Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

§3. İqtisadi idarYetmYnin funksiyaları

Yüklə 15,57 Mb.

səhifə	28/43
tarix	21.11.2018
ölçüsü	15,57 Mb.
	#84324

1 ... 24 25 26 27 28 29 30 31 ... 43

_{§3. İqtisadi idarYetmYnin funksiyaları.}

_{İdarYetmY funksiyaları idarYetmY sahYsindY YmYk bцlgьsьnьn tYzahьr formalarıdır. ЏmYk bцlgьsьnY uyğun olaraq idarYetmY aparatı tYşkil olunur vY onun hYr bir bцlmYsi mьYyyYn funksiyaların icrası ьzrY ixtisaslaşır. İdarYetmY funksiyaları цz mYzmunu, strukturu vY tYzahьr formalarına gцrY fYrqli olsalar da onların hamısı eyni bir mahiyyYti ifadY edir vY Ysas mYqsYdin reallaşmasına xidmYt edir.}

_İ_qtisadiyyat_ı_n_idar_Y_edilm_Y_si_obyektiv_iqtisadi_qanunlarla_v_Y_dövl_Y_tin_q_Y_bul_etdiyi_hüquqi_qanunlarla_t_Y_nziml_Y_nir_._Bu_qanunlar_ı_n_f_Y_aliyy_Y_ti_ş_Y_raitind_Y_iqtisadi_idar_Y_etm_Y_istehsal_ı_n_bazar_ı_n_t_Y_l_Y_bin_Y_uy_ğ_unlu_ğ_unu_t_Y_min_etm_Y_li_,_istehsal_olunmu_ş_m_Y_hsulun_realla_ş_d_ı_r_ı_lmas_ı_na_ş_Y_rait_yaratmal_ı_,_istehsal_ı_n_öz_x_Y_rcl_Y_rini_öz_hesab_ı_na_öd_Y_nilm_Y_sini_v_Y_m_Y_nf_YY_t_götürülm_Y_sini_t_Y_min_etm_Y_lidir_._Bununla_da_mülkiyy_Y_tin_bütün_forma_v_Y_növl_Y_rinin_iqtisadi_c_Y_h_Y_td_Y_n_realla_ş_d_ı_r_ı_lmas_ı_na_ş_Y_rait_yarad_ı_lm_ı_ş_olur_._H_Y_r_iki_tip_qanunlar_sistemi_iqtisadi_idar_Y_etm_Y_nin_qar_ş_ı_s_ı_nda_duran_funksiyalar_ı_n_h_Y_yata_keçirilm_Y_sin_Y_xidm_Y_t_etm_Y_lidir_.

_{İdarYetmYnin funksiyaları çoxtYrYflidir vY onları idarYetmY prosesinin mYzmununa, idarYetmY obyektlYrinY, yerinY yetirilmYli olan vYzifYlYrY vY s. görY qruplaşdırmaq olar. MYsYlYn, idarYetmY prosesinin mYzmununu Yks etdirYn funksiyalar planlaşdırma, tYşkil etmY, tYnzimlYmY, YlaqlYndirmY, uçot vY nYzarYtdYn ibarYtdir. BYzi müYlliflYr idarYetmY funksiyalarını inzibati, texniki, istehsal, iqtisadi vY tYsYrrüfatçılıq formalarına görY qruplaşdırırlar. İdarYetmYnin yerinY yetirmYli olduğu bir çox vYzifYlYri vardır. Bu vYzifYlYrin yerinY yetirilmYsi baxımından iqtisadi idarYetmYnin aşağıdakı Ysas funksiyalarını göstYrmYk olar:}

_1._{Makroiqtisadiyyat}_sYviyyYsindY₍_bьtьn_cYmiyyYt_miqyas_ı_nda_):

_a₎_İ_ctimai_tYkrar_istehsal_ı_n_{fasilYsizliyini}_tYmin_etmYk_yolu_ilY_ictimai_mYhsulun₍_ьmummilli_mYhsulun₎_sabit_art_ı_m_ı_na_nail_olmaq_vY_Yhalinin_artan_tYlYbat_ı_n_ı_n_{цdYnilmYsinY}_ş_Yrait_yaratmaq_;

_b₎_Pul_t_Y_davülünün_sabitliyini_saxlamaq_v_Y_inflyasiyaya_yol_verm_Y_m_Y_k_;

_{c) İş qabiliyyYtli Yhalinin tam mYşğulluğunu tYmin etmYk vY işsizliyin qarşısını almaq;}

_{d) CYmiyyYtin gYlirlYrini formalaşdırmaq vY sosial YdalYti tYmin etmYk;}

_{II. Mikroiqtisadiyyat sYviyyYsindY:}

_{a) İstehsal amillYrinin sYmYrYli bölgüsü, istifadYsinin effektivliyini artırmaq yolu ilY firmanın (müYssisYnin) gYlirliyini tYmin etmYk, yüksYk mYnfYYt götürmYk;}

_{b) İstehsalın optimal strukturunu formalaşdırmaq vY onun sabit inkişafına nail olmaq. Bunun üçün isY elmi-texniki tYrYqqinin nailiyyYtlYrini müntYzYm olaraq istehsala tYtbiq etmYk;}

_c₎_Firman_ı_n_цz_gYlirlYri_ilY_цz_xYrclYrinin_{цdYnilmYsinY}_nail_olmaq_vY_YldY_olunmu_ş_gYlirlYrin_sosial_YdalYt_prinsipi_ilY_{bцlьnmYsini}_tYmin_etmYk_.

_{HYr iki sYviyyYdY iqtisadi idarYetmY mьlkiyyYt formalarının iqtisadi cYhYtdYn reallaşmasını tYmin etmYlidir. Bu idarYetmYnin зox mьhьm funksiyasıdır. Başqa bir mьhьm funksiya dцvlYtin iqtisadi siyasYtinin hYyata keзirilmYsinY maksimum şYrait yaratmaqdır.}

_{İdarYetmYnin bьtьn funksiyaları bir-biri ilY qarşılıqlı YlaqYdY fYaliyyYt gцstYrir vY idarYetmY sisteminin qarşısında duran başlıca vYzifYnin hYyata keзirilYmYsinY xidmYt edir.}
_{§4. İqtisadi idarYetmYnin prinsiplYri.}
_{İqtisadi idarYetmY onun mьvYffYqiyyYtini tYmin edYn prinsiplYrY Ysaslanmalıdır. İdaretmYdY prinsip dedikdY idarYetmY orqanlarının, tYşkilatların vY şYxslYrin fYaliyyYtini istiqamYtlYndirYn rYhbYrlik qaydaları, davranışlar sistemi başa dьşьlьr ki, onlara Ysaslanmadan idarYetmYnin funksiyalarını yerinY yetirmYk olmaz. İdarYetmYnin qanunları, prinsiplYri, metodları, funksiyaları vY mYqsYdlYri arasında ьzvь YlaqY vardır, biri digYrinY tYsir gцstYrir vY ьmumi mYqsYdin reallaşmasına xidmYt edirlYr.}

_{İdarYetmY sistemindY mьxtYlif prinsiplYrdYn istifadY olunur ki, onlar qarşıya qoyulmuş sosial-iqtisadi vYzifYlYrY uyğun olaraq seзilib istifadY edilir. İqtisadi idarYetmYnin aşağıdakı prinsiplYri mьhьm YhYmiyyYt kYsb edir:}

_1._Obyektivlik_prinsipi_._Bu_prinsip_iqtisadi_qanunlar_ı_n_t_Y_l_Y_bl_Y_rini_d_Y_rind_Y_n_bilm_Y_kl_Y_v_Y_onlara_istinad_etm_Y_k_,_real_imkanlar_ı_n_Y_z_Y_r_Y_almaq_v_Y_iqtisadiyyat_ı_n_h_Y_qiqi_v_Y_ziyy_Y_tini_Y_sas_götürm_Y_kl_Y_t_Y_min_edilir_._Obyektiv_f_Y_aliyy_Y_t_göst_Y_r_Y_n_bazar_qanunlar_ı_n_ı_bilm_Y_d_Y_n_effektli_idar_Y_etm_Y_qeyri_mümkündür_._Makretinq_f_Y_aliyy_Y_ti_d_Y_,_biznes_f_Y_aliyy_Y_ti_d_Y_bu_prinsip_Y_istinad_etm_Y_d_Y_n_laz_ı_mi_s_Y_m_Y_r_Y_verm_Y_z_._Obyektiv_ş_Y_raiti_,_qanunlar_ı_n_t_Y_l_Y_b_Y_l_Y_rini_n_Y_z_Y_r_Y_almadan_at_ı_lan_h_Y_r_bir_add_ı_m_u_ğ_ursuzluqlara_g_Y_tirib_ç_ı_xar_ı_r_._M_Y_s_Y_l_Y_n_,_pul_t_Y_davülü_qanununun_t_Y_l_Y_bl_Y_ri_n_Y_z_Y_r_Y_al_ı_nmadan_t_Y_davül_Y_fasil_Y_siz_pul_burax_ı_lmas_ı_{infliyasiyaya}_s_Y_b_Y_b_olur_._İ_dar_Y_etm_Y_d_Y_subyektiv_f_Y_aliyy_Y_tin_rolu_böyük_olsa_da_subyektin_özba_ş_ı_nal_ığı_na_yol_verm_Y_k_olmaz_.

_{2. Konkretlik prinsipi. Konkret iqtisadi proseslYrin idarYedilmYsi, dYqiq vY elmi cYhYtdYn işlYnilmiş mYlumatlar Ysasında, daxili vY xarici amillYri tam nYzYrY almaqla hYyata keçirilir. Konkret şYraitY uyğun olaraq addımlar atılmalıdır. MYsYlYn, mövcud şYraitY uyğun vergi qoymaq, bazara uyğun qiymYtlYr tYtbiq etmYk olar.}

_{3. Optimallıq prinsipi. Bu prnisip idarYetmY prosesindY müxtYlif variantlardan, üsul vY vasitYlYrdYn Yn Ylverişlisini, yüksYk iqtisadi nYticYlYrin YldY olunmasına imkan yaradanın seçib istifadY etmYyi nYzYrdY tutur.}

_{4. Effektivlik prinsipi. Bu prinsip YmYk, maddi vY maliyyY resurslarından sYmYrYli istifadY olunmasını, az mYsrYflYrlY daha yüksYk nYticYlYrin YldY edilmYsini nYzYrdY tutur. NYticYsi daha yüksYk sYmYrY verYn iqtisadi fYaliyyYtlY mYşğul olmaq vY onun idarY olunmasını hYyata keçirmYk bu prinsipY Ysaslanmaqla mümkün olur.}

_{5. Özünü müYyyYnlYşdirmY prinsipi. HYr bir tYsYrrüfat obyekti müYyyYn mYsrYflYr hesabına fYaliyyYt göstYrir. Firmaların, şirkYtlYrin vY s. iqtisadi idarYetmY sistemi elY tYşkil olunmalıdır ki, tYsYrrüfat fYaliyyYtinin nYticYsindY YldY olunmuş ümumi gYlirdYn xYrclYr çıxarıldıqdan sonra xalis gYlir götürsün vY bu gYlirin hesabına öz istehsalını genişlYndirmYk üçün maddi imkanı olsun vY ehtiyaclarını öz vYsaiti hesabına ödYyY bilsin.}

_{6. sas hYlqYnin seçilmYsi prinsipi. Sistem halında fYaliyyYtdY olan iqtisadiyyatın bütün hYlqYlYri müxtYlif, ancaq bir-birlYri ilY bağlı vYzifYlYri yerinY yetirirlYr, Lakin öz YhYmiyyYtinY görY bu vYzifYlYr eyni olmur, Burada birinci vY ikinci dYrYcYli vYzifYlYr, Ysas vY Ysas olmayan vYzifYlYr, mühüm vY mühüm olmayan vYzifYlYr vardır. Buna görY dY konkret şYraitY, qarşıya qoyulmuş strateji mYqsYdlYrY uyğun olaraq vYzifYlYr zYncirinin hYlqYlYrindYn Ysas hYlqYni tapıb ayırmaq lazımdır. Bu elY bir hYlqYdir ki, qalanlar onunla bağlıdır, Ysas vYzifY (problem) hYll olunduqca qalan vYzifYlYr dY yerinY yetirilYcYkdir. MYsYlYn, müasir dövrdY iqtisadi müstYqilliyY nail olmaq Respublikamızın qarşıya qoyduğu strateji mYqsYddir. Bu mYqsYdY çatmaq üçün bazar iqtisadiyyatına keçmYk, bunun üçün isY mülkiyyYtin müxtYlif növlYri (formaları) Ysasında müxtYlif tYsYrrüfat formaları yaratmaq lazımdır. Buna nail olmaq üçün isY mülkiyyYti dövlYtsizlYşdirmYk vY özYllYşdirmYni hYyata keçirmYk lazımdır. Yalnız bunları etmYklY azad sahibkarlığa yol açmaq vY bazar iqtisadiyyatına keçmYk olar. Bu vYzifYlYr sırasında Ysas hYlqY bazar iqtisadiyyatına keçmYkdir. İqtisadiyyat bazar kateqoriyaları, mexanizmlYri vasitYsilY idarY olunur.}

_{7. Stimullaşdırma prinsipi. İdarYetmY hYr şeydYn YvvYl adamların YmYk fYaliyyYtini tYşkil etmYkdir. Onlar öz fYaliyyYtlYri ilY yaşayış vasitYlYrini (nemYtlYrini) yaradırlar. Bu nemYtlYrin istehsalı, onların keyfiyyYti, kYmiyyYti adamların fYaliyyYtinin iqtisadi cYhYtdYn idarYedilmYsindYn çox asılıdır. Adamların isY öz mYnafelYri, maraqları vY tYlYbatları vardır. Onların fYaliyyYti müYyyYn tYkanverici amillYrin, qüvvYlYrin tYsiri ilY hYrYkYtY gYtirilir. Burada iqtisadi idarYetmYnin stimullaşdırıcı vasitYlYrindYn istifadY olunur vY YmYk fYaliyyYti hYrYkYtY gYtirilir.}

_{Adamlar nY edirlYrsY etsinlYr hökmYn onların orada marağı, tYlYbatı, mYnafeyi vardır. Ancaq, tYlYbat ödYnildikdY real olur. DemYli, tYlYbatını ödYmYk vasitYsi ilY adamların fYaliyyYtinY tYsir etmYk olur. MYhz tYlYbat adamların iqtisadi davranışını müYyyYn edir.}

_{TYlYbatlar cürbYcür olur: şYxsi tYlYbat, kollektiv tYlYbat (istehsalın, ailYnin), ictimai tYlYbat. TYlYbatlar maddi, mYnYvi, sosial tYlYbatlara ayrılır. Bu tYlYbatlar ödYnilmYsY adamlar yaşaya bilmYz. İqtisadi idarYetmYdY maddi tYlYbatlardan istehsalın inkişafı vY effektivliyinin tYmin edilmYsi alYti kimi istifadY olunur. TYlYbatlar mYnafe, mYqsYd kimi dYrk olunur. MYnafe - dYrk olunmuş tYlYbatdır. Adamların tYlYbatları vY mYnafelYrinin iqtisadi idarYetmYdY nYzYrY alınması onların YmYk fYallığının vY digYr fYaliyyYtlYrinin stimullaşdırılmasında ifadY olunur.}

_{İqtisadi stimullaşdırma YmYyin ödYnilmYsindY, mükafatlandırılmasında özünü aydın göstYrir. Çox almaq üçün yaxşı işlYmYk, yaxşı işlYmYk üçün isY çox pay verilmYlidir. mYklYrdYki fYrqlYrin düzgün nYzYrY alınması, yüksYk nYticYlYrY görY YmYyin mükafatlandırılması istehsalçının maddi marağını artırır, daha yaxşı işlYmYyY hYvYslYndirir.}

_{İqtisadi stimullaşdırma YmYk haqqı, mYqfYYt, faiz, renta, vergi, investisiya, kredit, gömrük haqqı vY s. vasitYlYrlY hYyata keçirilir.}

_İ_qtisadi_idarYetmYnin_Yrazi_vY_sahY_,_idarYetmY_funksiyalar_ı_n_ı_n_{YlaqYlYndirilmYsi}_,_demokratik_mYrkYziyyYt_,_elmilik_vY_s_._kimi_prinsiplYri_dY_vard_ı_r_.

_{§5. İqtisadi idarYetmY mexanizmi.}
_{İqtisadi idarYetmY prosesdir vY mьYyyYn mYqsYdY yцnYldilmişdir vY onun baş vermYsi mьYyyYn mexanizmin hYrYkYtY gYtirilmYsi ilY mьmkьn olur. İqtisadi idarYetmY mexanizmi- iqtisadi proseslYri idarY etmYk ьзьn tYtbiq olunan konkret tYsYrrьfatзılıq formalarının, metodların, iqtisadi gцstYricilYrin vY mYnafelYrin, hьquqi normaların vY tYşkilat strukturunun mYcmusudur. Bu mexanizm spesifik iqtisadi alYtlYrin vasitYsi ilY hYrYkYtY gYtirilir. İqtisadi idarYetmYdY istifadY olunan vasitYlYr, alYtlYr bunlardır: qiymYtlYr, vergilYr, istehsal xYrclYri – maya dYyYri, mYYnfYYt, faiz, renta, YmYk haqqı, mYnfYYtdYn ayırmalar, maddi stimullaşdırma formaları, amortizasiya ayırmaları, tYsYrrьfat mьqavilYlYri, mьxtYlif sYviyyYli planlar, gцmrьk sistemi, pul aqreqatları, mьxtYlif qiymYtli kağızlar, mYqsYdli fondlar vY s.}

_{İqtisadi idarYetmY subyektlYri bu mexanizm vY vasitYlYrdYn istifadY etmYklY bьtцvlьkdY iqtisadiyatı idarY edirlYr. HYr bir tYkrar istehsal tsikli başa зatdıqdan sonra ona yenidYn başlamaq ьзьn YldY olunmuş gYlirlYr mьlkiyyYt formalarına uyğun olaraq bцlьşdьrьlьr. İlkin bцlgь nYticYsindY mYnfYYt, renta, faiz, YmYk haqqı formaları almış gYlirlYr yaranır. QiymYtlYr, vergilYr, tariflYr, cYrimYlYr, qiymYtli kağızlar vasitYsi ilY yenidYn bцlgь baş verir. YenidYn bцlgьdY dцvlYt bьdcYsi xьsusi rol oynayır.}

_{İqtisadi idarYetmY mexanizmindY qiymYtlYrin bцyьk rolu vardır. QiymYtlYr elY bir alYtdir ki, onların vasitYsi ilY firmaların istehsal xYrclYri vY mYnfYYti, gYlirlYrdYn dцvlYt bьdcYsinY tYdiyyYlYr, ticarYt tYşkilatlarının mYnfYYti, istesalı idarY edYn orqanlarının gYlirlYri formalaşdırılır. Bunlarla yanaşı qiymYtlYr vasitYsilY iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahYlYrinin inkişafı stimullaşdırılır, gYlirlYrdYki fYrqlYr nisbYtYn aradan qaldırılır, Yhalinin sosial mьdafiYsi alYti kimi istifadY olunur (qiymYtlYrin aşağı salınması, inhisar qiymYtlYri YleyhinY tYdbirlYr, fYrqli tariflYr vY s.)}

_{İqtisadi idarYetmYnin Yn gьclь alYtlYrindYn biri dY vergi sistemidir. VergilYr vasitYsilY gYlirlYrin yenidYn bцlgьsь hYyata keзirilir, bьtьn sYviyyYlYrdY dцvlYt bьdcYsinin gYlirlYri formalaşdırılır, iqtisadi fYaliyyYt nцvlYri stimullaşdırılır, lazım gYldikdY bYzi fYaliyyYt sahYlYri mYhdudlaşdırılır. Gцmrьk vergisi vasitYsilY daxili bazar mьdafiY olunur vY dцvlYtin valyuta ehtiyatları artır.}

_{İqtisadi idarYetmY mexanizmindY stimullaşdırma vasitYlYrindYn geniş istifadY olunur. Bu vasitYlYrin gцmYyi ilY istehsalın effektliyi vY YmYk mYhsuldarlığının yьksYldilmYsi, istehsal xYrclYrinin azaldılması, mYhsulun keyfiyyYtinin yьksYldilmYsi, YmYk intizamının mцhkYmlYndirilmYsi, kadrların axıcılığının qarşısının alınması, ixtisaslı kadrların cYlb edilmYsi, elmin inkişaf etdirilmYsi, texnikanın tYrYqqisi vY tYtbiqi vY s. kimi proseslYr idarY olunur.}

_{ЏmYk haqqı Yhalinin Ysas hissYsinin gYlirlYrinin başlıca mYnbYyi olmaqla yanaşı, bцlgьdY vY istehlakda sosial YdalYtin tYmin edilmYsi vasitYlYrindYn biri kimi dY gьclь idarYetmY keyfiyyYtinY malikdir. Onun vasitYsi ilY maddi maraq prinsipi tYtbiq edilir vY iqtisadi mYnafelYr idarY olunur.}

_{Pulsuz heз bir idarYetmY mexanizmi işlYmir. Bьtьn dYyYr gцstYricilYri, hesablamalar, pul vY pul aqreqatları vasitYsilY hYyata keзirilir. Pul hYm idarYetmY vY hYm dY idarY olunma obyektidir. Pul tYdavьlь onun hYrYkYt qanununa uyğun olmalıdır. Onun normadan artıq buraxılmasına, qiymYtdYn dьşmYsinY yol verilmYmYlidir. Џks tYqdirdY inflyasiya baş verir vY iqtisadi idarYetmY mexanizmi iflic vYziyyYtinY dьşьr, iqtisadi bцhran baş verir. İqtisadi bцhrandan зıxmaq ьзьn iqtisadi idarYetmY mexanizminin bьtьn hYlqYlYrindY sağlamlaşdırma tYdbirlYri hYyata keзirilmYlidir. İlk nцvbYdY maliyyY-kredit sistemi qaydaya salınmalıdır.}

_{MaliyyY sistemi vasitYsilY cYmiyyYtdY pul fondları yaradılır vY bцlьşdьrlьr. Bu fondlar vasitYsi ilY geniş tYkrar istehsalın ehtiyacları цdYnilir, iqtisadi proseslYr maliyyYlYşdirilir, firmaların, sahYlYrin, regionların pula olan ehtiyacları цdYnilir, iqtisadi proseslYr maliyyYlYşdirilir, firmaların, sahYlYrin, regionların pula olan ehtiyacları цdYnilir vY onların mYnafelYri YlaqYlYndirilir. MaliyyYnin kцmYyi ilY elmi-texniki tYrYqqinin aparıcı istiqamYtlYri, sosial sahYlYr inkişaf etdirilir, YmYyin цdYnilmYsi tYmin edilir. DцvlYtlY mьYssisYlYr (firmalar) arasında, mьYssisYlYrin цzlYri arasında, mьYssisYlYrlY banklar arasında, mьYssisYlYrin цz daxili sahYlYri arasında, dцvlYtlY kooperativ tYşkilatları, ictimai tYşkilatlar, Yhali arasında mьnasibYtlYr maliyyY mexanizmi vasitYsi ilY yaranır vY tYnzim edilir vY s. Bьtьn bunlar maliyyYnin geniş imkanlara malik iqtisadi idarYetmY sistemi olduğunu gцstYrir.}

_{İqtisadi idarYetmYnin mьhьm alYtlYrindYn biri dY kreditdir. Kredit vasitYsilY cYmiyyYtdY mьvYqqYti sYrbYstlYşYn pul vYsaiti hYrYkYtY gYtirilir, iqtisadiyyatın bu vY ya digYr sahYsinin ehtiyaclarının цdYnilmYsinY yцnYldilir. Ondan tYkrar istehsalın fasilYsizliyinin tYmin edilmYsi, istehsalın yeni-yeni sahYlYrinin yaradılması, sahibkarların vY Yhalinin mьYyyYn ehtiyaclarının цdYnilmYsi ьзьn istifadY olunur. Kredit hYm dY xidmYtindY olduğu obyektin iqtisadi fYaliyyYti ьzYrindY nYzarYt, dцvlYtin YlindY tYnzim etmY vasitYsidir, faiz şYklindY gYlir gYtirmYk alYtidir.}

_{BelYliklY, bьtцvlьkdY gцtьrьlYn tYsYrrьfat mexanizmi, o cьmlYdYn dY iqtisadi idarYetmY mexanizmi iqtisadi proseslYrY rYhbYrliyin iqtisadi formasıdır vY onun vasitYsilY iqtisadi proseslYri idarY etmYk mьmkьn olur. Bu mexanizmin tYrkib hissYlYrindYn biri dY idarYetmYnin metodlarıdır.}

_{§6. İqtisadi idarYetmY metodları.}
_{İqtisadiyyatı idarYetmYnin funksiyaları vY prinsiplYri tYsYrrüfatçılığın müYyyYn metodlarından istifadY etmYklY hYyata keçirilir. İdarY olunan obyektY tYsir vasitYsi olan metodlar müxtYlif üsullar vY vasitYlYrdYn istifadY olunmaqla tYtbiq olunur. HYr bir idarY olunan obyektY uyğun metodların, üsul vY vasitYlYrin seçilmYsi iqtisadi proseslYrin idarY edilmYsinY müsbYt tYsir göstYrir.}

_{İdarYetmY metodları öz mYzmununa, idarYetmY obyektinY, tYsiretmY xarakterinY, tYşkilati formalarına görY müxtYlif olub bir-birindYn fYrqlYnirlYr. İqtisadi idarYetmY prosesindY iqtisadi, sosial-psixoloji, inzibati-tYşkilati, hüquqi, mYnYvi-tYrbiyYvi metodlardan istifadY olunur. İdarYetmY mürYkkYb bir prosesdir vY onu yaxşı, bir vY ya bir-neçY metodun tYtbiq edilmYsi ilY hYyata keçirmYk qeyri-mümkündür vY buna görY dY iqtisadi proseslYrin idarY olunmasında metodlar sistemindYn istifadY etmYk lazım gYlir. Burada istifadY olunan üsullar, vasitYlYr bir-birindYn fYrqlidirlYr. MYsYlYn, iqtisadi metodlar tYsYrrüfat fYaliyyYtinY iqtisadi vasitYlYrdYn istifadY etmYklY tYsir edirsY, inzibati metodlar tYşkil etmY vY nizamlamaq vasitYsilY, mYnYvi metodlar isY tYrbiyYedici vasitYlYrdYn istifadY etmYklY, hüquqi metodlar qanun-qayda yaratmaq, tYnzimetmY vasitYlYri tYtbiq olunmaqla hYyata keçirilir.}

_{İqtisadi idarYetmY metodları yuxarıda göstYrilYn iqtisadi mexanizm, onun ünsürlYri, alYtlYrinin tYtbiq edilmYsi ilY hYyata keçirilir. Bu metodların tYtbiqi sayYsindY qiymYt, mYnfYYt, YmYk haqqı, faiz, kredit, vergi, gömrük haqqı, renta vY s. kimi iqtisadi kateqoriyalar iqtisadiyyatın idarYedilmYsi vY dövlYt tYrYfindYn tYnzimlYnmYsi prosesinY güclü tYsir göstYrYn vasitYlYrY çevrilir. MYsYlYn, vergi sisteminin real şYraitY uyğun olaraq düzgün tYtbiq edilmYsi sahibkarlarda istehsala kapital qomaq hYvYsi yaradır, istesal genişlYnir vY büdcYnin gYlir bazası artır vY yaxud faiz dYrYcYlYrinin aşağı salınması, ucuz kredit tYklifi sahibkarlarda kredit götürmYk hYvYsi yaradır, nYticYdY istehsal genişlYnir, yeni iş yerlYri salınır vY işsizlYrin sayı müYyyYn qYdYr azalır, mYşğulluq artır. Başqa bir misal gömrük sistemindYn göstYrYk. Düzgün tYtbiq edilmiş idxal tariflYri xaricdYn ölkYyY YmtYY axınının qarşısını alır vY nYticYdY daxili bazar xarici müdaxilYdYn müdafiY olunur, milli sahibkarlığın inkişafına şYrait yaranır. Bir sözlY, bütövlükdY iqtisadi idarYetmY metodunda tYtbiq olunan vasitYlYrdYn düzgün istifadY etmYklY, bütün sYviyyYlYrdY iqtisadiyyatın sYmYrYliliyinin yüksYldilmYsinY vY iqtisadi artıma güclü tYsir göstYrmYk mümkün olur.}

_{İqtisadi tYhlil idarYetmY metodları sırasında mühüm YhYmiyyYt kYsb edir. İqtisadi tYhlil vasitYsi ilY tYsYrrüfat fYaliyyYtinin nYticYlYri ümumilYşdirilir, nöqsanlar aşkara çıxarılır, ehtiyatlar öyrYnilir vY onlardan istifadYni yaxşılaşdırmaq üçün tYdbirlYr görülür.}

_{İdarYetmYnin inzibati metodu vasitYsi ilY idarY edYn subyektin idarYolunan obyektY birbaşa tYsiri hYyata keçirilir ki, bu, YmrlYr, sYrYncamlar vY göstYrişlYr vermYklY mümkün olur. RYhbYrlik tYrYfindYn verilYn nopmativ göstYrişlYr, sYrYncamlar, YmrlYr hökmYn yerinY yetirilmYlidir. Bunlar idarYetmYnin daha çevik vasitYlYridir. İnzibati idarYetmY vasitYlYri idarY edYn vY idarY olunan sistemlYrin qarşılıqlı YlaqYlYrini, onların tYnzim edilmYsi qaydalarını müYyyYn edir. Bu metodda tYşkiletmY, sYrYncamvermY üsullarından istifadY edilmYsi iqtisadiyyatın idarYedilmYsinin fasilYsizliyini tYmin edir.}

_{Dünyanın inkişaf etmiş ölkYlYrindY iqtisadiyyatın idarY edilmYsi sistemindY mYnYvi-psixoloji metoddan, adamların şüurunun formalaşdırılması vasitYlYrindYn geniş istifadY olunur. BilavasitY iş görYn adamlarla gündYlik mYşğul olmaq, onlarda gördüyü işY şüurlu münasibYt yaratmaq, qarşıya qoyulmuş mYqsYdin hökmYn yerinY yetirilmYsinin vacibliyini onlara başa salmaq lazımdır. HYr bir işçi tutduğu vYzifYdYn asılı olmayaraq, görmYli olduğu işinin vacibliyini, qarşıya qoyulmuş vYzifYlYrin yerinY yetirilmYsi üçün mYsuliyyYt daşıdığını dYrk etmYli vY qarşıya qoyulmuş mYqsYdin hYyata keçirilmYsinY öz doğma işi kimi yanaşmalıdır. Bunun üçün yalnız tYrbiyyY işi kifayYt deyildir, hYm dY kollektivdY, iş yerlYrindY sağlam-psixoloji iqlim olmalıdır. ElY buna görY dY sYnayecY inkişaf etmiş ölkYlYrdY iri sYnaye müYssisYlYrindY, istehsal birliklYrindY sosial-psixoloji münasibYtlYri öyrYnYn xüsusi şöbYlYr yaradılır, tYdqiqatlar aparılır, YldY olunmuş nYticYlYrdYn idarYetmY prosesindY istifadY edilir. TYcrübY göstYrir ki, sosial-psixoloji metodun tYtbiqi insanlararası münasibYtlYrin inkişafına, istehsal nYticYlYrinin artmasına vY bütövlükdY sosial-iqtisadi proseslYrin inkişafına müsbYt tYsir göstYrir.}

_{İqtisadi idarYetmY prosesindY göstYrilYn vY tYtbiqi mümkün olan digYr metodların öyrYnilib kompleks halda istifadY olunması idarYetmY sahYsindY qarşıya qoyulmuş mYqsYdlYrY nail olmağa Ylverişli imkan yaradır vY bu imkandan maksimum bYhrYlYnmYk üçün idarYetmY haqqındakı biliklYri daim tYkmillYşdirmYk vY artırmaq lazımdır.}
_{§7. İqtisadi idarYetmY sistemindY planlaşdırma, proqramlaşdırma}

_{vY proqnozlaşdırma}
_{Planlaşdırma idarYetmY funksiayasıdır. Planlaşdırmanın nYticYsi öz Yksini planlarda tapır. Plan elmi idarYetmYnin mühüm vasitYsidir vY buna görY dY idarYetmY mexanizmindY mYrkYzi yerlYrdYn birini tutur. Planlaşdırma fYal idarYetmY prosesi olmaqla xalq tYsYrrüfatının sahYlYri vY regionlarının, ictimai tYkrar istehsalın bütün sferalarının razılaşdırılmış, balanslaşdırılmış inkişafını hYyata keçirmYyin başlıca formasıdır. Lakin bütövlükdY cYmiyyYt miqyasında tam planlaşdırmanı hYyata keçirmYk heç kimY nYsib olmamışdır vY arzu olaraq qalır. Ayrı-arı firmalarda (müYssisYlYrdY), şirkYtlYrdY isY iqtisadi proseslYr YvvYlcYdYn hazırlanmış mükYmmYl planlar Ysasında idarY olunur.}

_{İdarYetmY funksiyası olmaq etibarıilY planlaşdırmadan demYk olar ki, inkişaf etmiş bütün ölkYlYrdY istifadY olunur. Bu başlıca olaraq strateji planlaşdırmadır. MüxtYlif ölkYlYrdY planlaşdırmanın miqyası, sYviyyYsi eyni olmasa da, artıq müasir dövrdY milli miqyasda uzunmüddYtli dövlYt proqramları işlYnib hazırlanır vY hYyata keçirilir.}

_{Planlaşdırma ilY Fransada – Baş Planlaşdırma Komisarlığı, İngiltYrYdY – İqtisadi İnkişafın Milli Şurası, Yaponiyada – İqtisadi Planlaşdırma Agentliyi, ABŞ-da Milli Planlaşdırma Assosiasiyası vY «gYlYcYk üçün ehtiyatlar» tYdqiqatlar büros, digYr ölkYlYrdY DövlYt Plan KomitYlYri, bizim Respubliamızda isY İqtisadi İnkişaf Nazirliyi mYşğul olur.}

_{Planlar elmi olmalıdır. O, obyektiv qanunları bilmYk, elmi-texniki tYrYqqinin nailiyyYtlYrinY, ayrı-ayrı elmlYrin YldY etdiklYri son nYticYlYrY istinad etmYklY hazırlanmalı, real faktlara Ysaslanmalıdır. Planlar müxtYlif olsalar da, onların Ysas tYrkib hissYlYri eyni olur: mYqsYd vY vYzifYlYr; qarşıya qoyulmuş mYqsYdY çatmağın yolları vY vasitYlYri; plan tapşırıqlarının yerinY yetirilmYsi üçün zYruri olan resurslar; iqtisadiyyatın inkişafında balanslığı tYmin edYn resurslar; planın yerinY yetirilmYsinY nYzarYt.}

_{Planlaşdırmada, planların tYrkibindY proqnozlaşdırma, modellYşdirmY vY proqnozlaşdırmanın mühüm YhYmiyyYti vardır. Çünki elmi idarYetmY istehsal sahYlYrinin inkişaf meyllYrini, qanunauyğunluqlarını görmYyi tYlYb edir. Buna görY dY planların tYrkibindY proqnozlaşdırma mYlumatlarından geniş istifadY olunur. Proqnozlarda iqtisadiyyatın gYlYcYk inkişafının şYrtlYri, yolları vY vYzifYlYri açıqlanır. Bu zaman proqnozlaşdırma planlaşdırmanın bir funksiyası kimi çıxış edir vY mühüm YhYmiyyYtY malikdir. Buradan da xalq tYsrrüfatı planlarının işlYnib hazırlanmasında, elmi-texniki tYrYqqinin planlaşdırılmasında proqnozlaşdırma metodundan istifadY edilmYsi zYrurYti meydana çıxır.}

_{Planlaşdırma sistemindY proqramlaşdırmadan geniş istifadY olunur. Burada başlıca olaraq uzun müddYtli dövlYt proqramları tYrtib olunur vY özYl bölmY mYqsYdli proqramların hYyata keçirilmYsinY cYlb edilir.}

_{Planlaşdırmada normativ vY balans metodlarından istifadY olunur. Balans metodundan istifadY etmYklY iqtisadiyatın inkişafında proporsionallığı saxlamaq mümkün olur vY nlanlaşdırmanın mühüm vYzifYlYrindYn biri elY proporsionallığı tYmin etmYkdır.}

_Planla_ş_d_ı_rmada_normativ_metodun_tYtbiqi_elmi_cYhYtdYn_Ysasland_ı_r_ı_lm_ı_ş_norma_vY_{normativlYrin}_haz_ı_rlanmas_ı_na_Ysaslan_ı_r_._Norma_vY_normativlYr_Yn_vacib_xammal_,_yanacaq_-_enerji_,_material_vY_s_._{ehtiyatlardan}_istifadYnin_normala_ş_d_ı_r_ı_lmas_ı_mYqsYdini_gьdьr_vY_planlar_ı_n_tYrtibindY_istifadY_olunur_._Sosial_{normativlYrdYn}_sosial_sahYlYrin_inki_ş_af_ı_nda_,_YmYyin_tYhlili_vY_YmYk_ş_Yraitinin_yax_ş_ı_la_ş_d_ı_r_ı_lmas_ı_nda_istifadY_olunur_._İ_qtisadi_metodlarla_idarYetmY_ş_YraitindY_iqtisadi_normativlYr_iqtisadiyat_ı_n_planl_ı_{tYnzimlYnmYsi}_vY_mYhsuldar_YmYyin_stimulla_ş_d_ı_r_ı_lmas_ı_n_ı_n_ba_ş_l_ı_ca_alYti_olur_._{UzunmьddYtli}_iqtisadi_normalar_{mьYssisYlYrin}_bьdcY_ilY_{mьnasibYtlYrini}_,_YmYyin_цdYnilmYsi_fondunu_,_stimulla_ş_d_ı_rma_fondlar_ı_n_ı_n_,_digYr_mYqsYdli_fondlar_ı_n_formala_ş_d_ı_r_ı_lmas_ı_n_ı_tYnzimlYyir_._Bir_normativ_kimi_qiymYtlYrdYn_dY_istifadY_olunur_.

_M_Y_qs_Y_din_mü_Y_yy_Y_n_edilm_Y_si_planla_ş_d_ı_rma_f_Y_aliyy_Y_tinin_ç_ı_x_ı_ş_nöqt_Y_sidir_._M_Y_qs_Y_d_ayd_ı_n_olduqdan_sonra_bütün_f_Y_aliyy_Y_t_ona_istiqam_Y_tl_Y_ndirilir_v_Y_plan_tap_ş_ı_r_ı_qlar_ı_onun_icraç_ı_lar_ı_na_çatd_ı_r_ı_l_ı_r_.

_{Plan tapşırıqlarının yerinY yetirilmYsindY tYsYrrüfat müqavilYlYrinin mühüm rolu vardır. TYsYrrüfat müqavilYsi tYsYrrüfat mexanizminin mühüm tYrkib hissYsidir. Bu müqavilYlYrdYn dövlYtin iqtisadi siyasYtindY, ictimai istehsalın planlı qaydada tYşkilindY, müqavilY iştirakçıları arasında intizam vY qayda-qanunun yaradılmasında istifadY olunur vY müqavilY iştirakçılarının xeyli dYrYcYdY müqavilY intizamına necY YmYl olunmasından asılıdır. MüqavilY intizamının zYif olması, pozulması bir çox firmaların planlı vY fasilYsiz işlYmYsinY mane olur, onları ziyana salır.}

_{Planlar optimal olmalı, yYni mövcud resurslardan, istehsal amillYrindYn, maliyyY ehtiyatlarından daha yüksYk nYticYlYr alınmasına imkan yaradan planlar olmalıdır.}

_{İqtisadi idarYetmY sistemindY planların, proqramların YvYzsiz rolu olduğunu bilmYklY yanaşı, planlaşdırmanın bazar münasibYtlYrinY keçid şYraitindY daha da tYkmillYşdirilmYsi vY ondan istifadYnin yaxşılaşdırılmasının zYruri olduğunu da göstYrmYk lazımdır. Konyukturaya uyub planlı idarYetmY metodundan imtina etmYk iqtisadiyyatı uçuruma aparmaqla nYticYlYnY bilYr.}
_{§8. İqtisadi idarYetmY sistemindY intizam, mYsuliyyYt, nYzarYt vY uзot.}
_{İqtisadi idarYetmY sistemindY möhkYm intizam, ciddi mYsuliyyYt, dYqiq uçot vY nYzarYt olmasa idarYetYmYnin sYmYrYliliyini tYmin etmYk olmaz. Burada intizam vY mYsuliyyYt bilavasitY idarYetmY subyektlYrinin fYaliyyYti ilY bağlıdır vY bilavasitY onlara aiddir. NYzarYt vY uçot isY bilavasitY iqtisadi idarYetmYnin funksiyalarına aiddir.}

_{İqtisadi sahYdY intizamlı olmaq aşağıdakıları nYzYrdY tutur: müYyyYn olunmuş qaydalara ciddi YmYl etmYk; iqtisadi sahYyY aid olan qanunları, sYrYncam vY göstYrişlYri yerinY yetirmYk; plan tapşırıqları vY müqavilY öhdYliklYrini vaxtında icra etmYk; büdcYyY tYdiyyYlYri vaxtında ödYmYk, maliyyY-kredit intizamına YmYl etmYk; norma vY normativlYrdYn düzgün istifadY etmYk; YmYyin ödYnilmYsi vY stimullaşdırılması prinsiplYrini gözlYmYk; YmYk intizamına riayYt etmYk. İdarYetmYdY intizam yüksYk iqtisadi nYticYlYrY nail olmaq, iqtisadi fYaliyyYtin bütün sahYlYrindY normal iş rejimini tYmin etmYk demYkdir. MYsuliyyYt dY elY buradan irYli gYlir. Tutduğu vYzifYdYn asılı olmayaraq, qoyulmuş qaydaları, qanunları kim pozursa mYsuliyyYt daşımalıdır.}

_İ_ntizam_ı_n_vYziyyYti_ьзьn_cavabdeh_olan_,_qaydalara_,_qanunlara_YmYl_etmYyYn_fiziki_vY_hьquqi_ş_YxslYr_,_iqtisadi_vasitYlYrlY_cYzaland_ı_r_ı_lmaqla_,_mYsuliyyYtY_cYlb_olunurlar_._Onlar_inzibati_cYza_da_ola_bilYrlYr_._İ_qtisadi_idarYetmYdY_maddi_mYsuliyyYt_Ysas_rol_oynay_ı_r_.

_Maddi_m_Y_suliyy_Y_t_t_Y_s_Y_rrüfat_müqavil_Y_l_Y_rin_Y_,_plan_tap_ş_ı_r_ı_qlar_ı_na_,_t_Y_diyy_Y_l_Y_rin_öd_Y_nilm_Y_sin_Y_Y_m_Y_l_edilm_Y_diyi_hallarda_,_maliyy_Y_-_kredit_intizam_ı_pozulduqda_,_d_Y_mir_yollar_ı_nda_v_Y_limanlarda_yükl_Y_rin_bo_ş_ald_ı_lmas_ı_l_Y_ngidildikd_Y_v_Y_dig_Y_r_hallarda_t_Y_tbiq_olunur_.

_{TYcrübYdY sübut olunub ki, iqtisadi idarYetmY intizamı, qayda-qanun pozulduqda iqtisadi fYaliyyYtlY mYşğul olan sahibkarlar, kollektivlYr, firmalar, birliklYr vY dövlYt ziyan çYkir. Buna görY dY idarYetmY fYaliyyYtinY nYzarYt hYyata keçirilir.}

Yüklə 15,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 ... 24 25 26 27 28 29 30 31 ... 43