğun olmalıdır və insanlar həmin məhsulların istehlakçılarına çevrilməlidirlər.

İstənilən firma bazar imkanlarını aşkar etməyi bacarmalıdır. Heç bir firma əbədi olaraq özünün indiki əmtəələrinə və bazarlarına arxalana bilməz. Firmalar təsdiq edə bilər ki, onların satışının və mənfəətinin əksər hissəsi yeni məhsulların yaradılması hesabınadır. Yeni imkanların axtarışı ilə müəssisələr ya vaxtaşırı, ya da müntəzəm məşğul ola bilərlər. Bir çoxları yeni ideyaları sadəcə olaraq bazarda baş verən dəyişiklikləri diqqətlə izləməklə axtarıb tapırlar. Şirkət rəhbərləri qəzetləri oxuyur, ixtisaslaşdırılmış sərgilərə gedir, rəqiblərin əmtəələrini öyrənir, digər yollarla bazar informasiyalarını toplayırlar. İnformasiya yığılmasının qeyri-rəsmi metodlarından istifadə etməklə də çoxlu ideya əldə etmək mümkündür.

Marketinqin idarə edilməsi. Müəssisədə marketinq konsepsiyasını həyata keçirmək üçün marketinq xidmətini yaratmaq lazımdır. Bunun hansı səviyyədə həyata keçirilməsi isə müəssisədə işin həcmindən, istehsal olunan məhsulun çeşidindən, bazarların növündən asılıdır. Bundan ötrü müəssisədə marketinq şöbəsinin olması əhəmiyyət kəsb edir. Marketinq şöbəsi müəssisənin marketinq strategiyasını hazırlayır və marketinq planlarını tərtib edir. Marketinq planlarında məqsədlər müəyyənləşdirilir, məqsədə çatmağın yolları qoyulur və hansı nəticələrin əldə olunacağı nəzərdə tutulur. Marketinq strategiyası həmçinin müəssisənin ümümi strategiyasına daxil olmaqla onun tərkib hissəsi kimi çıxış edir.

Marketinqin idarə olunması prosesi bazar imkanlarının təhlilindən, məqsədli bazarların seçilməsindən, marketinq tədbirlərinin həyata keçirilməsindən ibarətdir. Marketinqin idarə olunması marketinq sahəsində tədqiqatların aparılmasına və tərtib olunan planların yerinə yetirilməsinə nəzarəti əhatə edir. Bura istehsalın və satışın planlaşdırılması, qiymətin əmələ gəlməsi, reklam fəaliyyəti, satışın həyata keçirilməsi və s. daxildir.

Marketinq fəaliyyətinin idarə olunması marketinq üzrə menecerlər tərəfindən həyata keçirilir. Marketinq fəaliyyətinin istiqamətləri üzrə müxtəlif menecerlər fəaliyyət göstərə bilərlər. Məsələn, satış üzrə menecer, reklam meneceri, servis və ya xidmət üzrə menecer və s. Özünün ən məşhur simasında marketinq üzrə menecer müəyyən anda firmanın istehsal etdiyi məhsulların satılması üçün lazımi sayda müştəri axtaran mütəxəssis kimi təsvir olunur. Marketinq üzrə menecerlər, nəzərdə tutulmuş planların icrası, yaxud nəzarət funksiyasını yerinə yetirən vəzifəli şəxsdir.

Müəssisədə marketinq fəaliyyətini həyata keçirmək üçün marketinq şöbəsi yaradıla bilər. Şöbədə çalışan peşə sahibləri marketoloqlar, yəni marketinq üzrə mütəxəssislər adlanır. Marketoloqlar tələb, təklif, istehsal, əmtəə, xidmət, qiymət və s. iqtisadi-sosial kateqoriyaların mahiyyətini, məzmununu, vəzifələrini kamil bilən və elmi araşdırmalar, tədqiqatlar aparmağı bacaran, təkliflər və tövsiyyələr vermək qabiliyyətinə malik olan mütəxəssislərdir. Marketoloqlar dərin biliyə malik olmaqla bərabər yeniliklərə hazır olmalı, ziddiyətləri təmkinlə həll etməli, dəqiqlik, yüksək mədəniyyət göstərməlidirlər.
Bazarda ticarətin yeri və rolu.

Ticarət insan cəmiyyətinin ilkin pillələrində meydana gəlmiş və inkişaf prosesində təkmilləşərək özünün müasir səviyyəsinə çatmış mübadilə prosesidir. Ticarət əmtəə təsərrüfatı ilə onun meydana gəlməsi ilə üzvi surətdə əlaqədardır. O, əmək bölgüsünün istehsalın və tədavülün mütəmadi inkişafı ilə bağlı olaraq daim tərəqqi etmişdir.

Ticarətin meydana gəlməsi tarixi baxımından bizim eramızdan əvvəl IV-III minilliklərlə şərqdə Nil çayı vasitəsində və Mavərünnəhrdə (Dəclə və Fərat çayları vadisində), qədim Misirdə icmalar daxilində sənətkar ustalarla əkinçilər arasında məhsulun mübadiləsinin başladığı dövürdən başlamışdır. Ibtidai icma quruluşunun tarixi inkişafı nəticəsində icmalar içərisində insanlar qrupunun tayfalar kimi birləşməsi və əmək alətlərinin getdikcə təkmilləşməsi nəticəsində əmək məhsuldarlığı artırdı. İnsan izafi məhsul istehsal etməyə qadir olur, özünün yaşaması və təkrar istehsalı üçün zəruri olan artıq məhsul istehsal etməyə başlayırdı. Bunlar mübadilənin inkişafına təkan verdi. (Mübadilə mal istehsalından da əvvəl mövcud olub və mal istehsalının meydana gəlməsinin şərtlərindən birini təşkil edir). Tarixi axtarışlar nəticəsində sübut edilmişdir ki, bu dövrlərdə şəhərin meydana gəlməsinin əsasını məhz sənət və ticarət təşkil edirdi. Eramızdan əvvəl III miniliyin ortalarında II minilliyin əvvəllərində Hindistan, Çin, Aralıq dənizi ölkələrində sinfi cəmiyyət meydana gəldiquldarlıq dövrü başlayır. Quldarlıq dövrünün başlanması məhsuldar qüvvələrin artması və iqtisadi həyatın bir qədər mürəkkəbləşməsi quldarlıq təsərrüfatında daha çox məhsul istehsal edilməsinə gətirib çıxarır ki,bu da nəinki ayrı-ayrı təsərrüfatlarda istehsal olunan məhsulun bir hissəsinin mübadilə üçün ayrılmasına səbəb olur, hətta onların özlərinin istehsal edə bilmədikləri məhsula ehtiyac doğurur. Həmin dövürdə ümumi mal xarakteri alan pul da meydana çıxır. Bütün bunlar təkcə mübadilənin genişlənməsinə deyil, eyni zamanda mal-pul münasibətlərinin inkişafına səbəb oldu.

Xarici ticarətin meydana gəlməsi və inkişafı da quldarlıq dövrünə təsadüf edir. Xarici ticarət əsasən məhsul mübadiləsi əsasında həyata keçirilirdi, yəni əvəzetmə və ya yarımticarət formasında belə ki, Məvarünnəhrdə eramızdan əvvəl III minilliyin I yarısında şumerlər yun, parça, buğda, xurma və balıq əvəzinə daş və ağac alırdılar. Artıq eramızdan əvvəl IV-II əsrlərdə ticarətin inkişafı nisbətən yüksək pilləyə çatmışdır. Belə ki, təsərrüfat yüksəlişi mübadilənin canlanması pul tədavülünün inkişafına səbəb oldu. Qızıldan, gümüşdən və misdən kəsilmiş sikkələrdən istifadə olunurdu.

Eramızın birinci əsrində öz inkişafının ən yüksək səviyyəsinə gəlib çatdıran quldarlıq tənəzzül etdi və əvəzində feodalizm dövrü başlandı. Feodalizm dövründə yeni istehsalın meydana gəlməsi və ölkələr daxilində ayrı-ayrı regionlar arasında iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi daxili bazarların əmələ gəlməsinə gətirib çıxardı. Feodalizm cəmiyətində ticarət, bazar münasibətləri durmadan genişləndi. Artıq orta əsrlərdə feodalizmin inkişaf etdiyi Avropada ticarət, o cümlədən xarici ticarət sürətlə inkişaf edir. Dünya bazarları yaranmağa başlayırdı. Amerika və Hindistana dəniz yollarının kəşf olunması da beynəlxalq ticarətin inkişafına böyük təkan verdi.

XVI-XVII əsrlərdə Avropanın demək olar ki, hər yerdə daxili bazarlar sürətlə inkişaf etdi. Topdansatış ticarətin böyük bir hissəsi iri tacirlərin əlində cəmləndi. Ticarətin əsas aparıcıları iri tacirlər oldular. Feodalizmin dağılması və kapitalizmin tədricən yaranması dövründə pərakəndə satış ticarətinin böyük hissəsi istehsalçılar, kəndlilər və sənətkarlar tərəfindən aparılırdı. Bu dövrdə ticarətin o cümlədən topdansatış və xarici ticarətin güclü inkişafı kapitalizmin meydana gəlməsinə mühüm təsir göstərdi.

XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəllərində azad rəqabətin inhisar rəqabəti ilə əvəz olunması daxili ticarətdə də mühüm dəyişikliklərin baş verməsinəsəbəb olur. Sənayedə işçi qüvvəsinin artması, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi çox tələb olunan standart mallar istehsalının genişlənməasi yeni tipli ticarət müəssisənin yaradılması və ticarət metodlarının dəyişilməsini zəruri etdi. Bu proses nəticə etibarı ilə həm daxili, həm də xarici bazarda ticarət inhisarının, iri ticarət firmalarının və konsernlərinin meydana gəlməsinə səbəb oldu kapitalizm cəmiyyətində ticarət kapitalının təmərküzləşməsinin gücləndirilməsi sənaye inhisarının ticarət sahəsinə soxulması, habelə iri ticarət inhisarlarının iştirak sistemi vasitəsi ilə istehsal üzərində nəzarətin gücləndirilməsi xırda topdansatış ticarətin mövqeyini zəiflətdi. Topdansatış ticarət əsasən iri ticarət firmaları vasitəsi ilə həyata keçirildi.

Pərakəndə satış ticarəti əsasən çox filiallı sistemlər universal və ixtisaslaşdırılmış mağazalar vasitəsilə həyata keçirilir.

1. 
   Cavab: Sual: Qiymətin dövlət tənzimlənməsi necə həyata keçirilməlidir?
   

Antiinhisar fəaliyyəti.

Qiymət ayrıseçkiliyinin qadağan edilməsi.

Qiymətlərin təsbitləşdirilməsinin qadağan edilməsi.

Bu vəzifələrin layiqincə həyata keçirilməsi üçün dövlət tərəfindən müvafiq qanunların qəbul edilməsi və onların normal işləməsi zəruridir. Qiymətlərin dövlət tənzimlənməsi probleminin həlli üçün respublikamızda vahid orqanın – Qiymət Departamentinin yaradılması perspektiv vəzifə kimi qarşıya qoyulmalıdır.