Bibliyografya : 6 kelb (benî kelb) 6

KERİMİ, FÂTİH

(1870-1937) Tatar Türkleri'nden, yazar, gazeteci ve naşir.

Tataristan'ın Bügülme kazasına bağlı Minglibay köyünde doğdu. İlk eğitimini köyün mollası olan babası Gılman Ahund'-dan aldıktan sonra Çıstay (Çistapoi) Med-resesi'nde on bir yıl öğrenim gördü. Bu arada iki yıllık Rus mektebini bitirdi. 1890'da Ufa'da Orenburg Müftülüğü'n-den müderrislik icazetnamesi aldı. Babası aynı yıl oğlunu tahsil için İstanbul'a gön­derdi. Ahmed Midhat Efendi'nin yardı­mıyla Mekteb-i Mülkiyye'ye giren Kerimî onun fikirlerinden faydalandı. Eğitimini tamamlamasının ardından Kırım'a gide­rek Yalta'da bir köyde iki yıl kadar öğret­menlik yaptı. 1896-1898 yaz aylarında Orenburg'a bağlı Kargalfda usûl-i cedîd ⁷⁵¹ muallimlerinin yetişti­rilmesine katkıda bulundu. Orenburg'da altın ocakları işleten Şâkir Remiev'in da­vetiyle Almanya, Belçika, İtalya, Fransa, Avusturya, Sırbistan, Bulgaristan ve Tür­kiye gibi ülkeleri içine alan dört aylık bir seyahate çıktı. Kerimî, ufkunu çok geniş­leten bu seyahat izlenimlerini Avrupa Seyahatnamesi adıyla yayımladı 1900-1901 yıllarında Orenburg'da gayri resmî olarak yaklaşık 300 usûl-i cedîd öğretme­ninin yetişmesine yardımcı oldu. İki yaz devam eden bu kurslar daha sonra ma­hallî hükümet tarafından kapatıldı. 1901 yılından sonra babasının Orenburg'da bir matbaa ve kitabevi ⁷⁵² açması sebebiyle çalışmalarını bu alanda yoğunlaştırdı. 1902'de babasının vefatı üzerine bütün işler Kerîmî'ye ve kardeşlerine kaldı. 1901-1917 yıllan ara­sında Kerîmîler'in matbaasında toplam tirajı 1 milyona yakın 384 kitapla Vakit, Şûra, İktisad ve Çükiç gibi gazete ve dergiler basılmıştır.

1905teki I. Rus İhtilâli döneminde İdil Ura! bölgesinde yaşayan Tatar ve Başkırt halkının çıkarları için mücadele eden ay­dınlar arasında önemli bir yeri olan Kerimî bu sıralarda yapılan siyasî toplantılara katıldı. Uzun yıllar Cem'iyyet-i Hayriyye üyeliğinde bulundu ve Orenburg müslü-man cemaatinin reisliğini yaptı. Remiyev kardeşlerin Vakit adlı bir gazete kurma­ları (1906) ve başmuharrirliğine Fâtih Ke-rîmî'yi getirmeleri Kerimî'nin hikâye ya­zarlığından gazeteciliğe geçmesine vesile oldu. Yalnız Tatar ve Başkırtlar arasında değil Türkistan ve Kazakistan'da da çok okunan Vakit'te Fâtih Kerimî, Duma ve hükümetin durumuyla ilgili haberler yaz­dı. Aynı dönemde bir müddet Orenburg'-daki Medrese-i Hüseyniyye'de muallimlik yaptı, çeşitli ders kitapları ve ders prog­ramlan hazırladı.

Balkan savaşları sebebiyle Vakit gaze­tesinin muhabiri olarak İstanbul'da bulu­nan Kerimî (1 Kasım 1912-18 Mart 1913) bu sırada Ahmed Sâib, Abdullah Cevdet, Enver Paşa, Ahmed Midhat Efendi, Yusuf Akçura, Ağaoğlu Ahmed, Halide Edip, Mahmud Esad, Mûsâ Kâzım Efendi gibi kişilerle Balkan savaşları ve Türk-İslâm dünyasının problemleri üzerine görüş­meler yaptı. Kerimî'nin İstanbul'dan Va­kit gazetesine gönderdiği haberler daha sonra İstanbul Mektupları adıyla kitap halinde yayımlanmıştır. 1-11 Mayıs 1917'-de Moskova'da toplanan Umumi Rusya Müslümanları Kongresi'ne katılıp başkan­lık divanına seçilen Kerimî bu kurultayda teşekkül eden Millî Şûrâ'nm da üyeleri arasına girdi.

1917 Bolşevik İhtilâii'nin ardından dö­nemin birçok Tatar aydını gibi Kerimî de sosyalizme meyletti. Bir müddet Oren­burg'da mektep, maarif ve kültür mese­leleriyle ilgili çalışmalarda bulundu. Öğ­retmen yetiştirme kurslarında dersler verdi. Uzun yıllar çalıştığı Vakit gazete­sinden ayrılarak Yana Vakit adıyla yeni bir gazete çıkarmaya başladı İşçiler Dünyası ve Yol gibi çeşitli gazetelerin yayın kurulunda çalıştı. "Sos­yalizm Tarihi" adlı bir çalışma hazırla-dıysa da basılamadı. 192S'te Rusya'nın yeni başşehri olan Moskova'ya göç etti. Bir süre Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği halklarının merkez neşriyatında ça­lıştıktan sonra 1937 yılma kadar Türkçe öğretmeni olarak görev yaptı. Lenin'in toprak meseleleriyle ilgili makalelerini Ta­tarca'ya tercüme etti. 1937'de Türkiye le­hine casusluk Kızılordu ile ilgili bazı askerî sırları, 1936yılında Moskova'da bulunan Türk millî futbol takımı antrenörü Kerim Bey'e verdiği iddia edilmiştir ve Stalin'e suikast hazırlığı gibi uydurma isnatlar­dan suçlu bulunarak kurşuna dizilmesine karar verildi. Kerimî'nin arşivi Tataristan Devlet Arşivi'nde saklanmaktadır. Önce­leri Abdürreşid İbrahim'in muhtariyet fik­rine karşı gelerek Tatar halkının henüz buna hazır olmadığını söyleyen Kerimî Ufa'daki Millet Meclisi'nde (1917-1918) bu görüşü hararetle savunmuştur.

Döneminin Türk aydınlanyla yakın ilişki içinde bulunan Kerimî, Japonlar'ın müslüman olacağı ve Tokyo'da büyük bir din kurultayı toplanacağı haberinin çıkması üzerine Vakit gazetesinde ⁷⁵³ yazdı­ğı "Japonya ve Müslümanlar" adlı bir ma­kalede bu kurultaya müslümanlan tem-silen Ahmed Midhat Efendi'nin gönderil­mesini teklif etmiştir. Ahmed Midhat Efendi'nin vefatı sırasında İstanbul'da olan Kerimî Türk Yurdu'na bir taziye yazmıştır. Kerimî'nin irtibatta bulunduğu diğer bir Türk aydı­nı ise Defter-i Hâkânî nâzın ve İstanbul Darülfünunu müderrislerinden Mahmud Esad Efendi'dir. 1913'te çıktığı Romanya ve Rusya seyahati sırasında Orenburg'a uğrayarak bir müddet burada kalan Mah­mud Esad'a gazetesi Vakit'te büyük ilgi göstermiştir.

Eserleri.

Hikâyeleri. Salih Babaymn Öylenüvi (Kazan 1897); Bir Şakirt ile Bir Student ⁷⁵⁴ Cihangir Mahdumum Avıl Mektebinde Ukm (Petersburg 1900); Merhum Gılman Ahund (Orenburg 1904); Mirza Kızı Fatma (Kazan 1907); Hıyalmı, Hakiykatme (Orenburg 1908) Seyahatnameleri.

1. Yavrupa Seyahatnamesi (Petersburg 1902). Eserin bir tahlili Âzâde-Ayşe Ror-lich tarafından yapılmıştır.⁷⁵⁵ Kitap Fazıl Gökçek tarafından Latin harflerine aktarılmıştır (İstanbul 2001).

2. Kırıma Seyahat (Oren­burg 1904). Eserde, yazarın 19Û3'te Ter­cüman 'in yirminci yılı münasebetiyle dü­zenlenen törenlere katılmak için gittiği Kırım seyahati anlatılmaktadır.

3. İstan­bul Mektupları (Orenburg 1913). Kitapta, Kerîmî'nin yaklaşık dört ay kaldığı İs­tanbul'da Balkan savaşlarıyla ilgili izle­nimleri, dönemin aydınları ve devlet er­kânı ile yaptığı söyleşileri yer almaktadır. Vakit gazetesinin 1912-1913 yıllarında altmış dört mektup şeklinde yayımlan­dıktan sonra aynı dönemde Şûra dergisinde çıkan "İstanbul Tesiratlan" adlı ma-kaleleriyle beraber basılmıştır. Esere dö­nemin Türk aydınlarından çok sayıda kişinin el yazıları ve fotoğrafları da ilâve edilmiştir. Kitap Fazıl Gökçek tarafından latin harflerine aktarılmıştır (İstanbul 2001). Abdullah Battal Taymas, Fâtih Ke­rîmî'nin Orenburg Seyahatnamesi adlı bir kitabının daha olduğunu belirtmişse de bu esere ulaşılamamıştır. İlmî Eserle­ri. Muallim ve Mürebbiyelere Rehnâ-me (Kazan 1901); Muallim ve Mürebbi-yelere Rehnâme (Kazan 1901); Muh­tasar Târîh-i İslâm {Kazan 1901); Târîh-i Enbiyâ (Kazan 1902, ibtidâî mektepler için ders kitabıdır); Muhtasar Târîh-i Umû­mî (Orenburg 1911); Resimli Geograîi-ya Dersleri (Orenburg 1919]; İçtimaî Terbiye (Kazan 1924).

Bunların dışında Tatar şairi Derd-mend'in (Zakir Remiev) eserlerini topluca yayımlayan Kerîmî(Kazan 1929) Lenin'-den Agrarya Meseîesfnl (Kazan 1917]) Barthold'dan Türkistan Târihi'nı (Mos­kova 1931). değişik dillerden Hatunlar Vezaiii, Türk Hanımları, Arap Toyı adlı eserleri ve çeşitli milletler hakkında kısa bilgi veren kırka yakın kitabı Tatarca'ya çevirmiştir. Ayrıca Vakit, Kazan Muhbi­ri gibi gazetelerde ve Şûra dergisinde yayımlanmış yüzlerce makalesi bulun­maktadır.

Bibliyografya

Abdurrahman Sadi, Tatar Edebiyatı Tarihi, Kazan 1926, s. 122-124;G. V. Mende. Der Na-tionale Kampf der Russlandtürken, Berlin 1936, s. 68, 71, 75; Abdullah Battal Taymas, Rus İhlilalinden Hatıralar, İstanbul 1947, s. 31 -32; a.mlf., "La litterauıre des tatars de Kazan", Ph.TF,]l, 768-769; a.mlf.. Kazan Türkleri,An­kara 1966, s. 138-139, 189; Muhammet Gay-nullin. Tatar Edipleri, Kazan 1978, s. 50-78; Ta­tar Megrifetçilik Edebiyatı (haz. Muhammet Gay-nullin), Kazan 1979, s. 220-263,411-412; Na­dir Devlet, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917), Ankara 1985, s. 91, 114, 152, 172, 177,271,288; Tatar Edebiyatı Tarihi, Kazan 1985, II, 280, 289, 334-350, 512-513; Cemaleddin Velidov, Oçerk İstorii Obrazoban-nostî i Literaturi Tatar, Oxford 1986, s. 133-134, 196-197; Muhammet Mehdİev, Edebiyat hem Çmbarltk, Kazan 1987, s. 209-232; Rus­ya'da Birinci Müslüman Kongresi [haz. İhsan Ilgar), Ankara 1990, s. 75-77, 238, 276-280, 322 (Kerîmî'nin I. Müslüman Kongresi'ndekî ko­nuşmaları); Ebrar Kerimullin, "Fatih Kerimi ve İstanbul Mektupları", Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Kuruluş ue Gelişmesine Hizmeti Ge­çen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bil­dirileri (nşr. Abdulkadir Yuvalı v.dğr). Kayseri 1996, s. 335-345; Fatih Kerimi, Kazan 2000, s. 317; Akdes Nimet Kurat, "Kazan Türklerinin Medeni Uyanış Devri", DTCFD, XXlV/3-4 (1966), s. 98-99,118, 181-183; Refik Neflygov. "Fatih Kerimi Turında", Kazan utları, sy. 1, Kazan 1993, s. 158-163; Naile Binark, "Fatih Kerimî", TDEA, III, 165. İsmail Tükkoğlu