Bibliyografya: 4 Cİlyani 4

CÛDÎ EFENDİ, MUALLİM

(1850-1931) Son devrin tanınmış sair ve muallimlerinden.

Kasım 1850'de Merzifon'da doğdu. Trabzonlu Cûdî Efendiyle karıştırılma­mak için "Merzifonlu" olarak da anılır. Asıl adı İbrahim Cûdrdir. Babası Hüse­yin Efendi'yi iki yaşlarında iken kaybe­dince annesiyle birlikte dedesinin evine yerleşti. Annesinin ikinci evliliğinden son­ra teyzesinin yanında kaldı. Mahalle mek­tebini bitirdikten sonra rüşdiyeye gitti, ayrıca medrese derslerini takip etti. Bir süre hıfza çalıştı, hat dersi aldı.

Tahsilini tamamlamak üzere gittiği İs­tanbul'da (1876) müsabaka imtihanını ka­zanarak Beşiktaş Askerî Rüşdiyesi'nde Türkçe muallimi olarak göreve başladı. Selanik'te Terakkî adlı özel bir okulda, İdâdî-i Mülkiyye'de ve Selanik Askerî Rüş­diyesi'nde Türkçe ve Arapça muallimliği

yaptı. Meşrutiyetten sonra açılan Mec-lis-i Meb'ûsan'a Amasya mebusu seçi­lince İstanbul'a döndü. Rûmî 1328'de (1912-13) Gelenbevî İdâdîsi'ne edebiyat, Mercan İdâdîsi'ne Türkçe hocası oldu. Bu mekteplerdeki görevlerinin yanı sıra Gelenbevî Sultânîsİ'nde edebiyat ve fel­sefe dersleri okuttu. 1915'te Bezmiâlem Valide İnâs Sultanîsi edebiyat muallim­liğine tayin edildi. 1917'de İsparta me­busu olunca iki görevi birlikte sürdür­dü. Eylül 1921'de emekli oldu, 17 Eylül 1931'de öldü. Mezarı Kadıköy'deki aile kabristanındadır.

Uzun yıllar Türkçe, edebiyat, Arapça ve felsefe hocalığı yaptığı için "muallim" unvanı ile anılan İbrahim Cûdî, ilk mo­dern Türk hikayecilerinden Nâbizâde Nâ­zım başta olmak üzere birçok öğrenci yetiştirmiştir.

Muallim Naci ile Selânikli Tevfik'in çı­kardıkları Teâvün-i Aklâm mecmua­sında kırka yakın, Peyâm-ı Sabah'm edebî ilâvesi Peyâm-ı Edebî'de de on kadar şiiri yayımlanan Cüdî'nin Muasır Şairlerimiz, Son Asır Türk Şairleri ve Merzifon Şairleri'nöe şiirlerinden Ör­nekler bulunmaktadır. Muallim Naci ve Yenişehirli Avni'nin tesiri altında kalan Muallim Cüdî'nin bir divan teşkil ede­cek sayıda yayımlanmamış şiirlerinin bu­lunduğu defterin dostu Merzifonlu Sıd-kı Hoça'da olduğu söylenmekteyse de bu zatın vefatından sonra kitapları sa­tıldığından defter hakkında bilgi edini-lememiştir.

Bibliyografya:

İsmail Hakkı [Eldem], Muasır Şairlerimiz, Bi­rinci Defter, İstanbul 1311, s. 79-111; İbnüle-min. Son Asır Türk Şairleri. I, 249-254; Vehbi Cem [Aşkun], Merzifon Şairleri, Merzifon 1937, s. 74-87; Ergun. Türk Şairleri, III, 1087-1093; Mahir İz, "Merzifonlu Muallim Cûdî", Yeni As­ya, 23, 30 Nisan 1971; İ, Alaaddin [GÖvsa]. Meş­hur Adamlar Ansiklopedisi. İstanbul 1933, III, 262; TA, XI, 252; Ziya Bakırcıoğlu. "Cûdî, Mu­allim İbrahim", TDEA, II, 86.

CÜDİ EFENDİ, TRABZONLU

(1863-1926) Son devrin tanınmış âlim ve şairlerinden. .

Trabzon'da doğdu. Asıl adı İbrahim olup şiirlerinde kullandığı "Cûdî" mahla-sıyla tanınmıştır. Çağdaş olmaları, aynı adı ve mahlası taşımaları sebebiyle za­man zaman Merzifonlu Cûdî ile karıştı­rılmaktadır. Babası. İskender Paşa Med­resesi müderrisi Yomralı Hacı Mehmed Efendi'dir. Cûdî Efendi Tabakhane İlk Mektebi'nden sonra tahsiline Müftü Med-resesi'nde devam etti. Hoca Derviş ve Ha­cı Faik gibi hocalardan çeşitli dersler oku­du. Semercizâde Hacı Mehmed Efendi'-den icazet aldı. Ardından Şeyhülüdebâ Ali Naki Efendinin açtığı Hamidiye Mek-tebi'ne Türkçe hocası oldu (1883). İki yıl sonra Mekke'ye giderek bir süre orada kaldı. Trabzon'a dönünce yeniden mual­limliğe başladı. Cûdî Efendi 1928'den beri bugün Cûdî Bey İlkokulu adı ile anı­lan Zeytinlik İlk Mektebi'nin uzun yıllar müdürlüğünü yapmıştır. Bu sebeple "mu­allim" olarak da anılan Cüdî Efendi ida­resinde bu mektep Trabzon'un eğitim hayatında çok büyük bir başarı kazan­mış ve rağbet görmüştür. Ayrıca Cûdî Efendi iki defa basılan Esmöü'î-hüsnâ adlı kitabının gelirleriyle de mektebin genişletilmesine yardımcı olmuştur. Ay­rıca İraniılar'ın açtığı Nâsırî İdâdîsinde öğretmenlik ve müdürlük, Fransızlar'ın idaresindeki Frerler Mektebi ile Ermeni ve Rum okullarında Türkçe hocalığı yap­tı. Memuriyet hayatına 1903'te tayin edil­diği Trabzon Ticaret Mahkemesi daimî üyeliğiyle başladı. 1910 Haziranında mah­kemenin lağvedilmesine kadar burada çalıştı. 1908'de yüksek dereceli ilmiye rütbelerinden olan müsıle-i Süleymâniy-ye payesini elde etti. 1910'da girdiği imtihanı kazanarak Trabzon Mekteb-i Sul-tânîsi'ne Arapça hocası oldu; Trabzon As­kerî Rüşdiyesi'nde de Türkçe hocalığı yaptı. Ayrıca dört yıl kadar Trabzon Ma­arif Meclisi üyeliğinde bulundu, bir yıl kadar da Trabzon vilâyet gazetesi baş­muharrirliği görevini yürüttü.

I. Dünya Savaşı sırasında Trabzon'un işgali üzerine önce Ünye'ye, oradan da Ankara'ya gitti. Bir buçuk yıl kadar An­kara Sultanîsinde Arapça, dârülmualli-mâtta ulûm-i dîniyye hocalığı yaptı. Mü-tareke'den sonra tekrar Trabzon'a dö­nerek sultanîdeki görevine devam etti. İstiklâl Savaşfndan önceki işgal günlerinde Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Mil-liyye Cemiyeti'nin kurucuları arasında bulunduğu gibi bir süre cemiyetin reis­liğini yaparak Millî Mücedele'nin hazır­lanmasında faal rol oynadı. Kendisine teklif edilen milletvekilliğini daha önce İttihatçıların mebusluk teklifinde oldu­ğu gibi kabul etmedi. 1925'te tayin edil­diği Trabzon müftülüğü görevini ölümü­ne kadar sürdürdü. 1926 yılı Ramazan ayı sonlarında vefat etti. Hatuniye Ca­mii hazîresine, babasının yanına defne­dildi.

Arapça ve Farsça'yı edebiyatlarıyla bir­likte çok iyi bilen Cûdî Efendi, Türkçe'­nin yanında bu iki dile de şiir söyleyebi­lecek derecede hâkimdi. Bir divan teşkil edecek hacimde olduğu anlaşılan şiirle­rinin tamamı elde mevcut değildir. Mahir İz, Cüdî Efendi'nin Ankara Sultanîsinde çalıştığı yıllarda basılmamış bir divanı bulunduğunu ve bu divandan seçtiği ba­zı şiirleri kendi defterine aldığını belirt­mektedir⁷⁷⁰. Bunlardan başka devrin gazete ve mecmualarında çeşitli şiirleri yayımlanmıştır. Ancak di­vanının ne olduğu bilinmemektedir. Aru­za ve dile hâkim güçlü bir şair olduğu anlaşılan Cûdî Efendi'nin şiirlerinde yer yer kuvvetli bir lirizme sahip parçalar da vardır.

Eserleri. Cûdî Efendi'nin çoğu ders ki­tabı mahiyetinde olan yirmi eseri yayım­lanmıştır. Eserlerinin hepsini yakın ar­kadaşı Trabzonlu kitapçı Hanndi Efendi neşrettiği gibi birçoğunun yazılmasına da o vesile olmuştur. Bu eserler, devrin­de Trabzon ve civarının eğitim ve kültür hayatında önemli rol oynamış, Hamımâ-mîzâde İhsan'ın değerlendirmesine gö­re Kafkaslar'a kadar uzanan bir saha içinde pek çok gencin okuma yazma öğ­renmesine, temel dinî bilgileri elde et­mesine yardımcı olmuş. Esmâü'1-hüs-nâ, Târîh-i Enbiyâ ve Ramazan Vaizi adlı eserleri ise birçok yetişkin insanın din kültürünün gelişmesine hizmet etmistir. Belli başlı eserleri şunlardır: 1. Nevâdir-i Nefise⁷⁷¹. Arap edebiyatından derlenen ibret verici hikâ­yelerin tercümesinden meydana gelmiş­tir.

2- el-Kenzü'1-esnâ lî şerhi'I-esmâi'l-hüsnâ⁷⁷². Esmâ-i hüsnânın manzum şerhidir. Gördüğü rağbet üze­rine tekrar basılan kitabın yeni harfler­le de baskısı yapılmıştır.⁷⁷³

3- el-Haytü'l-ebyaz yahut Ramazan Vaizi⁷⁷⁴. Ramazan ayı ve bu aydaki ibadetler hak­kında fıkhı bilgilerin ve açıklamaların yer aldığı bir eserdir. Kitap yeni harflerle de basılmıştır.⁷⁷⁵

4- Târîh-i En­biyâ ve îslâm⁷⁷⁶. Hz. Âdem'­den Hz. Muhammed'e kadar bütün pey­gamberlerin kısa hayat hikâyelerini ihtiva eden ve belli başlı İslâm hükümdarla­rı hakkında bilgi veren eser, Küçük Tâ­rîh-i Enbiyâ ve İslâm adıyla ilk mektep­ler için ders kitabı olarak da yayımlan­mıştır.⁷⁷⁷

5- et Tara "il ve1 z-zarâ "il⁷⁷⁸. Arapça metin ça­lışmaları için kaleme alınan bu derlemede bazı fıkralarla ahlâkî ve edebî hikâyeler yer almaktadır.

6- Lugat-ı Cûdî⁷⁷⁹. Cûdî Efendi'nin en son ve en Önem­li eseridir. Arapça ve Farsça'dan Türkçe'­ye giren kelimelerin açıklamalarının yapıl­dığı sözlükte manzum ve mensur örnek­lere de yer verilmiştir. Bu örneklerden isim bulunmayan mısra ve beyitlerle man­zum tercümeler ve bazı ibareler müelli­fe aittir. Cûdî Efendi bir kısım kelimele­ri açıklarken şahsî hâtıralarından da söz etmektedir⁷⁸⁰. Eserin bir diğer özelliği, madde başı ola­rak alman edebiyat terimlerinin nisbeten geniş şekilde ve örneklerle açıklanmış olmasıdır. Okul Kitapları.

1- Teshîl-i Elif-bâ-yı Osmânî⁷⁸¹. Bazı dü­zeltmeler ve resim İlâvesiyle Resimli Elif-bâ-yı Osmânî gibi adlarla birçok defa basılmıştır.

2- Rehber-i Avâmil⁷⁸². Arapça öğretiminde önemli bir ki­tap olan İmam BirgivFnin eI-cAvâmiîü'l-mi3e adlı eserinin daha kolay anlaşılma­sını sağlamak için hazırlanmış bir risale­dir.

3- Kırâat-i Türkiyye.⁷⁸³

4- İlk Ta'iîm-i Kıraat.⁷⁸⁴

5- Kırâat-i Türkiyye⁷⁸⁵. İlko­kulların ikinci sınıfları için hazırlanan bu okuma kitabında bazı tanınmış kişilerin hayat hikayeleriyle Türk tarihine ait kı­sa bilgiler de yer alır.

6- Teshîl-i Sarl-ı Osmânî.⁷⁸⁶

7- Ulûm-ı Dî­niyye Dersleri⁷⁸⁷. Bu adı ta­şıyan ikinci bir kitabı da aynı yıl yayımlan­mıştır.

8- İmlâ ve Kıraat.⁷⁸⁸

9- Ta'lîm-i Kıraat⁷⁸⁹. Cûdî Efendi'nin bunlardan başka eğitim, din ve ahlâk konularında yazdığı birçok ma­kale devrin gazete ve mecmualarında kalmıştır.

Bibliyografya:

İbrahim Cûdî, Lugat-ı CûdT, Trabzon 1332, Önsöz; İbnülemin. Son Asır Türk Şairleri, I, 247-249; GÖvsa, Türk Meşhurları, s. 88; a.mlf.. Meşhur Adamlar, İstanbul 1933-37, s. 263; Er-gun. Türk Sairleri, III, 1093-1095; İhsan Hama-mioğlu. Trabzonda İlk Kitapçı Kitabi Hamdİ Efendi ue Yayınları, İstanbul 1947, s. 9, 10, 17-23, 25-26; ÖmerAkbulut, Trabzon Şairleri, Trab­zon 1952, s. 28-31; a.mlf., Trabzon Meşhurları Bibliyografyası, Ankara 1970, s. 58; Mahir İz. Yılların İzi, İstanbul 1975, s. 59-60, 66; a.mlf, "Trabzonlu Şair İbrahim Cûdî Efendi", Bu­gün, İstanbul 12 Misan 1967, s. 2; Hüseyin Al-bayrak, Kuruluşunun 100. Yılında Cûdî Bey İlkokulu, Trabzon 1988, s. 25, 27, 28-36; İ. Gündağ Kayaoğlu, "Trabzon'dan Yetişen De­ğerli Eğitimci İbrahim Cûdî Bey", Trabzon KültürSanat Yıllığı, İstanbul 1987, s. 287-292.