Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Сярянъамында олан

эялир

Номинал эялир

Реал эялир

<sub>MьYyyYn dцvr ьзьn VergilYr vY digYr mYcburi ЏldY etdiyi gYlirY alacağı

alınmış YmtYY tYdiyyYlYr зıxılan nominal YmtYY vY xidmYtlYr.

pulun ьmumi miqdarı gYlirlYr</sub>
«щесабланмыш» эялир

«Халис» эялир

«Мал иля тямин олунмуш» эялир




<sub>Sxem 1. GYlirlYrin gцstYricilYri
§2. Џhali gYlirlYrinin formalaşması mYnbYYlYri vY onların qeyri-bYrabYrliyi.

Lorens Yyrisi

Џhali gYlirlYri dedikdY mьYyyYn vaxt YrzindY milli gYlirin cYmiyyYt ьzvlYrinin sYrYncamına daxil olan vY onların şYxsi gYlirlYri formasında ьzY зıxan hissYsi başa dьşьlьr. Џhalinin istehlak sYviyyYsini mьYyyYn edYn bu gYlirlYr pul vY natural formada зıxış edir vY insanların зox mьxtYlif fYaliyyYtinin nYticYsi kimi meydana зıxır. Bu fYaliyyYt sahYlYri iзYrisindY cYmiyyYt ьзьn YhYmiyyYtli olanı iqtisadi fYaliyyYtdir. Odur ki, Yhali gYlirlYrindYn danışarkYn hYr şeydYn YvvYl, iqtisadi fYaliyyYtdYn YldY olunan gYlirlYr Ysas gцtьrьlьr. Џhalinin pul gYlirlYrinY YmYk haqqı, mYnfYYt, pensiyalar, tYqaьdlYr, mьxtYlif nцv yardımlar, mьavinYtlYr, faiz, renta, dvidend, kYnd tYsYrrьfatı mYhsullarının satışından gYlirlYr vY s. daxildir. Natural gYlirlYrY isY ev tYsYrrьfatları tYrYfindYn şYxsi istehlak ьзьn istehsal olunan mYhsullar aiddir.

Bazar iqtisadiyyatlı цlkYlYrdY Yhalinin gYlirlYri YsasYn dцrd başlıca mYnbYdYn formalaşır:

- YmYk gYliri ( YmYk haqqı);

- mьlkiyyYtdYn vY sahibkarlıq fYaliyyYtindYn gYlir (dividend, faiz, renta, mYnfYYt);

- sosial transfertlYr (pensiya, işsizliyY gцrY mьavinYt, yardımlar, kцmYklYr vY i.a.);

-şYxsi yardımзı vY fermer tYsYrrьfatından gYlirlYr.

SxemdY pul gYlirlYrinin strukturu tYsvir olunmuşdur</sub>

Ямяк щаггы, рента, фаиз,мянфяят

Ясас эялирляр

Милли

эялир
Трансферт тядиййяляр

Тягацд, мцавинят, пенсийа вя с.

Сящмляря эюря дивиденд, йыьымдан

фаиз вя с.

Диэяр дахил олмалар


<sub>Sxem 2. Pul gYlirinin strukturu
ЦlkYlYr Yhalinin mYcmu gYlirlYrinin tYrkibi baxımdan bir-birindYn fYrqlYnirlYr. Burada цlkYnin hansı inkişaf modelinin seзmYsi xьsusi rol oynayır. Liberal vY sosial bazar iqtisadiyyatı modelini seзYn цlkYlYrdY Yhalinin mYcmu gYlirlirindY YmYk gYlirlYri, sosial – demokrat inkişaf modelini Ysas gцtьrYn цlkYlYrdY isY sosial цdYmYlYr daha bцyьk, yьksYk xьsusi зYkiyY malik olur. AzYrbaycan da bu baxımdan istisna tYşkil etmir. AzYrbaycan sosial bazar iqtisadiyyatı modelini seзdiyindYn mьxtYlif illYrdY Yhalinin aylıq adambaşına pul gYlirlYrindY YmYk gYliri 35-60 %, sosial transfertlYr 6 -13 % , kYnd tYsYrrьfatı mYhsulları vY s. satışlardan gYlir 8-19 %, digYr gYlirlYr (sahibkarlıq fYaliyyYtinin, mьlkiyyYtin, qiymYtli kağızların vY s. gYtirdiyi gYlirlYr) 9-40 % arasında dYyişmişdir.

Џhali gYlirlYrinin rYsmi statistikada gцstYrilYn istiqamYtlYri, mYnbYlYri ilY yanaşı, onun qeyri-leqal mYnbYlYri dY mцvcuddur vY bu gYlirlYr iqtisadiyyatımızın hazırki vYziyyYtindY Yhalinin hYyat sYviyyYsinY mьYyyYn dYrYcYdY tYsir gцstYrir. Qeyri-leqal gYlirlYrin YldY olunmasının iki mьhьm istiqamYti mцvcuddur. Birinci istiqamYt, ьmumi kriminal mYnşYli YmYksiz gYlir olub, reket, rьşvYt, oğurluq, korrupsiya, narkobiznes, qaзaqmalзılıq, dillerlik vY s. ilY YlaqYdardır. Bu cьr fYaliyyYtin nYticYsindY YldY olunan gYlirlYr зox mYhdud bir qrup adamın YlindY toplanır. İkinci istiqamYt isY birincidYn fYrqli olaraq keзid iqtisadiyyatı vY onun doğurduğu gizli iqtisadiyyatı ilY bağlıdır. Buraya gizli sex, sahY, mьYssisY, lisenziyası olmayan kьзY ticarYti vY digYr fYrdi YmYk fYaliyyYtindYn gYlYn gYlirlYr aıddır.

Gizli iqtisadiyyat bu vY ya digYr dYrYcYdY dьnyanın bьtьn цlkYlYri ьзьn xarakterikdir. XX Ysrin sonlarında inkişaf etmiş цlkYlYrdY gizli iqtisadiyyat ЬMM-in 3- 25 % sYviyyYsindY olmuşdur. Dağılma YrYfYsindY olan SSRİ- dY gizli iqtisadiyyat ЬMM-in 5 - 7 %-i hYddindY idi. Polşada vY Macarıstanda isY dцvlYt bцlmYsindY зalışan işзilYrin 50-70 %- i gizli iqtisadiyyatın bu vY ya digYr nцvь ilY mYşğul olmuşdur.

Dьnyanın YksYr цlkYlYrindY Yhalinin aylıq adambaşına pul gYlirlYrindY insan kapitalı ьzYrindY mьlkiyyYtdYn gYlYn gYlir - YmYk haqqı daha зox xьsusi зYkiyY malik olduğundan onun ьzYrindY nisbYtYn geniş dayanaq. Hazırda geniş tYdris olunan “Ekonomiks” dYrsliyindY K.Makkonnell vY S.Bryu YmYk haqqı dedikdY YmYyin istifadYsi, onun цdYnilYn qiymYti nYzYrdY tuturlar. ЏmYk haqqının цdYnidmYsinin iki forması vardır: işY vY vaxta gцrY YmYk haqqı. Vaxta gцrY YmYk haqqı işlYnmiş vaxta gцrY verilir vY adYtYn işзinin fYrdi YmYk payını mьYyyYn etmYk mьmkьn olmayan sahYlYrdY tYtbiq olunur. Hazırda vaxta gцrY YmYk haqqı daha bцyьk xьsusi зYkiyY malikdir. SYnayecY inkişaf etmiş цlkYlYrdY işзilYrin 70-80-%-i vaxta gцrY YmYk haqqı alırlar. İşY gцrY YmYk haqqı isY gцrьlmьş işin miqdarına gцrY verilYn YmYk haqqıdır vY bir qayda olaraq işзinin fYrdi YmYk payını mьYyyYn etmYk mьmkьn olan sahYlYrdY tYtbiq olunur. Sahibkarlar bu vY ya digYr YmYk haqqı formasını tYtbiq edYrkYn yuxarda qeyd olunan cYhYtlY yanaşı daha зox mYnfYYt YldY etmYk istYyini dY reallaşdırmağa cYhd edirlYr. Odur ki bYzYn bir mьYssisYdY hYr iki YmYk haqqı forması eyni vaxtda tYtbiq oluna bilYr.

ЏmYk haqqı formaları bir зox sistemlYrdY tYtbiq olunur. Bura YnYnYvi sistemlYrdYn (mьstYqim, mьkafatlı, akkord vY s.) başqa, yaşa vY staja gцrY YmYk haqqı, mYnfYYtin artırılmasında roluna gцrY YmYk haqqı, mYnfYYtdY iştiraka gцrY YmYk haqqı vY s. daxildir.

ЏmYk haqqından danışarkYn nominal vY real YmYk haqqını da fYrqlYndirmYk lazımdır. Nominal YmYk haqqı fYhlYnin pul formasında aldığı YmYk haqqıdır. Lakin o, işзinin vY ailYsinin necY yaşadığını qiymYtlYndirmYyY imkan vermir. Odur ki praktikada işзinin necY yaşadığına, hYyat sYviyyYsinY qiymYt verilYrkYn onun real YmYk haqqından istifadY olunur. Real YmYk haqqı yaşayış vasitYlYrindY ifadY olunan nominal YmYk haqqıdır. Onun sYviyyYsi nominal YmYk haqqından, vergilYr vY digYr mYcburi цdYnişlYrdYn, istehlak şeylYrinin qiymYtlYrindYn asılıdır.

Bazar iqtisadiyyatlı цlkYlYrdY gYlirlYr bazar prinsiplYri Ysasında bцlьşdьrьldьyьndYn, bazar vY onun fYaliyyYt mexanzmi daha зox iqtisadi vYzifYlYrin hYllinY yцnYldiyindYn şYxsi gYlirlYridYn YldY etdiklYri payın hYcmi baxımından Yhali qeyri - bYrabYr vYziyyYtdY olur vY bir-birindYn YhYmiyyYtli dYrYcYdY fYrqlYnirlYr. Qeyd etmYk yerinY dьşYr ki, Yhali gYlirlYrinin qeyri - bYrabYrliyinin abstrakt imkanı hYlY şYxsi gYlir yaradılana vY bцlьşdьrьlYnY qYdYr mцvcud olur. İnsanların tYhsili, peşY hazırlığı, risk etmYk bacarığı, sosial-iqtisadi vYziyyYti mьxtYlifdir, iqtisadi ehtiyyatlar, o cьmlYdYn dY, torpaq, kapital cYmiyyYt ьzvlYri arasında qeyri-bYrabYr bцlьnmьşdьr, ayrı-seзkilik amilindYn bYşYriyyYt hYlY dY xilas olmaq iqtidarında deyildir vY s. Bu amillYrin hYr biri Yhalinin gYlirlYri formalaşarkYn uyğun istiqamYtlYr ьzrY цz tYsirini gцstYrir vY son nYticYdY gYlirlYrdY qeyri - bYrabYrliyY sYbYb olurlar.

İstehsal resursları vY onlardan istifadYyY gцrY gYlirlYr</sub>
торпаг

ямяк

Капитал

сащибкарлыг (сащибкарлыг габилиййяти)

_{Resursların nцvlYri}
фаиз

мянфяят

рента

ямяк

щаггы
<sub>GYlirin nцvlYri

Sxem 2. İstehsal amillYri iştirakзılarının gYlirlYri.
Џhali gYlirlYrinin qeyri-bYrabYrliyıni Yyani tYsYvvьr edYrkYn Lorens (Amerikan iqtisadзısı vY statistiki, 1876-1959 - cu illYr ) YyrisindYn istifadY edilir. QrafikdY OE xYtti - gYlirlYrin mьtlYq bYrabYr bцlgьsьnь vY cYmiyyYtdY hYr 20 % Yhalinin şYxsi gYlirdYn 20% pay YldY etdiyini; F nцqtYsi isY şYxsi gYlirlYrin mьtlYq qeyri-bYrabYr bцlgьsьnь vY cYmiyyYtdY 1 % Yhalinin mYcmu gYlirlYrin hamısını mYnimsYdiyini gцstYrir. OabsdE - Lorens Yyrisi isY Yhalinin adambaşına gYlirlYrin faktiki bцlgьsьnь gцstYrir ( ŞYkildY 2005 – ci ildY AzYrbaycanda Yhalinin adambaşına gYlirlYrinin faktiki bцlgьsь Yks olunmuşdur).

ŞYkil 1

Lorens Yyrisi.

Oabsd E Yyrisi OE xYttindYn nY qYdYr зox kYnarlaşarsa Yhalinin adambaşına gYlirlYrinin qeyri - bYrabYrliyi dY bir o qYdYr yьksYk olur. QrafikdYn aydın gцrьndьyь kimi Yhali tYrYfindYn gYlirlYrin mьtlYq bYrabYr vY mьtlYq qeyri-bYrabYr bцlgьsь yalnız nYzYri cYhYtdYn mьmkьndьr. Lakin bir цlkYdY Yhali gYlirlYrinin qeyri-bYrabYrliyınin yьksYk, digYr цlkYdY isY az olması mьmkьndьr. ЏgYr biz dьnya цlkYlYrindY Yhalinin adambaşına dьşYn gYlirlYrin hYcminY gцrY qeyri-bYrabYrliyınY nYzYr salsaq gцrYrik ki, sosial-demokrat bazar iqtisadiyyatı modelini seзYn цlkYlYrdY gYlirlYrin qeyri-bYrabYrliyı daha aşağıdır vY bir qayda olaraq bu siyahıda gYnc dцvlYtlYr цndY gedirlYr.

GYlirlYrin qeyri - bYrabYrliyi dYrYcYsini mьYyyYn edYrkYn Cinni Ymsalından istifadY olunur. Bu mYqsYdlY İtalyan iqtisadзı - statistiki Korrado Cinni ( 1884-1945 – ci illYr) Lorens YyrisilY mьtlYq bYrabYrlik xYtti arasındakı sahYni OFE-in sahYsilY mьqayisY etmişdir.

C = S1 : S

C - Cinni Ymsalı; S1 - Lorens YyrisilY mьtlYq bYrabYrlik xYtti arasındakı sahY; S - OFE-in sahYsidir.

Bu Ymsal sonralar iqtisad elminY Cinni Ymsalı adı ilY daxil olunmuşdur. Cinni Ymsalı mьtlYq bYrabYrliklY ( OE ) mьtlYq - qeyri bYrabYrlik arasında (F ) yerlYşir vY 0 -1 arasında dYyişir. 1994 - 2005 – ci illYrdY AzYrbaycanda Cinni Ymsalı azalan istiqamYtdY dYyişmiş vY hazırda 0,293 tYşkil edir. 1992-ci ildY ABŞ-da 0,480, 1994-cь ildY Braziliyada 0,634, 1995-ci ildY Polşada 0,272, 1997-ci ildY Rusiyada 0,378 olmuşdur.

Џhalinin adambaşına gYlirlYrinin diferensiallaşma dYrYcYsinin mьYyyYn edilmYsinin ьsullarından biri dY desil Ymsalıdır. Desil Ymsalında Yn aşağı vY Yn yьksYk gYlir desillYri mьqayisY edilir. 2005- ci ildY AzYrbaycanda desil Ymsalı 3,3, bu YrYfYdY ABŞ-da desil Ymsalı – 6,0, İsveзdY – 3,0, Rusiyada – 16,0 olmuşdur. AzYrbaycanda gYlirlYrin differensiallaşması dьnyanın inkişaf etmiş цlkYlYrindYn vY tYhlьkYsizlik hYddindYn (8,0 dYfY) aşağıdır.

Џhali gYlirlYrin qeyri-bYrabYrliyınin mьYyyYn edilmYsinin ьsullarından biri dY yoxsul, aztYminatlı, tYminatlı vY yьksYk tYminatlı Yhali qrupları ьzrY gYlirlYrin diferensiallaşmasının mьYyyYn edilmYsidir. Bu zaman hYr bir цlkYnin sosial-iqtisadi inkişafı ilY şYrtlYnYn vY xarakterizY olunan istehlak bьdcYsindYn istifadY edilir. İstehlak bьdcYsi burada Yhali ьzrY gYlirlYrin sYrhYddinin mьYyyYnedicisi kimi зıxış edir.
§3. HYyat sYviyyYsi vY onun gцstYricilYr.
CYmiyyYt ьzvlYrinin necY yaşamasını xarakterizY etmYk ьзьn hYyat sYviyyYsi kateqoriyasından vY onun gцstYricilYrindYn istifadY olunur. O, cYmiyyYt ьzvlYrinin tYkrar istehsalı ilY bağlı olub, insanların fiziki, sosial vY mYnYvi tYlYbatlarının цdYnilmYsi dYrYcYsini ifadY edir.

HYyat sYviyyYsindYn danışarkYn ilk цncY mYhdud vY geniş mYnada hYyat sYviyyYsini fYrqlYndirmYk lazımdır. MYhdud mYnada hYyat sYviyyYsi ailYnin real gYlirlYrinin hYcmini, YmtYY vY xidmYtlYrin faktiki istehlakı sYviyyYsini Yks etdirir. Geniş mYnada hYyat sYviyyYsi isY ailY ьzvlYrinin sosial-iqtisadi vYziyyYtini vY onun bьtьn tYlYbatlarının цdYnilmYsi sYviyyYsini xarakterizY edir. Bu zaman onların Yrzaq vY qeyri-Yrzaq mYhsulları, tibbi xidmYtlYrlY tYminatı, YmYk vY mYişYt şYraiti, asudY vaxtın miqyası vY istifadYsi nYzYrY alınır. HYmзinin mьqayisY mYqsYdilY mikro, makro vY qlobal sYviyyYdY hYyat sYviyyYsini dY fYrqlYndirmYk lazımdır. Mikro sYviyyYdY hYyat sYviyyYsi dedikdY mьxtYlif Yhali qruplarının, makro sYviyyYdY hYyat sYviyyYsi dedikdY bьtцvlьkdY цlkY Yhalisinin, qlobal sYviyyYdY hYyat sYviyyYsi dedikdY isY mьxtYlif цlkYlYrdY hYyat sYviyyYsi nYzYrdY tutulur.

XX Ysrin sonlarana qYdYr цlkYlYrdY hYyat sYviyyYsini xarakterizY etmYk ьзьn ьmumi iqtisadi inkişaf sYviyyYsini Yks etdirYn gцstYricidYn istifadY olunurdu. BelY bir gцstYrici ЬMM vY ya ЬDM idi. Lakin bu gцstYrici ьmumi olduğundan reallığı heз dY dьzgьn Yks etdirY bilmirdi. BelY ki, son mYlumatlara gцrY ABŞ - da ildY 10,2 trilyon ABŞ dolları, Yaponiyada 4,3 trilyon ABŞ dolları, Almaniyada 2,4 trilyon ABŞ dolları, ЗindY 1,2 trilyon ABŞ dolları dYyYrindY ЬDM istehsal olunmasına baxmayaraq adambaşına dьşYn ЬMM hYcminY, buradan da hYyat sYviyyYsinY gцrY ABŞ dьnya цlkYlYri iзYrisindY 3 - cь, Yaponiya 4-cь, Almaniya 9-cu yerdY, Зin isY inkişaf etmYkdY olan цlkYlYrlY bir sırada gedir. Odur ki, qlobal miqyasda hYyat sYviyyYsini xarakterizY etmYk ьзьn 1990-cı ildYn başlayaraq BMT-nin tYşYbbьsь ilY yeni gцstYrici - “insanın inkişafı indeksi” tYtbiq edilmYyY başlanmışdır.

“İnsanın inkişafı indeksi”- ni hesablayarkYn ьз mьhьm gцstYricidYn istifadY olunur. Bu gцstYricilYrY adambaşına dьşYn real ЬDM, doğulandan цlYnY qYdYr gцzlYnilYn цmrьn uzunluğu vY tYhsil sYviyyYsi daxildir. BMT-nin mьYyyYn etdiyi normalara gцrY цlkYdY “insanın inkişafı indeksi” 0,5- Y qYdYr olarsa o, aşağı, 0,5 - 0,8 arasında olarsa orta, 0,8-dYn yuxarı olarsa yьksYk hYyat sYviyyYli hesab olunur. “İnsanın inkişafı indeksi” gцstYricilYri iзYrisindY adambaşına dьşYn real ЬDM gцstYricisi xьsusi rol oynayır. ЦlkYdY adambaşına nY qYdYr зox real ЬDM dьşYrsY, digYr şYrtlYr dYyişmYz qaldıqda Yhalinin gYlirlYri, buradan da hYyat sYviyyYsi bir o qYdYr yьksYk olar. Son mYlumatlara gцrY dьnyada adambaşına dьşYn ЬDM-in hYcminY gцrY Norveз, İsveзrY, ABŞ, Yaponiya, Danimarka, İsveз, Bцyьk Britaniya, Honq Konq (Зin), Finlandiya, Fransa, Almaniya vY b. цndY gedirlYr. Bu цlkYlYrdY adambaşına dьşYn ЬDM dьnyanın zYif inkişaf etmiş цlkYlYrindYn dYfYlYrlY yьksYkdir. AzYrbaycanda 2005-ci ildY adambaşına 1518 ABŞ dollar mYblYğindY gYlir dьşmьşdьr.

“İnsanın inkişafı indeksi” gцstYricilYri iзYrisindY doğulandan gцzlYnilYn цmrьn uzunluğu da YhYmiyyYtli rol oynayır. Bu gцstYrici hYm Yhalinin gYlirlYri, hYm dY onların istehlak sYviyyYsi ilY sıx bağlıdır. Dьnyada Yn uzun цmьrlьlYr цlkYsi Niderlandiya, Norveз, Yaponiya, İsveз, İsveзrY, Finlandiya, Fransa, İtaliya, Bцyьk Britaniya, Belзika, Kanada, Avstraliya, Avstriya, Almaniyadır (orta цmьr 78-82 il). 2005 - ci ildY AzYrbaycanda bu gцstYrici 72,4 il, o cьmlYdYn, kişilYr ьzrY 69,6 il, qadınlar ьzrY 75,1 il olmuşdur. MDB-yY daxil olan цlkYlYr arasında AzYrbaycan 2- ci yerdYdir.

“İnsanın inkişafı indeksi” gцstYricilYri iзYrisindY Yhalinin tYhsil sYviyyYsi dY xьsusi rola malikdir. 2005- ci ildY AzYrbaycanda Yhalinin hYr 1000 nYfYrindYn 911-nin (91,1%) ali vY orta (tam vY natamam) tYhsili olmuşdur. Dьnyanın inkişaf etmiş цlkYlYri ilY mьqayisYdY (95-99 %) kYmiyyYt baxımdan bu pis gцstYrici deyildir.

“İnsanın inkişafı indeksi” ьmumilYşdirici gцstYrici olub, qlobal sYviyyYdY mьxtYlif цlkYlYrdY hYyat sYviyyYsini mьqayisY etmYk vY цlkYdY hYyat sYviyyYsindY baş verYn dYyişikliklYri mьYyyYn etmYk baxımından qiymYtli olsa da, цlkY daxilindY hYyat sYviyyYsi haq­qında tam vY dolğun tYsYvvьrY malik olmağa imkan vermir. Odur ki цlkYdY hYyat sYviyyYsini dolğun xarakterizY etmYk ьзьn istehlak sYviyyYsi gцstYricisindYn dY istifadY etmYk lazımdır.

İqtisadiyyat inkişaf etdikcY Yhalinin istehlak xYrclYri artır vY onların sturukturu YhYmiyyYtli dYrYcYdY yaxşılaşır. İstehlak xYrclYrindY baş verYn bu mьsbYt dYyişikliklYr hYyat sYviyyYsinin mьYyyYn edilmYsindY xьsusi rolu olan qida mYhsullarının adambaşına istehlakında da YhYmiyyYtli dYyişikliyY sYbYb olur. Faktlar gцstYrir ki, 2001-2005-ci illYrdY AzYrbaycanda ЬDM iki dYfY, Yhalinin istehlak xYrclYri orta htsabla 1,63 dYfY artdığından YksYr Yrzaq mYhsullarının istehlakı 1990 - cı il sYviyyYsinY yaxınlaşmış, bYzi mYhsullar ьzrY isY (balıq vY balıq mYhsulları, зцrYk vY зцrYk mYhsulları, kartof, tYrYvYz vY bostan mYhsulları) bu sYviyyYni keзmişdir.

HYyat sYviyyYsi Yrzaqla yanaşı qeyri-Yrzaq malları vY xidmYtlYr istehlakı sYviyyYsindYn vY mYdYni ehtiyaclarını цdYnilmYsi dYrYcYsindYn dY asılıdır. Bu baxımdan Yhalinin mYnzilY olan tYlabatlnın цdYnilmYsi vY onların abadlıq şYraiti xьsusi rol oynayır. 2005- ci ildY AzYrbaycanda orta hesabla bir sakinY dьşYn yaşayış sahYsi цlkYdY 12,5 kv. metr tYşkil etmişdir. ЦlkYdY mYnzillYrin 16,8 %-nin mYrkYzi isitmY sistemi, 54,0 %-nin telefonu, 90,7 %-nin kanalizasiyası, 64,6 %-nin vanna, duş, hamamı, 57,4 %-nin şYbYkY qazı, 52,2 %-nin isti su tYhcizatı, 73,0%-nin su kYmYri olmuşdır.

HYyat sYviyyYsini Yks etdirYn gцstYricilYrdYn biri dY bir yaşına зatmamış uşaq цlьmьdьr. ЦlkYdY hYyat sYviyyYsi yьksYk olduqca uşaq цlьmь dY az olur. Uşaq цlьmь inkişaf etmiş цlkYlYr ьзьn Yn bцyьk bYla hesab edilir vY cYmiyyYt ona qarşı bьtьn vasitYlYrlY mьbarizY aparır. AzYrbaycanda da uşaq цlьmь son dцvrlYrdY azalmağa başlamışdır. Bir yaşına зatmamış Yn зox uşaq цlьmь 1993-cь ildY (28,2 nYfYr) olmuşdur. 2005 -ci ildY isY bu gцstYrici 9,3 - Y enmişdir. Uşaq цlьmьnьn yьksYk olması Yhali gYlirlYrinin az olması vY aşağı templYrlY artması, qida зatışmazlığı, mYnzillYrin abadlıq şYraiti, sYhiyyYnin yarıtmaz vYziyyYti vY s. ilY YlaqYdardır. Faktlar gцstYrir ki, AzYrbaycanda uşaq цlьmьnьn 45,0%-dYn зoxu qidalanma vY mYnzil şYraiti ilY bağlı olan tYnYffьs orqanlarının xYstYliklYrilY YlaqYdardır.

Џhalinin hYyat sYviyyYsini Yks etdirmYk baxımından sosial-mYdYni xidmYt sahYlYrinin inkişafı vY onların sYmYrYli yerlYşdirilmYsi dY зox YhYmiyyYtlidir. цlkYmizdY iqtisadi islahatların ilk dцvrlYrindY Ysas diqqYt vY maliyyY resursları iqtisadiyyatın maliyyY cYhYtdYn sağlamlaşdırılmasına vY makroiqtisadi gцstYricilYrin stabillYşdirilmYsinY yцnYldildiyindYn sosial sahY vY onun problemlYri arxa plana keзirilmişdir. MaliyyY vYsaitlYrinin зatışmaması sYbYbindYn sosial-mYdYni obyektlYrin mцvcud sYviyyYsini qoruyub saxlamaq mьmkьn olmamış, bYzi xidmYt sahYlYri, mьYssisYlYri bağlanmış, fYaliyyYtdY olan mьYssisYlYrin gцstYrdiyi xidmYtlYrin keyfiyyYti aşağı dьşmьş, tYklif olunan xidmYtlYrin bцyьk YksYriyyYtinin pullu olması цlkY vYtYndaşlarının hYyat sYviyyYsinY mYnfi tYsir gцstYrmişdir. 1990 -2006- ci illYrdY AzYrbaycanda mYktYbY qYdYr uşaq mьYssisYlYri 421, kitabxanalar 601, klub mьYssisYlYri 917 YdYd azalmışdır. Teatrların sayı (professional) 10 YdYd artdıgı halda teatra gYlYnlYrin sayı isY 832 min nYfYr azalmışdır. Bu sahYdYki зatışmazlıqların aradan qaldırılması ьзьn lazımi dцvlYt tYdbirlYri hYyata keзirilir.

SYhiyyYnin inkişafı Yhalinin hYyat sYviyyYsi gцstYricilYri iзYrisindY xьsusi rol oynayır. ЦlkYdY mьasir tibb texnikası vY yьksYk ixtisaslı hYkimlYrlY tYmin olunmuş nY qYdYr зox sYhiyyY mьYssisYlYri olarsa Yhalinin sağlamlığı, onun tYminatı da bir o qYdYr yьksYk olar. Ьmumdьnya SYhiyyY TYşkilatının (ЬST) Avropada sYhiyyYnin vYziyyYti haqqında son hesabatında gцstYrilir ki, Almaniya, İsveзrY vY Avropanın digYr inkişaf etmiş цlkYlYrindY sYhiyyY sistemi vY gцstYrilYn xidmYtlYr yьksYk sYviyyYdYdir. AzYrbaycanda 2005-c1 ildY sYhiyyYyY зYkilYn xYrclYr ildY adambaşına 20 ABŞ dolları olmuşdursa, bu gцstYrici İsveзrYdY 2794 ABŞ dolları, NorveзdY 2612 ABŞ dollarına bYrabYrdir. Avstriya, Belзika, Almaniya, İslandiya, Fransa vY İsveзrYdY yalnız dYrman preparatlarının alınmasına ildY adambaşına 300 ABŞ dolları xYrclYnmişdir. SYhiyyYnin zYif inkişafı цlkYdY yod зatışmazlığı ilY bağlı xYstYliklYrin, elYcY dY mьxtYlif yoluxucu xYstYliklYrin – vYrYmin, difteriyanın, malyariyanın, dYmir зatışmazlığı anomiyası, qazanılan imunitet зatışmazlığı sindromunun (QİЗS) vY mYnşYyi bYlli olmayan onlarca başqa xYstYliklYrin yayılmasına sYbYb olmuşdur.

HYyat sYviyyYsini qiymYtlYndirmYk baxımından asudY vaxtın hYcmi vY ondan istifadY sYviyyYsi dY YhYmiyyYtlidir. ЦlkY sosial-iqtisadi cYhYtdYn nY qYdYr inkişaf edirsY asudY vaxtdan istifadYnin sYmYrYliyi dY bir o qYdYr yьksYk olar. Keзid dцvrьndY bir sıra mьYssisYlYrin maliyyY, texniki vY s. problemlYrlY YlaqYdar bağlanması, istehsal gьclYrindYn tam istifadY edilmYmYsi, infrastrukturun pozulması, işsizlik, yaşayış minimunun bahalaşması adamları gecY-gьndьz işlYmYk mYcburiyyYtindY qoymuş, bayramlar vY istirahYt gьnlYri arzuolunmaz etmiş, asudY vaxt problemi arxa plana keзmişdir.</sub>