Bilgin Tez

1421 numaralı Mahzen defterinde “muhtelif ve mütenevvi defterler” arasında yer alan 10-15, 19-22 ve 71 numaralı defterler tahvil ahkâm defterleridir. Bu defterler son zamanlarda yapılan tasnif çalışmalarında Kamil Kepeci tahvil defterlerine eklenmiştir.

143“Kamil Kepeci Ahkâm” başlığını taşıyan seride sadece 13 adet defter bulunmaktadır. Bu 13 defterden 1, 2, 3, 7, 12 ve 13 nolu defterler maliye ahkâm, 10 nolu defter mühimme ve geri kalan beş tanesi ise tahvil ahkâm defteridir. Bu serideki en eski tahvil ahkâm defteri 977, en geç tarihlisi ise 996 tarihlidir. “Kamil Kepeci Ahkâm” başlığını taşıyan seride mali hükümleri ihtiva eden ahkâm defterlerinden XVI. yüzyıla ait çok az sayıda defterin tasnif edilmiş olması, mali hükümleri ihtiva eden müstakil bir maliye ahkâm defteri serisinin varlığının öğrenilmesine engel olmuştur.

144“Kamil Kepeci Divan Kalemi” başlığı altında tasnif edilen defterlerin tamamı tahvil ahkâm defterleridir. Bu seride 120 defter bulunmakta olup en eski tarihlisi 971 ve sonuncusu ise 1046 tarihlidir.

145Tahvil ahkâm defterleriyle ilgili tek inceleme Nejat Göyünç’ün “Timar Tevcihleri Hakkında” başlıklı makalesi olup (Osmanlı Türk Diplomatiği Semineri (30-31 Mayıs 1994), İstanbul 1995, s. 67-74.) bu makalede A.NŞT 1088 numaralı defter kullanılmıştır. Makalede defterin türü üzerinde durulmamış, sadece timar tevcih ve terakki hükümlerinin diplomatik özellikleri incelenmiştir.

146Uzunçarşılı, Merkez, s. 79-92

147Uzunçarşılı, Merkez, s. 91.

148 Defterhane defterlerinin türleri için bkz. Erhan Afyoncu, Osmanlı Devlet Teşkilatında Defterhâne-i Amire, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul 1997.

149 MAD nr. 17928.

150Defterin düzenlenmesindeki intizam ve hattının düzgünlüğü bu defterin bir müsveddeden temize çekildiğini düşündürmektedir. Defterdeki hükümlerin sağ tarafında hükmü yazan katibin ismi veya rumuzu sürhle yazılmıştır. Hükümlerin sol veya üst kısmında ise genellikle tahvil hükümlerinin kimin tarafından yazıldığını veya tevcih edildiğini gösteren “bâ-hatt-ı hümâyûn”, “bâ-hatt-ı sâhib-i sa‘âdet”, “sâhib-i sa‘âdet hattıyla”, “Esad hattıyla” derkenarları görülmektedir.

151KK Divan Def. nr. 75’te diğer defterlerden farklı olarak tarih başlığının altında “der Kostantiniyye” kaydı çok sık geçmektedir (vr:1b, 4a, 5b, 9a, 10a, 11a, 31b, 46b, 127b, 201b).

152A.NŞT nr. 1147, s. 6.

153Ahıshalı, Reisülküttablık, s. 124-5.

154KK Ahkâm Def. nr. 66, s. 2.

155“Kayd-ı ibtidâ be-muhâfaza-i Budun an-cânib-i Mehmed Paşa el-vezîr be-eyâlet-i Rumeli, el-vaki‘ fi evâhir-i şehr-i Cemâziye’l-evvel sene ihdâ aşera ve elf”.

Yevmü’l-ehad

Fi 27 Saferü’l-muzaffer sene selâse aşera ve elf. Der sahrâ-yı Belgrad. Yevm-i mezbûrda vezîr-i a‘zam Ali Paşa vefât idüp vezîr-i isâbet-tedbîr Mehmed Paşa hazretleri serdâr ve ser-asker olmuştur.” (KK Divan Def. nr. 157, vr. 1a.)

156“Defter-i kuyûd-ı ahkâm-ı muhtelife der zamân-ı serdâri-i hazret-i vezîr ve serdâr Gazi Hasan Paşa el-memûr be-muhâfaza-i serhadd-i mansûr ve müdâfa‘a-i fiten ü şürûr el-vâki‘ an-evâhir-i Zi’l-ka‘deti’ş-şerîfe min-şuhûr-i sene semâne aşera ve elf mine’l- hicreti’n-Nebeviyyeti aleyhi efdali’s-salavâti ve ekmeli’t-tahiyyâti Allâhümme ahtim bi’l-hayr. Sahîh” (KK Divan Def. nr. 167, etiket üzerindeki başlık).

157A.NŞT 1200 nolu ve 1018 tarihli defter bu değişime işaret eden ilk defter olmalıdır. Çünkü bu defterde sadece nişanlar için tahsis edilen kısımda nişanlar kaydedilmiş, fakat defterin ilk 120 sayfası boş bırakılarak tahvil hükümleri kaydedilmemiştir. Bu defterdeki nişan kayıtları müderrislik muidlik ve timar tevcihlerine aittir.

158KK. Divan Def. nr. 98, 5 Ra 990-11 C 990 (30 Mart 1582-3 Temmuz 1582), s. 1.

159KK Divan Def. nr. 130, 23 L 1005 (9 Haziran 1597), s. 2.

160Mesela 1014 tarihli bir defter; “Kul kaydı. Der zamân-ı hazret-i Hasan Efendi tavvelallâhu umrahû tahrîren fî gurre-i Muharremü’l- harâm sene erba‘a aşera ve elf ” (KK Divan Def. nr. 7515, s.2) başlığını taşır. 1019/1610-1611 tarihli bir defterde de benzer bir başlık bulunmaktadır: “Kul kaydıdır. Hazret-i Mehmed Mecid Efendi Zâdellahu te‘âlâ umrahû ve devletuhû” (KK Divan Def. nr. 170, s.1).

161 A.NŞT nr. 1141, 10 Za 1001 (14 L 1003), s. 2. Belgenin fotokopisi Belgeler nr 5’de verilmiştir.

162KK Divan 98 nolu defterde bir sancak beyine ait tayin kaydı şu şekildedir: “Bâ hatt-ı hümâyûn, Livâ-i Cevariz der-Bağdad, Bağdad’ın hazîne defterdârı Ömer’e virilmek içün emir yazıldı” (KK Divan Def. nr. 98, 20 R 990 (14 Mayıs 1582), s. 151). Bağdat defterdarına ait bir tayin kaydı ise şu şekilde düzenlenmiştir: “Bâ hatt-ı hümâyûn, Defterdârlık-ı hazîne-i Bağdad, Sâbıkâ Basra kadısı olup hâlâ İsmailiye müderrisi olan Mevlânâ Şemseddin’e virilmek içün emir yazıldı”( KK Divan Def. nr. 98, 20 R. 990 (14 Mayıs 1582), s. 151).

163Sefer tahvil ahkâm defterleri, XVI. yüzyılın sonuna doğru ibtidadan timar verilenlerle kul asıllı askerî sınıflar için ayrı ayrı tutulmaya başlanmıştır. 1005 tarihli iki deftere ait başlıklar bu ayırımı açık bir şekilde ortaya çıkarmaktadır: “Serdâr hazretleri sa‘âdetle sefer-i hümâyûna teveccüh buyurduklarında dutılan kul kaydıdır. Hak subhânehû ve te‘âlâ hazretleri mübârek eyleye. Bi-hurmet-i Seyyidi’l-mürselin. Fi 23 Şevval sene hamsün ve elf” (KK Divan Def. nr. 130, 23 L1005 (9 Haziran 1597), s. 29. “Serdâr hazretleri sa‘âdetle sefer-i hümâyûna teveccüh buyurduklarında dutılan ibtidâ kaydıdır. Hak subhânehû ve te‘âlâ hazretleri mübârek eyleye. Bi-hurmet-i Seyyidi’l-mürselin. Fi 23 Şevvâlü’l-mükerrem sene hamsün ve elf” (KK Divan Def. nr. 131, s. 4). Tımar tevcihlerinin müstakil olarak kaydedildiği ilk defterin fotokopisi Belgeler nr. 6’da verilmiştir.

164Uzunçarşılı, Merkez, s. 40

165 KK Divan nr. 134 vr. 2a.

166KK Divan Def. nr. 89, s. 307.

167KK Divan Def. nr. 89, s. 324.

168İ.H. Uzunçarşılı, amedçiyle ilgili bilgi verirken amed kelimesi ile ilgili de şu yorumda bulunmaktadır. “Yeni verilen timar ve zeametler dolayısıyla reisülküttaba verilmesi icab eden rusumu amedçi toplardı. Rivayete göre timar ve zeamet sahiplerinin reisülküttaba tesviyesi lazım gelen berat resmi mukabilinde bunun verdiği senetlerin üzerine “amed” yani geldi ve “adedi” diye yazmasından dolayı bu daire müdürüne amedçi denilmiş olduğunu D’ohsson yazmaktadır.” (Merkez, s. 56).

169Mühimme nr. 1, s. 77.

170Mühimme nr. 1, s. 4.

171Mühimme nr. 1, s. 5.

172KK Ahkâm Def. nr. 69, s. 26.

173KK Divan Def. nr. 98, s. 76.

174KK Divan Def. nr. 98, s. 76

175KK Divan Def. nr. 79, s. 19, s. 36.

176KK Divan Def. nr. 79, s. 33.

177KK Divan Def. nr. 100, s. 42.

178KK. Divan Def. nr. 100, s. 275.

179 “Arzı üzerine hatt-ı şerîf vardır” (Mühimme nr. 1, s. 30); “Arzın üzerine işâret olunup ana binâ’en yazılmışdır” (Mühimme nr. 1, s. 44); “Arzıhâline işâret olunup resmi afv olunmuşdur” (Mühimme nr. 1, s. 247); “Arzıhalde Derviş Çelebi’nin hattı var” (KK Divan Def. nr. 74, s. 2); “Arzı hıfz olunmuşdur. Bâ hatt-ı Derviş” (KK Divan Def. nr. 74, s. 4).

180KK Divan Def. nr. 79, s. 60. Bu konuda başka örnekler de vermek mümkündür: “Kapu ağasının iltimâsıyla virilmişdir kapucılar kethüdâsı haber getürdi” (Mühimme nr. 1, s. 230); “Sultan Mustafa vâlidesine müte‘allikdir” (KK Divan Def. nr. 79, s. 81); “Rahmi Beğ’in ricâsıyla” (KK Divan Def. nr. 79, s. 263).

181KK Divan Def. nr. 118, vr. 17a.

182XVII. yüzyılın ortalarına doğru hükümler ve nişanlar için tahvil ahkâm defterlerinde hususi bölümler oluşturulmuş ve nişan ve hükümler ayrı ayrı kaydedilmiştir. Mesela, Kepeci 179 nolu defterin 2-10. sayfaları hükümlere ait kayıtları ihtiva etmektedir. Bu kısmın başlığı; “kayd-ı Dîvân der-zamân-ı reîsülküttâb kâyim-makâmı İsmail Efendi, der zamân-ı kâyim-i vezîr Mustafa Paşa –edâmallâhu te‘âlâ- gurre-i şehr-i Zilka‘deti’ş-şerîfe sene 1046” şeklindedir. Defterin bu kısmında müderris, mütevelli, şeyh, kadı, dizdar, ağa vs, tayinleri kaydedilmiştir. Aynı defterin 12-49. sayfaları arası nişan kayıtlarına tahsis edilmiş olup bu bölümün başlığı şöyledir: “Nişân kaydıdır. Der-zamân-ı re’îsülküttâb kâyim-makâm[ı] İsmail Efendi, büdi’e Fi gurre-i şehr-i Zilka‘deti’ş-şerîfe li-sene sittün ve erba‘îne ve elf”

“Nişân-ı hümâyun oldur ki

Edirne kadısı mektûb gönderüp mahmiye-i Edirne’de Kapan-ı dakîkde kapancı olan Hüseyin [bin] Abdullâh fevt olup yeri mahlûl olmakla Mustafa oğlı Mehmed’e virilmek ricâsına arz itmeğin yazılmışdır 6 Safer 1047 (30 Haziran 1647)” (KK Divan Def. nr. 179, s.22).

183 KK Divan Def. nr. 89, s. 339.

184 KK Divan Def. nr. 66, vr. 125 a.

185 Bu tür nişanlara ait örnekler için bkz. Belgeler nr. 7, KK Divan Def. nr. 136, s. 146-147.

186KK Divan Def. nr. 88, s. 176-183.

187A.NŞT nr. 1090, s. 30-40.

188Bu başlık altında, bölük halkından, sol ulufecilerden, zeamet ve timar sahiplerinden, dizdar, zaim, sipahi, zaimoğlu, sipahioğlu, dilkeser garip yiğitlerden, baş kesip mecruh olanlardan bölüğe çıkanlar ile ibtidadan timar verilenler, cebeciliğe, silahdarlara ilhak olunanlar ve terakki verilen “ceman 612 nefer” kaydedilmiştir. (A.NŞT nr. 1069, 22 Z 981 (14 Nisan 1574), s. 1-16).

189Belgenin güvenilirliği ile ilgili son bir değerlendirme Feridun Emecen tarafından yapılmıştır: “Orhan Bey’in 1348 Tarihli Mülknamesi Hakkında Yeni Bazı Notlar ve Düşünceler”, İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, İstanbul 2001, s. 187-207.

1901 S 1008 (23 Ağustos 1599), s. XVI.

191 A.NŞT nr. 1161, s. 274-276. Belgenin fotokopisi için bkz. Belgeler nr. 8

192KK Divan Def. nr. 75, s.1.

193aynı yer

194aynı yer

195KK Divan Def. nr. 76, s.3.

196KK Divan Def. nr. 162, s. 1.

197KK Divan Def. nr. 86, s. 6; KK Divan Def. nr. 100, s.2; KK Divan Def. nr. 122, s. 1.

198KK Divan Def. nr. 108, s. 2.

199KK Divan Def. nr. 121, s.1.

200KK Divan Def. nr. 157, vr 1a; KK Divan Def. nr. 163, vr 1b.

20177 nolu KK Ahkâm defterinde tarih kaydından sonra defterin tutulduğu yer “der yurt-ı Çatalca” şeklinde gösterilmiştir (vr 24a). Mahall-i tahrir kayıtları KK. Divan 78 nolu defterde ise “der Silivri” (s.338); “ be- yurt-ı Umurca” ( s. 338); “ be-yurt-ı Rodosçuk” (s.339); “der Menzil- i Hayrabolu” (s. 343) şeklinde yazılmıştır.

202KK. Divan 76 nolu defterde mahall-i tahrir, “Der Kostantiniyye” (s. 159, 166, 431) ve “ Kostantiniyye” (s. 64, 134, 157, 234, vd.) şeklinde gösterilmiştir.

203A.NŞT nr. 1074, s. 4.

204KK Divan Def. nr. 86, s.7.

205KK Divan Def. nr. 112, s. 1.

206KK Divan Def. nr. 97, s. 2.

207“Bu gün Ahmed Paşa hazretleri Gürci semtine ılgara çıktılar. Bu günden ahkâm-ı şerîfe nişanlu kağıda yazıldu” (Mühimme nr. 1, 8 L 961 (6 Eylül 1554),, s. 30.) “Ahmed Paşa hazretleri ılgardan geldi” (Mühimme nr. 1, 8 L 961 (6 Eylül 1554), s. 32.). “Bu gün paşa hazretleri Oltı seferinden gelüp ordu-yı hümâyûna mülâki oldılar. Yevmü’l- erbiâ fi 22 Şehr-i Şevvâli’l-mükerrem sene 961 (20 Eylül 1554) be-yurt-ı Ilıca?” (Mühimme nr. 1, s. 35.). “Bu gün Divân-ı âlî oldı. Yevmü’s-sebt fi 7 Zilhicce sene 961 (3 Kasım 1554), der-Amasya” (Mühimme nr. 1, s. 150).

208“Bu gün saâdetlü pâdişâh hazretleri saâdetle Halkalu konağına konmuşlardır” (KK Divan Def. nr. 79, 18 Ca 979 (8 Kasım 1571), s. 297). “Bugün Çatalca’ya gelindi” ( KK Divan Def. nr. 77, vr 24).

209 “Der –Edirne. Bu gün Dîvân olundı” (KK Divan Def. nr. 79, 18 Ca 979 (8 Kasım 1571), s. 300). “Bu gün Dîvân kalkmak üzere iken mühr-i şerîf vezîr-i sânî Siyavuş Paşa hazretlerine virildi” (KK Divan Def. nr. 99, 29 Za 990 (25 Aralık 1582), s. 2)

210 Tahvil ahkâm defterlerindeki hükümlerin ruus defterlerindeki buyuruldulara istinaden hazırlandığı IV. bölümde gösterilmiştir.

211 A.DVN.ŞKT nr. 978.

212 1 nolu mühimme defteri.

213 1 nolu mühimme defterinde, bey tayin olunan sancaklar şunlarıdır: Menteşe Bozok, Kırşehir, Kığı, Harput, Çapakcur, Kapan, Ruha, Ane, Şehrizol, Alaiye, Semavat, Tikrit, Avlonya, Humus, Vize, Akkirman, Aksaray, Novagirad, Basra, Ergani, Bitlis, Musul, Rakka, Çorum, Tarsus, Kayseri, Kopan, Livope, Sirem, Sis, Taaz, Malatya, Refahiye, Antep ve Tarsus.

214 Mevleviyet kadılıklarına yapılan tayinlere örnek olmak üzere, İstanbul kadılığına Mevlana Muslihiddin’in tayin edilmesiyle ilgili hüküm aşağıda verilmiştir:

“Edirne kadısı Mevlânâ Muslihiddin’e hüküm ki,

Senün hakkında mezîd-i inâyetim zuhûra getürüp işbu sene ihdâ ve sittîn ve tis‘a mi’e Şevvâli’nin üçüncü gününden mahrûsa-i İstanbul kadılığın tefvîz kılup i‘lâmı içün Dergâh-ı mu‘allâm kâtiblerinden Mehmed –zîde mecduhû- ta‘yîn olunup buyur­dum ki hükm-ı şerîfim vardukda te’hîr itmeyüp mahrûsa-i mezbûre[ye] varup icrâ-yı şer‘ eyleyesin” (Mühimme nr. 1, 5 Şevval 961, s.25).

215 Ölen bir sipahinin oğlunun, babasına ait timarı geçici bir süre için tahvil hükmü ile tasarruf edebileceğine dair şu hüküm verilmişti: “... babası timarı tahvil hükmü ile kendüye virilüp lâkin defter-i icmâl ve rûznamçe seferde olmakla berât olmak müyesser olmaduğın bildirüp berât oluncaya dek tahvil hükmü mûcebince zabtı içün hüküm yazılmışdır.” (KK Divan Def. nr. 140, vr 10a).

216 Köstendil sancağı beyine ve İvranya kadısına yazılan bir hükümde İvranya’da tutulan üç hırsızın suçlarını ikrar ettikten sonra asılmaları emredilmiştir (A.DVN.ŞKT nr. 978, s. 63).

217 Kemah zımmilerinden alınacak acemi oğlanlarının toplanması hususunda şikayetler vaki olmuş ve Kemah kadısına bu hususun halli için hüküm yazılmıştı (Mühimme nr. 1, s. 104).

218 Bitlis kazası cizyesinin Van emini Mehmed’e tahsil ettirilmesi için hüküm yazılmıştı (Mühimme nr. 1, s. 107).

219 Harput ve Çemişkezek nahiyelerinin adet-i ağnâmının cem’ine zeamet mutasarrıfı Şemsettin görevlendirilmişti (Mühimme nr. 1, s. 183).

220 Donanmada hizmetli levendlerden bazıları İzmir’de altı kişiyi donanma hizmetine almış daha sonra bunlar suç işledikleri ileri sürülerek İzmir’de hapse konmuş ve suçsuzluklarının anlaşılması üzerine de serbest bırakılmışlardır (A.DVN.ŞKT nr. 978, s. 2).

221 Anabolu kaptanına yazılan bir hükümde İbrahim oğlu Mehmed’in kürek cezasının kaldırılması emredilmiştir (KK Divan nr. 74, s. 229).

222 İstanbul-Dubrovnik güzergahındaki bey ve kadılara yazılan bir hükümde, Flordin baylosunun adamlarından Antonyo, Françesko ve Andreya’nın yol boyunca güvenliğinin sağlanması için kendilerine “yol hükmü” verildiği bildirilmiş ve ilgililerden yolcuların güvenliklerinin sağlanması istenmiştir (KK Divan nr. 74, s. 20).

223 Budin beylerbeyinin arzı üzerine Budin ve Estergon sancaklarının tahriri için Budin kadısı Mevlana Ali emin ve Zaim İsmail kâtip tayin edilmişti (A.NŞT nr. 1089, s. 125). Bosna sancağının defter-i cedidinin “muhtel” olması üzerine ise yeniden tahrir için Defter-i hakani kâtiplerinden Ali görevlendirilmişti (A.NŞT nr. 1089, s. 124). Pojega sancağı muharrirliğiyle görevlendirilen Budin defter emini Behram’a görevini başarıyla tamamlaması üzerine Estergon kaptanlığı tevcih edilmişti (A.NŞT nr. 1089, s. 120).

224 Andolu kazaskeri Mevlana Muhyiddin’in vefat eden müteallikâtından Ümmü Gülsüm Hatun’un İmam Buhari zaviyesine defnedilmesine izin verilmişti (A.NŞT nr. 1089, s. 11).

225 Nişancılar tahrir defterleri üzerinde yapacakları tashihleri ancak kendilerine bu konuda izin verildikten sonra yapabiliyorlardı. Bu işlem için de nişancıya ferman yazılıyordu.

226 Divan çaşnigirbaşılarından Hasan, İslatana? isimli köyde bir cami ve buna bitişik dükkanlar yaptırmış ve köyde pazar kurulması için emir çıkartmıştı (A.NŞT nr. 1089, s. 129).

227 Aksaray’da Susada? isimli köyde cuma namazı kılınmasına izin verilmişti (A.DVN.ŞKT nr. 978, s. 55).

228 Gemilerle zirai ürünler taşıyacak kimselere kefil olacak olanlara dair hükümler 984 senesinden itibaren ayrı bir deftere kaydedilmiştir. Kepeci tasnifindeki 2282 numaralı defter bu tür hükümlerin toplanması sonucu ortaya çıkmış bir defter olup yanlış olarak muhasebe defterleri arasında tasnif edilmiştir. Bu defterin ilk sayfasının fotokopisi Belgeler nr.9’da verilmiştir.

229 Sinan Paşa’nın Larende’de hamam inşa ettirmesine izin verilmişti (A.NŞT nr. 1089, s. 28).

230İnalcık, “Reisülküttab”, s. 674.

231Amedi kaleminin doğuşu hakkında bkz: Uzunçarşılı, Merkez s. 39-40; İnalcık, “Reisülküttab”, s. 676; Recep Ahıshalı, Osmanlı Devlet Teşkilatında Reisülküttablık XVIII. Yüzyıl, İstanbul 2001, s. 136-151.

232Divan-ı Hümâyun kalemlerinin ortaya çıkışları ile ilgili son değerlendirmeler Recep Ahıshalı’nın yukarıdaki dipnotda adı geçen eserinde yapılmıştır.

233İnalcık, “Reisülküttab”, s. 675.

234Hammer’in ruus kalemi tarifi şu şekildedir: “Sancak beyleri ve beylerbeyiler ile timar sahipleri hariç, devlet hizmetinde bulunan kimselerin tayin beratlarını ve vazife tevcihlerine ait belgeleri hazırlayan daire” (Göyünç, “Ruus”, s. 17). XVI. yüzyıl ruusları üzerinde yapılmış bu çalışmada da ruus kalemi hakkındaki H. İnalcık ve İ. H. Uzunçarşılı tarifleri nakledilmiş, fakat XVI. yüzyılda kalemin mevcudiyeti hakkında bir yorumda bulunulmamıştır.

235Uzunçarşılı, Merkez, s. 45.

236Fatih ve Tevkii Abdurrahman Paşa Kanunnameleri’nde Divan-ı Hümâyun kalemlerine ait bir düzenleme mevcut değildir.

237KK Ruus Def. Nr: 215, s. 19.

238Ruus kaleminin Divan-ı Hümâyun kaleminden bağımsız bir kalem olarak teşekkül ediş tarihini kesin olarak tesbit etmek henüz mümkün olmamıştır. İmparatorluk bürokrasisinde vazifeli bütün bürokrat ve kâtiplerin tayin kayıtlarının toplandığı ruus defterlerinin XVI. yüzyıla ait olanlarında; ruus kalemi, ruus kesedarı, ruus katibi gibi bir tayin kaydına veya bilgiye tesadüf edilmemiştir XVI. yüzyıl ruus defterlerinde, Divan-ı Hümâyun bürokrasisinin başlıca görevlileri olarak sadece nişancı ve reisülküttab tayinleri yer almaktadır. Taranan defterler içerisinde, reisülküttabın sekreteri olarak görev yapan tezkirecilere, Divan-ı Hümâyun kaleminin şefi olarak görev yapan beylikçi ile bütün tayin ve tevcih kayıtlarıyla ilgilenen ruus ve tahvil kesedarlarına ait tayin kayıtlarına da rastlanmamıştır.

239Ahıshalı, Reisülküttablık, s. 99.

240 “Beylikçi efendiye ve dîvan ve ruûs kîsedârlarına muhkem tenbîh ve defâtir-i merkûmeden mâ‘adâsıyla taşrada bulunan battalları dahi Hazîne-i Amire’ye vaz‘ ve hıfz itdiresin deyu” (Osmanlı Arşiv Rehberi, s. 18).

241C. Findley, Topkapı D. 3208 noda kayıtlı bu defteri, amedi kalemi ve mühimme odasının kuruluş tarihlerini dikkate alarak 1777-1797 yılları arasına tarihlemektedir. (Osmanlı Devletinde Bürokratik Reform, s. 310).

242Topkapı Sarayı Arşivi, Defter no: 3208’den nakleden Oktay Güvemli, Türk Devletleri Muhasebe Tarihi, İstanbul, 1998, II, 392. Bu belgenin tarihlendirilmesiyle ilgili olarak Oktay Güvemli tarafından verilen XVII. yüzyıl tesbiti hiçbir esasa dayanmamaktadır. Belgenin içerisinde geçen 1081/1670 tarihi sadece bir rivayete ait olup, belgenin düzenleniş tarihiyle ilgisi yoktur.

243Ruus kalemi için yukarıda H. İnalcık tarafından yapılan tarifte kalemin berat ve fermanları hazırladığı ifade edilmiştir.

244Osmanlı bürokrasisinin Kanuni dönemindeki gelişimi ve Divan-ı Hümâyun’un bürokrasi teşkilatı için bkz; Albert Howe Lybyer, Kanuni Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı İmparatorluğu’nun Yönetimi, (çev. Seçkin Cılızoğlu), Süreç Yay., İstanbul 1987, s. 137-186; Cornell H. Fleischer, Tarihçi Mustafa Ali Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, (çev. Ayla Ortaç), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1996, s. 209-240.