Blogumuzu ziyarYt etmYyi unutmayın: utopiaderslik blogspot com

Yüklə 15,57 Mb.

səhifə	29/43
tarix	21.11.2018
ölçüsü	15,57 Mb.
	#84324

1 ... 25 26 27 28 29 30 31 32 ... 43

_N_YzarYt_idarYetmYnin_mьhьm_funksiyas_ı_,_idarYetmY_orqan_ı_n_ı_n_{fYaliyyYtinin}_tYrkib_hissYsidir_._NYzarYtin_ba_ş_l_ı_ca_mYqsYdi_qYrarlar_ı_n_qYbulu_ilY_icras_ı_aras_ı_ndak_ı_vYhdYtliyi_tYmin_etmYk_,_sosial_-_iqtisadi_inki_ş_af_prosesindY_meydana_з_ı_xan_nцqsanlar_ı_,_kYnarla_ş_ma_hallar_ı_n_ı_aradan_qald_ı_rmaqd_ı_r_._Onun_ba_ş_l_ı_ca_mYzmunu_isY_yoxlamadan_,_ba_ş_verY_bilYcYk_nцqsanlar_ı_n_qar_ş_ı_s_ı_n_ı_almaqdan_ibarYtdir_.

_N_Y_zar_Y_t_h_Y_r_bir_ölk_Y_nin_pul_vahidi_il_Y_apar_ı_l_ı_r_._Respublikam_ı_zda_is_Y_n_Y_zar_Y_t_milli_pul_vahidi_olan_manatla_apar_ı_l_ı_r_._Manatla_n_Y_zar_Y_ti_yuxar_ı_t_Y_s_Y_rrüfat_orqanlar_ı_,_maliyy_Y_,_kredit_,_vergi_idar_Y_l_Y_ri_,_dövl_Y_t_v_Y_ictimai_n_Y_zar_Y_t_orqanlar_ı_h_Y_yata_keçirir_.

_{Vaxtında vY müntYzYm hYyata keçirilYn nYzarYt qüsurları tam aşkar etmYyY, artıq xYrclYrin qarşısını almağa, plan tapşırıqlarının, büdcY ödYmYlYrinin vaxtında yerinY yetirilmYsinY, investisiyalardan, kreditlYrdYn sYmYrYli istifadY etmYyY vY qanunsuz maliyyY YmYliyyatlarının, vergidYn yayınma hallarının, iqtisadi tYxribatların vY pozuntuların qarşısını almağa imkan yaradır.}

_{Respublikamızın iqtisadi müstYqilliyY, bazar iqtisadiyyatına doğru irYlilYdiyi bir vaxtda möhkYm intizama, ciddi mYsuliyyYtY vY mYqsYdyönlü nYzarYtY böyük ehtiyacı vardır. Lakin dYqiq uçot olmadan nY intizam yaratmaq, nY mYsuliyyYt tYlYb etmYk vY nY dY effektli nYzarYti hYyata keçirmYk olar.}

_Uзot_–_iqtisadiyyat_ı_idarY_etmYk_funksiyas_ı_s_ı_d_ı_r_._Onun_vYzifYsi_real_{tYsYrrьfatз}_ı_l_ı_q_proseslYri_,_onlar_ı_n_nYticYlYri_,_istifadY_olunmu_ş_ehtiyatlar_vY_s_._haqq_ı_nda_mYlumatlar_ı_n_al_ı_nmas_ı_,_qeyddYn_keзirilmYsi_,_y_ığı_lmas_ı_vY_i_ş_{lYdilmYsindYn}_ibYrYtdir_._Bu_cьr_mYlumatlar_bьtьn_{sYviyyYlYrdYki}_idarYetmY_orqanlar_ı_na_Ysasland_ı_r_ı_lm_ı_ş_qYrarlar_qYbul_etmYk_ьзьn_laz_ı_md_ı_r_._Uзotun_ьз_nцvь_mцvcuddur_,_operativ_uзot_,_mьhasibat_uзotu_vY_statistik_uзot_.

_Operativ_uçot_–_operativ_idar_Y_etm_Y_üçün_z_Y_ruri_olan_ilkin_m_Y_lumatlar_ı_n_mü_ş_ahid_Y_olunmas_ı_,_ölçülm_Y_si_,_qeyd_Y_al_ı_nmas_ı_,_ilkin_i_ş_l_Y_nm_Y_si_v_Y_ümumil_Y_ş_dirilm_Y_sidir_.

_{Mühasibat uçotu - pul ölçüsündY ifadY oluna bilYn bütün hadisY vY proseslYrin hYrtYrYfli, fasilYsiz Yks etdirilmYsi vY qeydY alınmasıdır. O, firma vY tYşkilatların vYsaitinin mövcudluğunu vY hYrYkYtini Yks etdirir, ciddi sYnYdli xarakter daşıyır vY onların tYsYrrüfat- maliyyY fYaliyyYtinin tYhlili üçün Ysas mYlumat mYnbYyidir.}

_{Statistik uçot - uçotun bu növünün Ysas vYzifYsi dövlYt tapşırıqlarının yerinY yetirilmYsinin gedişi vY nYticYlYri haqqında, mövcud ehtiyatlar haqqında, iqtisadiyyatın, bütün maddi istehsal, qeyri-maddi istehsal sahYlYrinin inkişafı haqqında mYlumatları toplamaq, işlYmYk, tYhlil etmYk vY vaxtında aidiyyatı olan iqtisadi orqanlara çatdırmaqdır. Uçotun bütün növlYri qarşılıqlı YlaqYdY olmaqla vahid metodoloji prinsiplYrY Ysaslanır, bir-birini tamamlamaqla ölkY iqtisadiyyatı uçotunun vahid sistemini YmYlY gYtirir.}

_{Bazar iqtisadiyyatına keçildiyi, beynYlxalq iqtisadi YlaqlYrin genişlYndiyi indiki dövrdY uçot vY statistika sahYsindY uyğun dYyişikliklYr etmYk vY beynYlxalq milli hesabatlar sisteminY qoşulmaq tYlYb olunur. Bunu nYzYrY alan Respublika NazirlYr Kabineti AzYrbaycanın beynYlxalq praktikada qYbul olunmuş uçot vY statistika sisteminY keçilmYsinin dövlYt proqramını hazırlayıb tYsdiq etmişdir.}

_{DövlYt prqoramının Ysas mYqsYdi bazar münasibYtlYri şYraitindY uçot vY statistika sistemini, iqtisadi fYaliyyYti dYqiq Yks etdirYn beynYlxalq standartlara uyğunlaşdırmaq, müxtYlif mülkiyyYt formalarının, iqtisadiyyat sahYlYrinin vYziyyYtini, imkanlarını obyektiv vY düzgün qiymYtlYndirmYk Ysasında cYmiyyYt hYyatının dövlYt tYrYfindYn tYnzimlYnmYsinin sYmYrYliliyini artırmaqdan, sosial-iqtisadi inkişafı proqnozlaşdırmaq vY idarYetmY qYrarlarının nYticYlYrini qiymYtlYndirmYk üçün informasiya bazası yaratmaq vY dYqiq mYlumatlar YldY etmYk imkanı ilY tYmin etmYkdir. Bu proqram AzYrbaycan iqtisadiyyatının vY onun ayrı-ayrı sahYlYrinin dünya birliyindYki YhYmiyyYtini (yerini) obyektiv tYhlil etmYyY, beynYlxalq YmYk bölgüsündYki inkişaf meyllYrini aşkara çıxarmağa, dünya bazarının vYziyyYtini vY imkanlarını qiymYtlYndirmYyY imkan verir vY iqtisadiyyatımızın gYlYcYk inkişafı üçün geniş perspektivlYr açır.}

_{Adı çYkilYn proqramda statistikanın ümumi metodoloji Ysaslarının vY göstYricYlYr sisteminin yaradılması, mühasibat vY bank uçotunun yenidYn qurulması, maliyyY, büdcY, bank vY qiymYt statistikasının beynYlxalq standartlara uyğun olan bir şYkilY salınması, beynYlxalq normativlYr nYzYrY alınmaqla xarici ticYrYt vY gömrük xidmYti göstYricilYrinin dYqiqlYşdirilimYsi, mYhsulların vahid katoloqlaşdırma sisteminin yaradılması, ştrixli kodlaşdırma sisteminin tYtbiq edilmYsi vY s. tYdbirlYr nYzYrdY tutulumuşdur. Bütün bunlar iqtisadi idarYetmYnin tYkmillYşdirilmYsindY, mYqsYdyönlü sosial-iqtisadi siyasYtin hYyata keçirilmYsindY, AzYrbaycanın beynYlxalq iqtisadi YlaqlYrinin genişlYndirilmYsindY vY respublikamızın dünya birliyinY qoşulmasında mühüm rol oynayacaqdır.}

_{§9. İqtisadi idarYetmY sistemindY menecment}
_{Mьasir bazar iqtisadiyyatı şYraitindY yeni idarYetmY formalarının tYtbiq edilmYsi dцvrьn tYlYbindYn irYli gYlir. BelY idarYetmY formalarından biri menecmentlikdir. Menecment (İngilis sцzь, menecment-idarYetmY mYnasını verir) kommersiya mьssisYlYrinin idaredilmY sistemi olub mYqsYdi istehsalın sYmYrYliliyini yьksYltmYk, mYnfYYti artırmaq vY rYqabYtY davamlılığını tYmin etmYkdir. Menecment mikroiqtisadiyyatın (firmanın) idarY olunmasının «prinsip, metod vY formaları haqqında nYzYri vY praktiki biliklYr sistemidir.»}

_{Bazar mьnasibYtlYri şYraitindY YmYk bцlgьsьnьn dYrinlYşmYsinin yeni tYzahьr forması olan menecerlik sahibkarların başqa şYxslYrY verdiyi funksiyadır. İstehsalın hYcminin artması, iqtisadi YlaqYlYrin genişlYnmYsi зoxsaylı funksiyaların icra olunmasını zYruri edir. Sahibkar isY onların hamısı ilY mYşğul ola bilmir. Buna onun vaxtı da зatmır. MьlkiyyYtзi sahibkar mьYyyYn anda hiss edir ki, işin цhdYsindYn gYlY bilmir vY kцmYkзi idarYзilYrY ehtiyacı var. Bu cьr muzdlu idarYзi menecer adlandırılır, onun icra etdiyi funksiyalara isY menecment deyilir.}

_{İdarYetmY funksiyasının bir qisminin sahibkardan ayrılıb başqa şYxslYrY verilmYsi birdYn-birY olmamışdır.XIX Ysrin sonu XX Ysrin YvvYlYrindY yaranmış şYrait idarYetmY mYsYlYlYrinY yeni şYkildY yanaşmağı, yeni metod vY vasitYlYrin tYtbiq edilmYsini zYruri etmişdir. İstehsalın tYmYrkьzlYşmYsi vY mYrkYzlYşmYsi, inhisarların yaranması, yeni texnika vY texnologiyaların istehsal proseslYrinY tYtbiqi, istehsal YlaqlYrinin genişlYnmYsi idarYetmY sisteminY tYsir etmiş vY onu mьrYkkYblYşdirmişdir. BelY bir vYziyyYtdY idarYetmY mьstYqil fYaliyyYt sahYsi kimi ayrılıb nisbi mьstYqillik kYsb etmişdir. Bu prosesin davamı olaraq XX Ysrin ortalarında baş vermiş elmi-texniki inqilab (ETİ) bilavasitY idarYetmY mьnasibYtlYrinY tYsir etdi. İstehsalın idarY edilmYsindY yeni qayda, yeni YmYk intizamı, yeni tYşkilatзılıq bacarığı tYlYb etdi vY idarYetmY elminY bцyьk ehtiyac yarandı. İdarYetmY funksiyalarını yerinY yetirYn adamların qarşısında yeni tYlYblYr qoyuldu, onların rolu daha da artı. Buna gцrY dY yeni keyfiyyYtlYrY, bacarığa malik idarYзilYrin- menecerlYrin formalaşdırılması zYrurYti meydana зıxdı. Firmadaxili proseslYrin peşYkar idarYedilmYsi ilY mYşğul olan mьtYxYssislYrin- menecerlYrin nьfuzu, sosial vYziyyYti vY YsasYn dY idarYetmY sahYsindYki rolunun artması «menecerlik inqilabı» konsepsiyasının yaranmasına sYbYb olmuşdur.}

_{Menecmentlik fYaliyyYtinin meydana gYlmYsi, yuxarıda gцstYrilYnlYrlY yanaşı, konkret olaraq aşağıdakı amillYrlY bağlıdır:}

_{1.Korporasiyaların, sYhmdar cYmiyyYtlYrin yaranması ilY onların daşınmaz vY daşınan Ymlaklarının sYmYrYli idarY edilmYsi funksiyasının xьsusi şYxslYrY vY ya qruplara verilmYsi zYrurYti doğurur;}

_2._RYqabYt_{mьbarizYsinin}_gьclYnmYsi_firman_ı_n_i_ş_inin_elY_tY_ş_kilini_tYlYb_edir_ki_,_onun_rYqabYt_qabiliyyYti_arts_ı_n_;

_3._İ_stehsal_texnologiyas_ı_n_ı_n_mür_Y_kk_Y_bl_Y_ş_m_Y_si_,_avadanl_ığı_n_d_Y_y_Y_rinin_artmas_ı_,_firman_ı_n_daxili_strukturunun_çox_h_Y_lq_Y_li_olmas_ı_,_i_ş_çil_Y_rin_say_ı_n_ı_n_çox_olmas_ı_v_Y_s_._firmadaxili_idar_Y_etm_Y_sisteminin_t_Y_kmill_Y_ş_dirilm_Y_sini_t_Y_l_Y_b_edir_._İ_ş_i_el_Y_t_Y_ş_kil_etm_Y_k_laz_ı_m_g_Y_lir_ki_,_onun_h_Y_r_bir_i_ş_tirakç_ı_s_ı_yax_ş_ı_i_ş_l_Y_m_Y_k_üçün_m_Y_suliyy_Y_t_hiss_etsin_,_t_Y_ş_Y_bbüskar_,_yarad_ı_c_ı_s_ı_olsun_;

_4._Ba_ş_l_ı_cas_ı_da_budur_ki_,_firman_ı_n_malik_oldu_ğ_u_iqtisadi_resurslardan_,_potensial_imkanlardan_sYmYrYli_istifadY_etmYklY_qar_ş_ı_ya_qoyulmu_ş_mYqsYdlYrY_nail_olunsun_.

_T_Yk_sahibkar_bu_qYdYr_i_ş_in_цhdYsindYn_gYlY_{bilmYyYcYyini}_hiss_etdiyi_andan_bacar_ı_ql_ı_,_i_ş_gьzar_adamlarla_birgY_i_ş_lYmYyi_ьstьn_tutur_vY_bir_зox_funksiyalar_ı_n_ı_onlarla_bцlmYli_olur_ki_,_iqtisadiyyat_sYmYrYli_idarY_olunsun_._Resurslar_ı_n_sYmYrYli_idarY_olunmas_ı_yolu_ilY_qar_ş_ı_ya_qoyulmu_ş_mYqsYdlYrY_nail_olmaq_menecerlYr_qar_ş_ı_s_ı_nda_qoyulmu_ş_Ysas_tYlYbdir_.

_{MenecerlYr mьlkiyyYtзi deyildir, ancaq işlYdiklYri mьYssisYlYrin sYhmlYrini ala bilYrlYr. Bundan asılı olmayaraq menecerlYr xidmYtindY olduğu firmanın mYnafeyini Ysas tutmalıdır.}

_Menecment_yaln_ı_z_bazar_mühiti_ş_Y_raitind_Y_f_Y_aliyy_Y_t_göst_Y_r_Y_n_firmalarda_sosial_-_iqtisadi_prosesl_Y_rin_idar_Y_olunmas_ı_n_ı_Y_ks_etdirir_._Menecment_mikrososial_idar_Y_etm_Y_prinsipl_Y_ri_il_Y_realiz_Y_olunur_._H_Y_min_prinsipl_Y_r_a_ş_a_ğı_dak_ı_lard_ı_r_:

_{1. HYr bir işçinin fYrdi potensialının maksimum nYzYrY alınması;}

_{2. MüxtYlif işçi qruplarının sıx birliyini vY Ymkdaşlığını nYzYrdY tutan «işgüzar partnyorluğun» tYmin edilmYsi;}

_{3. «}_İ_qtisadi_{mYrkYziyyYtsizlik}_»_prinsipi_-_bu_firman_ı_n_hYr_bir_hYlqYsinin_mьstYqil_inzibati_-_tYsYrrьfat_qYrarlar_ı_qYbul_edilmYsini_nYzYrdY_tutur_.

_Bir_funksiya_olmaq_etibaril_Y_menecmentin_Y_sas_istiqam_Y_tl_Y_ri_a_ş_a_ğı_dak_ı_lard_ı_r_;

_F_irman_ı_n_mikro_-_sosial_strukturunun_mьYyyYn_edilmYsi_–_qruplar_vY_onlar_ı_n_aras_ı_ndak_ı_{mьnasibYtlYrin}₍_sosial_-_pe_ş_Y_,_mYdYni_-_tYhsil_,_ixtisas_vY_demoqrafik₎_dYqiqlY_ş_dirilmYsi_;

_K_iзik_qruplar_ı_n_(«_mьstYqil_i_ş_зi_briqadalar_ı_n_{», «}_mYqsYdli_qruplar_ı_n_»)_yarad_ı_lmas_ı_yolu_ilY_kollektiv_sYylYri_birlY_ş_dirmYk_;

_{Sosialoji tYdqiqatlar yolu ilY «qeyri-formal» qrupların seзilmYsi.}

_{Mьasir dцvrdY menecment firmada istehsalın sYmYrYli sosial tYşkilinin nYzYriyyYsi kimi geniş nьfuz qazanmışdır. İnkişaf etmiş sYnaye цlkYlYrinin tYcrьbYsi gцstYrir ki, firmaların işinin sYmYrYli sosial tYşkili onların fYaliyyYtinY mьsbYt tYsir gцstYrYn gьclь amilY зevrilmişdir.}

_{Ancaq burada deyilYnlYrdYn o nYticY зıxarmaq olmaz ki, menecerlYr ancaq firmadaxili sosial problemlYrin hYlli ilY mYşğul olurlar, bu onların fYaliyyYtindY bir istiqamYtdir. Firmanın fYaliyyYtinin planlaşdırılması vY gYlYcYk işinin proqramlaşdırılması, hYtta proqnozların hazırlanması da menecerlYrin işidir. Firmada uзot, satış, tYchizat, maliyyY işlYri ilY dY menecerlYr mYşğul olurlar. Bu onunla bağlıdır ki, firmaların genişlYnmYsi ilY mьhasibat şцbYsinin, reallaşdırma (satış) şцbYsinin, planlaşdırma şцbYsinin, texniki xidmYt şцbYsinin, marketinq, reklam şцbYsinin rYislYri olan menecerlYr meydana gYlir. Menecerlik funksiyasını bir neзY şYxs icra etdiyi zaman mьYssisYnin sahibi mYhdud sayda funksiyanı цzьndY saxlayır vY ancaq mьYssisYnin fYaliyyYtinY nYzarYt edir. MenecerlYr isY istehsal ьzYrindY gьndYlik nYzarYt etmYli, iş bцlgьsь aparılmalı, tYchizatın vaxtında olmasını tYmin etmYlidirlYr.}

_{Sahibkarlıq vY menecmentlik iki mьxtYlif fYaliyyYt nцvь olsa da, onların arasında mьYyyYn ьmumilik vardır vY bYzYn iqtisadзılar onu sahibkarlıq menecmenti adlandırılar. Sahibkarlıq vY menecment eyni bir şYxs tYrYfindYn dY hYyata keзirilY bilYr. Lakin onların eyni funksiya olduğunu sцylYmYk dьz olmazdı. BelY ki, sahibkarlıq yeni bazarlar, YmtYYlYr, xidmYtlYr, istehsal texnologiyası, istehsalın yeni tYşkili formalarını tapmaq vY istifadY etmYyi nYzYrdY tutur. Sahibkar firmanın fYaliyyYti ilY bağlı riski цz ьzYrinY gцtьrьr, son qYrarı da o verir.}

_{Зoxsaylı işзilYri olan bцyьk mьYssisYlYrdY istehsalın inkişaf etdirilmYsi problemlYri ilY yьksYk rYhbYr vYzifYdY olan bir qrup sahibkar mYşğul olur. Onlar mьYssisYlYrY gYlir, mьşavirYlYrdY iştirak edir vY başqa yollarla mьYssisYlYrin şцbYlYri ilY YlaqY yaradır, menecerlYrin ağıllı tYkliflYrinin reallaşmasına yardımзı olurlar. Sahibkarlıq tYfYkkьrь menecerlYr vasitYsi ilY daha aşağı rYhbYr vYzifYlYr tutmuş işзilYrY, onlar isY bilavasitY icraзılara цtьrьrlYr. İstehsalın bu cьr birgY idarY edilmYsi iş rejimini yaxşılaşdırır, işin nYticYsinin yaxşı olmasını tYmin edir.}

_{Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY işin nYticYlYri firma kollektivinin sosial problemlYrinin hYlli ilY bağlıdır. Buna gцrY dY menecerlYr firma YmYkdaşlarının sosial problemlYrinin hYlli ilY bağlı sahibkarlarla mYslYhYtlYşmYlYr aparır vY onların mьsbYt hYllinY зalışır. Son qYrar sahibkara mYnsub olsa da bu vY ya digYr mYsYlYlYrdY menecerlYrin vY işзilYrin fikirlYrinin цyrYnilmYsi mYqsYdYuyğun sayılır.}

_{Artıq sьbut olunmuşdur ki, mьasir dцvrdY firmaların idarY edilmYsindY, işin tYşkilindY, kollektivin, sosial qrupların fYaliyyYtinin Ysas mYqsYdY doğru istiqamYtlYndirilmYsindY menecerlYrin rolu bцyьkdьr. Buna gцrY dY menecerlYr bilikli, tYcrьbYli, зevik iş gцrmYyi bacaran, firmanın mYnafelYrini ьstьn tutmağı bacaran bir şYxs ola bilYr. O mьhasibliyi bilmYli, mYsrYf vY gYlirlYri mьqayisY etmYyi, mYnfYYt vY itkini hesablamağı, mьYssisYnin imkanlarını aşkara зıxarmağı bacarmalıdır. Menecer iclas aparmağı, optimal qYrarlar qYbul etmYyi bacarmalı, peşYkar, işgьzar sцhbYtlYr tYşkil etmYli, az danışıb зox iş gцrmYyi bacarmalı, mьstYqil qYrar qYbul etmYk vY qYbul etdiyi qYrarı hYyata keзirY bilmYk qabiliyyYtinY maluk olmalı, adamlarla işlYmYyi bacarmalı, nYzakYtli, qayğıkeş vY tYlYbkar olmalıdır. Bьtьn bu vY digYr mьsbYt keyfiyyYtlYrY malik olmaq ьзьn menecer daim цyrYnmYli, bilik vY bacarığını artırmaq qayğısına qalmalıdır.}

_{Menecmentin vahid bir qaydası yoxdur. Buna gцrY dY menecmentlik idarYetmY sisteminin yaranması, onun tYtbiq edilmYsini bir цlkYnin, yaxud bir neзY adamın adı ilY bağlamaq olmaz. MYsYlYn, ABŞ, Almaniya, Yaponiya, CYnubi Koreya vY s kimi цlkYlYrdY sahibkarlıq idarY ьsulunda, menecerlik fYaliyyYtindY mьYyyYn fYrqlYr vY xьsusiyyYtlYr vardır. Onlar bir-birinin tYcrьbYsini цyrYnmYklY yanaşı idarYetmY sahYsindYki цz YnYnYlYrini dY qoruyub saxlayırlar. Bununla belY menecmentin strukturunda, Ysas prinsiplYrindY vY inkişaf istiqamYtlYrindY ьmumi cYhYtlYr vardır ki, bьtьn цlkYlYrdY onlar Ysas gцtьrьlьr. MYsYlYn, menecment idarY sisteminin tYtbiq edildiyi цlkYlYrdY onun quruluşunda istehsal menecmenti, maliyyY menecmenti vY bazar menecmenti Ysas yer tutur.}

_{Dьnyanın inkişaf etmiş цlkYlYrinin mikroiqtisadiyyatı idarYetmY sahYsindYki tYcrьbYsini, o cьmlYdYn dY menecerlik fYaliyyYti sahYsindY uzun illYr YrzindY qazanılmış mьsbYt tYcrьbYnin цyrYnilmYsinin formalaşmaqda olan AzYrbaycan sahibkarları, onların idarYetmY fYaliyyYtlYrinin tYşkili ьзьn bцyьk YhYmiyyYti vardır. Sahibkarlar bacarıqlı menecerlYr hazırlamaq qayğısına qadmalı vY bu istiqamYtdY lazımi işlYr gцrmYyi unutmamalıdırlar. Sahibkarlar menecmentlik idarYetmY sisteminin цyrYnilmYsi vY tYtbiqindY lYngliyY yol versYlYr rYqabYtdY uduzar vY цz mYqsYdlYrinY nail olmazlar.}
_{§10. Marketinq: mahiyyYti, funksiyaları vY idarYetmYdY rolu.}
_XX_Ysrin_{YvvYllYrindYn}_etibarYn_iqtisadiyyat_ı_n_idarY_edilmYsi_sahYsindY_YldY_olunmu_ş_{nailiyyYtlYrdYn}_biri_dY_marketinq_sisteminin_meydana_gYlmYsi_olmu_ş_dur_._Marketinq_ingiliscY_«_market_»_sцzьndYn_olub_,_lь_ğ_Yti_mYnas_ı_bazar_demYkdir_._Lakin_«_bazar_»_mYfhumu_onun_mahiyyYtini_,_mYzmununu_tam_ifadY_etmir_._Marketinq_bazar_iqtisadiyyat_ı_sistemindY_idarYetmY_fYaliyyYti_olub_,_YsasYn_{mikroiqtisadiyyat}_ı_n₍_firman_ı_n_,_mьYssisYnin₎_bazar_tY_ş_kili_ilY_mY_ş_ğ_ul_olur_.^¹

_Bu_fYaliyyYt_bilavasitY_istehsal_ı_n_vY_mьbadilYnin_tY_ş_kili_ilY_ba_ğ_l_ı_oldu_ğ_undan_marketinq_bilavasitY_idarYetmY_fYaliyyYti_kimi_meydana_gYlmi_ş_dir_vY_indi_dY_idarYetmY_funksiyas_ı_n_ı_yerinY_yetirir_.

_İ_dar_Y_etm_Y_funksiyas_ı₍_f_Y_aliyy_Y_ti₎_olmaqla_marketinqin_meydana_g_Y_lm_Y_sinin_iki_Y_sas_s_Y_b_Y_bi_vard_ı_r_._Birincisi_,_ifrat_istehsal_ı_n_n_Y_tic_Y_sind_Y_bazar_ı_n_t_Y_l_Y_bind_Y_n_art_ı_q_Y_mt_YY_v_Y_xidm_Y_tl_Y_r_istehsal_olunur_,_bazar_tapmaq_,_satmaq_problemi_yaran_ı_r_v_Y_istehsal_olunmu_ş_m_Y_hsullar_ı_n_realla_ş_d_ı_r_ı_lmas_ı_ç_Y_tinl_Y_ş_ir_._İ_kincisi_,_bazar_çat_ı_ş_mazl_ığı_ş_Y_raitind_Y_istehsal_u_ğ_runda_r_Y_qab_Y_t_mübariz_Y_si_k_Y_skinl_Y_ş_ir_v_Y_bel_Y_bir_ş_Y_raitd_Y_istehsal_ı_v_Y_mübadil_Y_ni_yeni_qaydada_t_Y_ş_kil_etm_Y_k_z_Y_rur_Y_ti_yaran_ı_r_.

_{Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY istehsal etmYk problem deyildir, Ysas çYtinlik istehsal olunmuş YmtYY vY xidmYtlYrin reallaşdırılmasıdır. Buna görY dY yaranmış çYtinliklYri aradan qaldırmaq üçün belY bir ümumi fikir formalaşmışdır ki, istehsalçılar istehsal etdiklYri YmtYY vY xidmYtlYri satmaqdan ötrü, istehlakçıları (alıcıları) YvvYlcYdYn axtarıb tapmalı, onların tYlYbatlarını öyrYnmYli vY bundan sonra bu tYlYbatları daha dolğun ödYyY bilYcYk mYhsul istehsal etmYlidirlYr.}

_{Marketinq fYaliyyYti XX Ysrin başlanğıcında ABŞ-da meydana gYlmişdir. O zaman mYhsulun ifrat istehsalı ilY bağlı reallaşdırma problemi kYskin dururdu, qeyri-qiymYt rYqabYti vasitYlYrindYn istifadY etmYklY problemi hYll etmYyin yollarını axtarırdılar. Bu axtarışların nYticYsindY YldY olunmuş tYcrübYnin ümumilYşdirilmYsinin yekunu kimi marketinq meydana gYlir. ldY olunmuş nYticY ondan ibarYt idi ki, istehsalçı müYssisY öz taleyini bazarın kortYbii qüvvYlYrinin ixtiyarına vermYmYlidir. O bazarla işlYmYli, istehsal etmYzdYn YvvYl alıcısını tanımalı, «kim üçün, vY nY qYdYr» istehsal edYcYyini bilmYlidir. Bu doğru fikirdir ki, «marketinq bu vY ya digYr dYrYcYdY bazara aid olan insan fYaliyyYtidir… MübadilYnin baş vermYsi üçün bazarla aparılan işdir». MüYssisY (firma) istehsalçı kimi yalnız YmtYY vY xidmYt tYklifçisi kimi qaldıqca onun YmtYY vY xidmYtlYrin reallaşdırılması işi çYtinlYşir vY buna görY dY o, tYlYbin formalaşmasına yaxından kömYk etmYyY mYcburdur vY bu onun öz mYnafeyinY uyğundur.}

_{Marketinq müYssisYnin işinin «bazar tYşkili» forması olmaqla, onun mYqsYdi mövcud istehsalın bazarın tYlYbini qabaqlamağın, YmtYYlYrin satışını sürYtlYndirmYk üçün Ylverişli şYrait yaratmaqla ona sYrf olunan «qüvvYni» azaltmağın operativ sistemini yaratmaqdır. Bu sistemY daxildir:}

_{a) Mövcud müYssisY istehsal olunan mYhsula tYdiyyY qabiliyyYtli tYlYbin dinamikası vY konyukturasını öyrYnmYk;}

_b₎_Mцvcud_YmtYYlYrin_qiymYtindYki_dYyi_ş_ikliyi_,_{YvYzlYyicisini}_vY_{hYrYkYtlYrinin}_sYrhYdlYrini_цyrYnib_tYhlil_etmYk_;

_c₎_Potensial_istehlakç_ı_n_ı_n_g_Y_lirl_Y_rini_v_Y_mövcud_Y_mt_YY_nin_istehlak_ı_n_ı_n_h_Y_cmini_proqonozla_ş_d_ı_rmaq_;

_{ç) RYqabYt mübarizYsinin qeyri-qiymYt forması kimi reklamdan istifadY etmYk;}

_d₎_Mцvcud_YmtYYlYrin_vY_xidmYtlYrin_sat_ı_ş_ı_n_ı_stimulla_ş_d_ı_rmaq₍_gьzY_ş_tli_sat_ı_ş_yolu_ilY_al_ı_c_ı_lar_ı_cYlb_etmYk_,_lotereya_oyunu_keзirmYk_vY_s_.),_istehlakз_ı_n_ı_n_tYminat_hьququnu₍_YmtYY_qьsurlu_olduqda_qaytarmaq_hьququ₎_geni_ş_lYndirmYk_;

_e₎_mt_YY_çe_ş_idl_Y_rini_qruplar_üzr_Y_planla_ş_d_ı_rmaq_;

_f₎_İ_stehlakз_ı_lar_ьзьn_ticarYt_xidmYtini_tY_ş_kil_etmYk_.

_{Bu xidmYtlYr elY tYşkil olunmalıdır ki, istehlakзı (alıcı) YmtYYnin yanına deyil, YmtYY istehlakзının yanına gedib зıxsın (satış yarmarkaları tYşkil etmYk, YmtYYlYri evY aparmaq, sYyyar satış tYşkil etmYk vY s.). Marketinq vasitYlYri bazara yьksYk tYsir gцstYrmYk ьзьn uzlaşdırılmalı vY mYcmu halda fYaliyyYt gцstYrmYlidir.}

_{Marketinq fYaliyyYti mьYyyYn prinsiplYrY Ysaslanır vY YmYli tYcrьbYdY ьmumilYşdirilmiş şYkildY ьз mYrhYlYdY hYyata keзirilir: birinci mYrhYlYdY bazarın цyrYnilmYsi Ysasında firmanın mYhsullarının istehsalı зeşidlYr ьzrY proqnozlaşdırılır; ikinci mYrhYlYdY mьYyyYn edilmiş istehsal planının dYqiq yerinY yetirilmYsi – mьştYrinin seзilmYsi vY onunla YlaqY, зeşidlYrin strukturu vY keyfiyyYti ьzYrindY nYzarYt; ьзьncь mYrYhYlYdY marketinq planını hYyata keзirmYk- YmtYYlYrin satışı bazarına sahib olmaq.}

_{Marketinq bazarı цyrYnmYklY yanaşı mцvcud tYlYbatların tam tYmin edilmYsi ьзьn tYdbirlYrin işlYnilmYsinY, potensial tYlYbatların aşkara зıxarılmasına, bazar tYchizatının planlaşdırılmasına yцnYldilmiş fYaliyyYtdir.}

_{Bu mYnada marketinqi firmanın fYaliyyYtini bazarın sabitliyinin tYmin edilmYsinY istiqamtYlndirmYk sahYsindYki fYaliyyYt kimi dY qiymYtlYndirmYk olar. BelY ki, istehsalзı firmaya sabit bazar lazımdır vY bu sabitliyi marketinq xidmYti vasitYsilY tYmin etmYk mьmkьn olur.Bunun ьзьn tYlYbin uзotunu dьzgьn tYşkil etmYk vY Ysas fYaliyyYti onun цdYnilmYsinY yцnYltmYkdir.Biznes ьзьn alıcı lazımdır. Alıcının tYlYbi vY sifarişi sabit qaldıqca firmanın istehsal fYaliyyYti dY sabit xarakter alır. Buna gцrY dY marketinq fYaliyyYti sabit alıcı tapmaq vY hYm dY цz alıcısının istehlak tYlYbini, ehtiyaclarını цdYmYyY yцnYlmiş fYaliyyYt hesab etmYk olar.}

_{İstehsalзı цz mьştYrilYri, alıcıları qarşısında cavabdehlik daşıyır. Madam ki, istehlakзını (alıcını) istehsalзı axtarıb tapır, demYli o da istehlakзı qarşısında mYsuliyyYt daşıyır vY ьzYrinY gцtьrdьyь bьtьn цhdYliklYri vaxtında yerinY yetirmYyY borcludur. Џks tYqdirdY istehsalзı firmalara sanksiyalar tYtbiq oluna bilYr. Marketinq fYaliyyYtindY bunlar nYzYrY alınmalıdır ki, firma cYrimYyY dьşmYsin.}

_{Marketinq sabit alıcı tapmağa cYhd gцstYrYn satıcılara vasitYзilik xidmYti gцstYrir vY satıcı qarşısında yaranan problemlYrin hYllinY yцnYldilmiş funksiyanı yerinY yetirir ki, bu da onun Ysas funksiyasıdır. İstehsal edilmiş YmtYY vY xidmYtlYrin satışı firma ьзьn mьhьm olsa da satış marketinq ьзьn mьhьm olmayan funksiyadır.Зьnki istehlakзı ehtiyaclarının vaxtında aşkar olunması, lazım olan YmtYYlYrin hazırlanması, YmtYYlYrY mьvafiq qiymYtlYrin qoyulması, onların bцlьşdьrьlmYsi sisteminin tYşkil edilmYsi vY sYmYrYli stimullaşdırılması kimi xidmYti bцlmYlYrin yaxşılaşması YmtYYlYrin asanlıqla satışını tYmin etmiş olur, yYni yaxşı tYşkil olunmuş marketinq fYaliyyYti firmanın satış probleminin asanlıqla hYll olunmasına şYrait yaradır. Marketinq fYaliyyYtinY sivilizasiyalı rYqabYt forması kimi dY baxmaq olar.ЏgYr hYr bir firma цzьnьn marketinq xidmYti vasitYsi ilY bazarı, istehlakзını YlY almağa sYy gцstYrirsY, bu YslindY rYqabYtdir, marketinq rYqabYtidir.}

_{İctimai istehsalın inkişafı ilY rYqabYtin цzь dY inkişaf edir, forma vY ьsulları da dYyişir. Marketinq dY rYqabYtin yeni forması kimi meydana gYlmişdir. Marketinq rYqabYtinin ьз tYrYfi vardır. Birinci tYrYf, istehsalзıdır ki, onun mYqsYdi yьksYk mYnfYYti tYmin edYn keyfiyyYtli YmtYYlYr, xidmYtlYr istehsal etmYkdir. İkinci tYrYf istehsal olunmuş YmtYYlYrin, xidmYtlYrin reallaşdırılmasıdır. Ьcьncь tYrYf istehlakзıların tYlYbatlarının nY dYrYcYdY цdYnilmYsini цyrYnmYk vY bunun Ysasında da rYqabYti tYşkil etmYkdir. Sahibkarlar marketinqdYn rYqabYt mьbarizYsindY bir vasitY kimi istifadY edir, bazar vasitYsi ilY dinc formada цz rYqibinY tYsir gцstYrir.}

_{Marketinq bьtцvlьkdY bazar iqtisadiyyatına aid bir kateqoriyadır vY onu yalnız alqı-satqısının baş verdiyi bazara aid etmYk olmaz. Marketinq yalnız mYhsulların, xidmYtlYrin reallaşdırılmasına deyil, eyni zamanda istehsala xidmYt edir, onu tYnzimlYyir, genişlYnmYsinY, зeşidin, keyfiyyYtin artmasına şYrait yaradır.BьtцvlьkdY marketinq ictimai tYkrar istehsala xidmYt edir, onun reallaşma ilY bağlı problemlYrinin hYllindY vY fasilYsiz baş verYrYk genişlYnmYsindY bцyьk rol oynayır.}

_{Marketinq idarYetmY (funksiyası) olsa da onun цzь dY idarY olunmalıdır. Marketinqin idarY olunması tYcrьbYdY yaranır vY formalaşır. BelY ki, mьbadilY prosesindY mьYyyYn зYtinliklYr yaranır, ziddiyyYtlYr meydana зıxır ki, onların aradan qaldırılması yollarını, ьsul vY vasitYlYrinin tapılması sahYsidY bцyьk tYcьrbY YldY olunur. MYsYlYn, firma цz mYqsYdlYrinY зatmaq naminY цz alıcıları ilY Ylverişli mьbadilYnin tYşkilinY,mцhkYmlYndirilmYsinY vY onların yerinY yetirilmYsinY nYzarYti hYyata keзirir ki, belY bir nYzarYtin hYyata keзiilmYsi marketinqin idarY edilmYsi demYkdir.}

_{Firmanın marketinq ьzrY sahYlYri (bцlmYlYri) vY onların rYislYri (mьdirlYri) vardır. Marketinqi idarY edYnlYrin vYzifYsi tYkcY mьştYri tapmaq, tYlYbatın yaradılması vY genişlYndirilmYsi ilY bitmir, lazım gYlYndY tYlYbatın dYyişdirilmYsi vY yenilYşdirilmYsi ilY bağlı problemlYri dY hYll etmYlidir. MьtYxYssislYrin fikrincY «marketinqin idarY olunması- tYlYbatın idarY olunmasıdır». Buna gцrY dY marketinqi idarY edYnlYrin vYzifYsi tYlYbatın sYviyyYsinY, vaxtına vY xarakterinY elY tYsir gцstYrmYlidir ki, bu firmanın qarşıya qoyduğu mYqsYdlYrY зatmasına gцmYk gцstYrsin. Firmalarda marketinqin vYziyyYtini tYhlil edYn, nYzYrdY tutulmuş planların icrasını, yaxud nYzarYt funksiyalarını yerinY yetirYn vYzifYli şYxslYr – marketinq ьzrY mьtYxYssislYr зalışır. Burada satış ьzrY, reklam xidmYti ьzrY, satışın stimullaşdırılması ьzrY, YmtYYlYr ьzrY, qiymYt qoyma problemlYri ьzrY vY marketinq tYdqiqatları ьzrY rYislYr, marketoloqlar fYaliyyYt gцstYrir.}

_{Yuxarıda deyilYnlYrY YsasYn, nYticYyY gYlmYk olar ki, istehsalзı firmanın mьstYqil marketinq şцbYsinin olması bazar iqtisadiyyatı şYraitindY bir zYrurYtdir. VY inkişaf etmiş цlkYlYrdY marketinq fYaliyyYti mьYssisYlYrin (firmaların) işini bazarın, istehlakзıların tYlYbinY tabe edY bilmişdir.}

_{Bazar mьnasibYtlYri Ysasında yenicY fYaliyyYt gцstYrmYyY başlayan AzYrbaycan sahibkarları dьnya цlkYlYrinin qabaqcıl firmalarının marketinq sahYsindYki tYcrьbYsini цyrYnib tYtbiq etmYyi unutmamılıdırlar.}
_{§11. İqtisadi idarYetmY sistemindY dövlYtin rolu.}

_{a) DövlYtin iqtisadi proseslYrin idarY edilmYsindY iştirakının zYruriliyi.}
_{DцvlYt yarandığı vaxtdan etibarYn, bьtьn dцvrlYrdY, iqtisadi pproseslYrin idarYedilmYsindY bu vY ya digYr dYrYcYdY iştirak etmişdir. Bu onun Ysas funksiyalarından biri olub iqtisadiyyatın sabit vY normal fYaliyyYt gцstYrmYsini tYmin etmYk zYrurYtindYn irYli gYlmişdir. Ancaq o, цz fYaliyyYti ilY iqtisadi inkişafı sьrYtlYndirY vY ya YksinY lYngidY bilYr. Biz isY burada dцvlYtin iqtisadi proseslYrY mьsbYt mYnada tYsirindYn danışmağı lazım bilirik.}

_{Tanınmış Amerika iqtisadзısı V.Leontiyev iqtisadiyyatı gYmiyY, dцvlYti onun sьkanına, maddi marağı isY gьclь kьlYyY bYnzYdir. DцvlYt iqtisadiyyatın istiqamYtini mYqsYdYuyğun olan sYmtY yцnYltmYli, Ysas mYqsYdY зatmaqda yardımзı olmalıdır, maddi maraq isY gYmini (yelkYni) hYrYkYtY gYtirYn stimullaşdırıcı amil rolunu oynamalıdır. DцvlYt ьmummilli mYnafelYrin daşıyıcısıdır vY onun bilavasitY idarYetmY sistemindY iştirakı olmadan ayrı-ayrı iqtisadi rayonların, regionların, firma vY şirkYtlYrin, YmYk kollektivlYri vY fYrdlYrin mYnafelYrini ьmumdцvlYt mYnafeyi ilY YlaqlYndirmYk olmaz. İdarYetmYdY dцvlYtin iştirakı olmadan цlkYnin bir-biri ilY qarşılıqlı YlaqYdY, asılılıq şYraitindY fYaliyyYt gцstYrYn vY bьtцv bir sistem tYşkil edYn sosial-iqtisadi inkişafı qeyri-mьmkьndьr. DцvlYt iqtisadiyyatın idarYedilmYsindY цzьnьn iştirakı ilY strukturun formalaşdırılması, investisiya qoyuluşları, modernilYşdirmY, iqtisadi artım tempi vY onun stimullaşdırılması, proporsiyaların optimallaşdırılması, istehsalın dьnya bazarında rYqabYt aparmaq qabiliyyYtini yьksYltmYk, sosial gYrginliyi yumşaltmaq vY sabitliyi tYmin etmYk, inflyasiyaya qarşı qabaqlayıcı tYdbirlYri hYyata keзirmYk, işsizliyin qarşısını almaq, inhisarзılıqla mьbarizY aparmaq vY s. bu kimi problemlYrin hYlli ilY bilavasitY mYşğul olmalıdır. Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY dцvlYtin vYzifYlYrindYn biri dY bazar iqtisadiyyatı sisteminin Ysaslarının mцhkYmlYndirilmYsi istiqamYtindY lazımi tYdbirlYri hYyata keзirmYk vY sahibkarlığın inkişafına kцmYk gцstYrmYkdir.}

_{İqtisadi idarYetmY sistemindY dцvlYtin iştirakını zYruri edYn amillYrdYn biri dY dцvlYtin цzьnьn mьlkiyyYtзi, tYsYrrьfatзı olmasıdır. İqtisadiyyatın dцvlYt bцlmYsinin olması onun bilavasitY dцvlYt orqanları tYrYfindYn idarYedilmYsini tYlYb edir. Bazar subyekti olmaqla dцvlYt iqtisadiyyatın bazar qanunları Ysasında inkişafında maraqlıdır vY ona yardımзı olmalıdır.}

_{DцvlYtin iqtisadi proseslYrin idarYedilmYsindY iştirakı onun qanunverici, icraedici vY mYhkYmYlYrdYn ibarYt olan hakimiyyYt orqanları tYrYfindYn hYyata keзirilir. DцvlYt qanunvericilik fYaliyyYti ilY mьlkiyyYt formaları vY tYsYrrьfatзılıq fYaliyyYti ilY mYşğul olan зoxsaylı fiziki vY hьquqi şYxslYr arasında yaranan mьnasibYtlYrin formalaşmasının hьquqi bazasını yaradır. O цzьnьn mьxtYlif sYviyyYli inzibati orqanları, icraedici strukturlar, nazirliklYr, komitYlYr, birliklYr, şirkYtlYr, habelY maliyyY-bank sisteminin alYtlYri olan bьdcY, kredit, mьxtYlif fondlar vY s. vasitYsilY iqtisadi idarYetmY sistemindY fYaliyyYt gцstYrir. MьbahisYli mYsYlYlYr isY iqtisad mYhkYmYnin iştirakı ilY hYll olunur.}

_{İqtisadi proseslYrin idarY olunmasında dцvlYtin fYaliyyYti, onun iqtisadi rolunun mahiyyYti bilavasitY hYyata keзirdiyi iqtisadi funksiyalarda цz ifadYsini tapır.}

_{b) DцvlYtin iqtisadi funksiyaları}

_İ_qtisadi_proseslYrin_{idarYedilmYsindY}_dцvlYtin_i_ş_tirak_ı_n_ı_n_formalar_ı_vY_onun_yerinY_yetirdiyi_funksiyalar_mьxtYlif_vY_{зoxcYhYtlidir}_._İ_ki_cildlik_«_Ekonomiks_»_dYrsliyinin_mьYlliflYri_dцvlYtin_iqtisadi_rolunun_tYhlili_ьзьn_baza_rolu_oynayan_be_ş_funksiyas_ı_n_ı_n_Ytrafl_ı_ş_Yrhini_vermi_ş_lYr_.^¹_MьYlliflYr_hцkumYtin_yerinY_yetirmYli_oldu_ğ_u_funksiyalar_ı_iki_qrupa_bцlьrlYr_.

_{Birinci qrup hцkumYtin bazar sisteminY dayaq olmaq vY fYaliyyYtini yьngьllYşdirmYyY yцnYldilmiş vYzifYlYri ilY bağlı olan aşağıdakı funksiyalardır:}

_{1.Bazar sisteminin sYmYrYli fYaliyyYtinY şYrait yaradan ictimai mьhitin vY hьquqi bazanın tYmin edilmYsi;}

_2._R_Y_qab_Y_tin_qorunub_saxlan_ı_lmas_ı_.

_İ_kinci_qrup_funksiyalara_a_ş_a_ğı_dak_ı_lar_ı_aid_edirlYr_:

_3._G_Y_lir_v_Y_s_Y_rv_Y_tl_Y_rin_yenid_Y_n_bölünm_Y_si_;

_4._Milli_mYhsulun_qurulu_ş_unu_dYyi_ş_mYk_mYqsYdilY_resurslar_ı_n_{bцlgьsьnь}_tYkmillY_ş_dirmYk_;

_{5. İqtisadiyyatın sabitlYşmYsi, başqa sцzlY, iqtisadi şYraitin dYyişmYsindYn yaranan inflyasiya vY mYşğulluğun sYviyyYsinY nYzarYt etmYk, iqtisadi artımı stimullaşdırmaq.}

_İ_kinci_qrup_funksiyalar_ı_yerin_Y_yetirm_Y_kl_Y_hökum_Y_t_bazar_sisteminin_f_Y_aliyy_Y_tini_gücl_Y_ndirir_v_Y_modifikasiya_edir_.

_{BütünlükdY dövlYtin yerinY yetirdiyi bu vY ya digYr funksiyalar iqtisadiyyatda sYmYrYliliyin, sosial YdalYtin vY sabitliyin tYmin edilmYsinY yönYldilmişdir.}

_{DövlYtin hYyata keçirdiyi bütün bu funksiyalar bazar iqtisadiyyatı şYraitindY yaxşılaşdırma tYnzimlYnmYsi ilY bağlıdır vY müYyyYn mYnada onları dövlYtin tYnzimlYyici funksiyasının Ysas istiqamYtlYri adlandırmaq olar.Sual olunur ki,bazarın özünün obyektiv tYnzimlYyici mexanizmi olduğu bir şYraitdY nY üçün dövlYt iqtisadi proseslYrY müdaxilY edib onun tYnzimlYnmYsi ilY mYşğul olur? NövbYti bölmYdY bu suala cavab verilir.}

_{c) Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY iqtisadiyyatın dövlYt}

_t_YrYfindYn_{tYnzimlYnmYsi}

_İ_qtisadiyyat_ı_n_bilavasit_Y_dövl_Y_t_t_Y_r_Y_find_Y_n_idar_Y_edilm_Y_si_il_Y_bazar_iqtisadiyyat_ı_ş_Y_raitind_Y_onun_dövl_Y_t_t_Y_r_Y_find_Y_n_t_Y_nziml_Y_nm_Y_si_eyni_proses_olmay_ı_b_müxt_Y_lif_m_Y_qs_Y_d_da_ş_ı_y_ı_r_._M_Y_s_Y_l_Y_n_,_mülkiyy_Y_tin_90%-_dan_çoxu_dövl_Y_t_Y_m_Y_xsus_oldu_ğ_u_keçmi_ş_SSR_İ_-_d_Y_planl_ı_idar_Y_etm_Y_sistemi_f_Y_aliyy_Y_t_göst_Y_rmi_ş_dir_._O_zaman_bütün_iqtisadi_v_Y_siyasi_gücl_Y_r_dövl_Y_tin_Y_lind_Y_c_Y_ml_Y_ş_diyi_üçün_bütövlükd_Y_c_Y_miyy_Y_t_,_onun_regionlar_ı_,_bütün_istehsal_öz_Y_kl_Y_ri_vahid_m_Y_qs_Y_d_Y_tabe_edilmi_ş_,_planl_ı_qaydada_m_Y_rk_Y_zd_Y_n_idar_Y_olunmu_ş_dur_._Dövl_Y_t_özünün_çox_ş_ax_Y_li_idar_Y_etm_Y_orqanlar_ı_vasit_Y_sil_Y_,_bütün_ölk_Y_üçün_,_vahid_plan_tap_ş_ı_r_ı_qlar_ı_n_ı_haz_ı_rlay_ı_b_{respublikalara}_,_regionlara_,_mü_Y_ssis_Y_v_Y_ş_Y_xsl_Y_r_Y_q_Y_d_Y_r_olan_istehsalç_ı_lara_çatd_ı_r_ı_r_v_Y_onlar_ı_n_vaxt_ı_nda_yerin_Y_yetirilm_Y_si_üz_Y_rind_Y_n_Y_zar_Y_t_edirdi_.

_{sas dayağı xüsusi mülkiyyYt olan bazar iqtisadiyyatı şYraitindY iqtisadiyyat başlıca olaraq bazar qanunları vY mexanizmlYri vasitYsi ilY idarY olunur. Keçid dövrünü yaşayan ölkYlYrdY isY iqtisadiyyat spesifik xarakterY vY mYzmuna malik olduğu üçün onun idarY edilmYsi vY dövlYt tYrYfindYn tYnzimlYnmYsinin dY öz xüsusiyyYtlYri vardır.}

_{Bazar münasibYtlYri sisteminin hakim olduğu vY sYnayecY inkişaf etmiş ölkYlYrdY dövlYtin iqtisadi proseslYrY fYal müdaxilYsi kapitalizmin inhisarçı inkişaf mYrhYlYsinY tYsadüf edir. BelY ki, X1X Ysrin sonu XX Ysrin YvvYllYrindY iqtisadiyyatda inhisar hökmranlığının güclYnmYsi nYticYsindY işlYk bazar mexanizminin güclü tYzyiqinY mYruz qalır, xüsusi sahibkarlıq inhisar ağalığı ilY üzlYşir, azad sahibkarlıq fYaliyyYti, azad rYqabYt üçün imkanlar mYhdudlaşır. Yaranmış vYziyyYt dövlYtin iqtisadi proseslYrY müdaxilçYsini, xüsusi qanun vY qYrarların qYbul edilmYsini tYlYb edir vY ilk dYfY olaraq ABŞ-da belY qanunlar qYbul edilir.}

_{Birinci Dünya müharibYsi vY 1929-1933-cü illYrin dağıdıcı sosial-iqtisadi böhranı vY onun nYticYlYrinin bazar mexanizminin gücü ilY aradan qaldırılmasının qeyri-mümkünlüyünü üzY çıxardı vY dövlYtin işY qarışaraq fYal tYnzimlYyici fYaliyyYt göstYrmYsinin zYruri olduğunu bir daha tYsdiq etdi.}

_{İkinci dünya müharibYsindYn sonra dağılmış tYsYrrüfatların bYrpa edilmYsi vY inkişaf etdirilmYsi dY bilavasitY dövlYtin iştirakı ilY olmuşdur. XX Ysrin ikinci yarısından başlayaraq dövlYtin fYaliyyYtinin sosial istiqamYti genişlYnir, Yhalinin sosial müdafiYsi ilY bağlı sistemli tYdbirlYrin hYyata keçirilmYsi zYrurYti meydana çıxır vY bir çox inkişaf etmiş ölkYlYrdY reallığa çevrilir. Bu isY dövlYtin iqtisadi proseslYrdY iştirakı ilY bağlı yeni tYlYblYrin meydana çıxmasına sYbYb olmuşdur. İqtisadçılar düzgün olaraq, 50-ci illYrdYn başlayan vY 70-ci illYrdY genişlYnYn, bu prosesi dövlYtin iqtisadiyyata müdaxilYsinin yeni bir mYrhYlYsi kimi qiymYtlYndirirlYr. Bu mYrhYlYdY beynYlxalq iqtisadi YlaqYlYrin genişlYnmYsi vY beynYlxalq münasibYtlYrin formalaşmasında dövlYtin yaxından iştirakı daha aydın görünür.}

_{Bütün yuxarıda deyilYnlYrY YsasYn belY nYticYyY gYlmYk olar ki, bazar iqtisadiyyatı şYraitindY dövlYtin iqtisadi proseslYrin idarY olunmasına müdaxilYsi vY onun tYnzimlYyici fYaliyyYti zYruridir vY bu aşağıdakı amillYrlY bağlıdır:}

_{Birincisi, cYmiyyYtdY elY sosial-iqtisadi problemlYr yaranır ki, bazar mexanizmilY onların hYlli mümkün olmur vY hYtta bazarın özü bYzi hYll edY bilmYdiyi problemlYri doğurur. MYsYlYn, işsizlik, gYlirlYrin bölgüsündY qeyri-bYrabYrlik, inflyasiya, inhisarçılıq, böhranlar vY s. kimi problemlYr bu qYbildYndir.}

_{İkincisi, ölkYlYrarası xarici iqtisadi YlaqYlYrin yaranması, genişlYnmYsi, dYrinlYşmYsi, yeni-yeni formaların meydana gYlmYsi dövlYtlYrin bu proseslYrdY yaxından iştirakını vY tYinzimlYnmYsini tYlYb edir.}

_{Üçüncüsü, elm, texnika vY texnologiya sahYsindY YldY olunmuş nailiyyYtlYrin istehsala tYtbiqi nYticYsindY istehsalın miqyası artmış, coğrafiyası genişlYnmiş, onun yeni-yeni sahYlYri meydana gYlmişdir ki, nYticYdY idarY etmY proseslYri mürYkkYblYşmişdir. Bütün bu proseslYr uzunmüddYtli proqramların hazırlanması, maliyyYlYşdirilmYsi vY hYyata keçirilmYsi ilY mümkün olur vY bu da dövlYtin iştirakını zYruri edir.}

_{Dördüncüsü, iqtisadiyyatda insan amilinin rolunun artması ilY yanaşı meydana çıxan sosial problemlYrin hYlli mYqsYdilY sosial tYyinatlı istehsal vY xidmYt sahYlYrinin genişlYndirilmYsi, sosial proqramları hazırlayıb hYyata keçirilmYsi vY nYticYdY Yhalinin sosial müdafiYsinin güclYndirilmYsi bazar mexanizmi vasitYsilY deyil, dövlYtin fYaliyyYti sayYsindY mümkün olur.}

_{DövlYtin iqtisadi proseslYrin tYnzimlYnmYsindY iştirakının zYruri olduğunu Ysaslandırmaqla demYk istYmirik ki, yaranmış bütün problemlYri dövlYt tYkbaşfına, öz gücü ilY hYll etmYlidir. BilmYk lazımdır ki, dövlYt iqtisadi proseslYri bazar qanunlarından vY mexanizmlYrindYn istifadY etmYklY tYnzimlYyir. DigYr tYrYfdYn dY, dövlYt xüsusi sahibkarları ölkYdY yaranmış problemlYrin hYllinY cYlb etmYli, onların fYaliyyYtini stimullaşdırmalı vY iqtisadi güclYrindYn istifadY etmYlidir. Bunun özü dY dövlYt tYnziminin bir formasıdır.}

_{Müasir dövrdY heç bir iqtisadi mYktYb, heç kYs iqtisadi proseslYrin tYnzimlYnmYsindY dövlYtin iştirakının zYruriliyini inkar etmir. MübahisY dövlYtin iştirakının dYrYcYsi, hYdlYri Ytrafında gedir. ksYr iqtisadçılar problemlYrin bazar mexanizmi ilY dövlYtin tYnzimlYnmY mexanizmindYn birgY, qarşılıqlı YlaqYdY sYmYrYli istifadY etmYklY hYll olunmasına tYrYfdardılar ki, bu cür yanaşmanı doğru hesab etmYk olar.}

_{İqtisadi proseslYrin tYnzimlYnmYsindY dövlYtin iştirakı dYrYcYsi bütün ölkYlYrdY eyni deyildir. Bu bir çox amillYrdYn, o cümlYdYn hYr bir ölkYnin YnYnYsindYn vY iqtisadi gücündYn asılıdır. DövlYtin öz tYnzimlYyici funksiyasını sYmYrYli şYkildY yernY yetirY bilmYsi üçün maddi imkanlara, tYnzimlYnmY sisteminY vY dazımı tYcürbYyY malik olması lazımdır. İqtisadiyyatın dövlYt tYnziminin üsulları, forma vY metodları aşağıdakı sxemdY aydın şYkildY göstYrilmişdir.}

Инзибати

Ганунвериъилик

Мящкямя

Долайысыйла

Билаваситя

Игтисади

Инзибати

Хцсуси бизнесин инзибатиляшдирлмяси

Дювлят сащибкарлыьы

Кредит

Бцдъя-

верэи

индикатив планлашдыр-ма

_{Sxem 1. iqtisadiyyatın dövlYt tYnziminin üsul, forma vY metodları}
_{DövlYtin bilavasitY hYyata keçirdiyi tYnzimlYyici funksiya konkret obyektin tYnzimlYnmYsinY yönYldilir. TYnzimlYnmYnin obyektlYri isY çox genişdir vY demYk olar ki, sosial-iqtisadi hYyatın btün tYrYflYrini YhatY edir. HYtta tYbiYtin mühafizYsi, ekologiya ilY bağlı proseslYr dY tYnzimlYnmY obyektinY daxildir. TYnzimlYnmY obyekti olmaqla xarici itisadi münasibYtlYrY dövlYtin müdaxilYsinin YhYmiyyYti böyükdür. BütövlükdY xalq tYsYrrüfatı vY onun ayrı-ayrı sahYlYri, regionların inkişafı problemi, gYlirlYrin bölgüsü vY yenidYn bölgüsü, iri hYcmli investisiya qoyuluşları, maliyyY münasibYtlYri, pul tYdavülü, qimYtlYr sistemi vY s. ilY bağlı hadisY vY proseslYr dövlYtin tYnzimlYmY obekti ola bilYrlYr.}

_{İqtisadiyyatın dövlYt tYnimlYnmYsinin obektlYri ilY yanaşı subyektlYri dY vardır ki, onlar mülkiyyYt mYnsubiyyYtinY, özlYrinin gYlirlYri vY Ymlakının sYviyyYsinY görY fYrqlYnirlYr. TYnzimlYnmYnin subyektlYri iqtisadiyyatın özYl vY dövlYt bölmYlYrindY fYaliyyYt göstYrYn sosial qruplar, YmYk fYaliyyYti ilY mYşğul olan şYxslYr vY s. ola bilYrlYr.}

_{İlk baxışda belY görünY bilYr ki, iqtisadiyyatın dövlYt tYrYfindYn tYnzimlYnmYsindY Ysas mYqsYd bazarın qüsurlarını aradan qaldırmaq, bazar mexanizminin çatışmazlıqlarını tamamlamaq, bazara yardımçı olmaqdan ibarYtdir. slindY isY tYnzimlYnmYnin başlıca mYqsYdi iqtisadi sistemin normal fYaliyyYtini tYmin etmYk, sYmYrYliliyini yüksYltmYk, sabit sosial-iqtisadi inkişafını tYmin etmYkdir.}

_{c) İqtisadiyyatın dövlYt tYrYfindYn tYnzimlYnmYsinin}

_{funksiyaları vY metodları.}

_İ_qtisadiyyat_ı_n_dцvlYt_tYrYfindYn_{tYnzimlYnmYsinin}_funksiyas_ı_onun_iqtisadi_funksiyalar_ı_ilY_eyni_olmasalar_da_зox_yax_ı_n_anlay_ı_ş_lard_ı_r_.

_Dövl_Y_t_iqtisadi_prosesl_Y_ri_t_Y_nziml_Y_m_Y_k_üçün_bazar_subyektl_Y_rinin_iqtisadi_f_Y_aliyy_Y_tini_,_davran_ı_ş_qaydalar_ı_n_ı_nizama_salan_hüquqi_qanunlar_,_normalar_v_Y_normativ_aktlar_q_Y_bul_edir_._Dövl_Y_tl_Y_sahibkarlar_aras_ı_nda_,_sahibkarlar_ı_n_özl_Y_ri_aras_ı_nda_,_firma_v_Y_ş_irk_Y_tl_Y_r_aras_ı_nda_münasib_Y_tl_Y_ri_t_Y_nziml_Y_y_Y_n_qaydalar_ı_mü_Y_yy_Y_n_edir_._Bununla_dövl_Y_t_bazar_sisteminin_s_Y_m_Y_r_Y_li_f_Y_aliyy_Y_tin_Y_ş_Y_rait_yaradan_hüquqi_Y_sas_yarad_ı_r_v_Y_bu_onun_funksiyas_ı_d_ı_r_.

_{Bazar iqtisadiyyatının hYrYkYtverici «mühYrriki» rYqabYtdir, ancaq rYqabYt üçün lazımı şYrait olmalıdır. DövlYtin bu istiqamYtdY olan fYaliyyYti rYqabYt mühitini qoruyub saxlamaq üçün ona mane olan YngYllYri aradan qaldırılmasına yönYldilmişdir. DövlYt bir tYrYfdYn rYqabYtY mane olan inhisar YleyhinY qanunlar qYbul edirsY, digYr tYrYfdYn dY firmalar üçün gYlirlik sYviyyYsinY maksimum vY minimum hYdlYr qoyur, nYzarYt sistemindYn istifadY edir. BeynYlxalq sYviyyYdY rYqabYt mühiti yaratmaq üçün ölkYlYrarası müqavilYlYr sistemindYn istifadY olunur, ikitYrYfli yaxud da çoxtYrYfli müqavilYlYr bağlanır. Bu rYqabYt mühiti yaratmaq sahYsindY dövlYtin tYnzimlYyici funksiyasıdır.}

_{DövlYtin tYnzimlYyici funksiyalarından biri dY bilavasitY bölgü sferasına aiddir. DövlYt bü funksiyasını resursların vY gYlirlYrin yenidYn bölgüsü mexanizmi vasitYsilY hYyata keçirir. Resursların yenidYn bölgüsü cYmiyyYtin qarşısında duran konkret mYqsYdlYrin reallaşdırılmasına yönYldilmişdir. GYlirlYrin yenidYn bölgüsü vY gYlirlYrdYki fYrqi azaltmaq yolu ilY sosial YdalYti bYrpa etmYk, aztYminatlı ailYlYrin sosial mühafizYsini tYmin etmYk demYkdir.}

_{DövlYtin tYnzimlYmY funksiyalarından biri dY iqtisadi stabilliyin tYmin edilmYsi ilY bağlıdır. DövlYt büdcY-vergi, pul-kredit siyasYtlYrindYn istifadY etmYklY böhran hallarının qarşısını almaq, inflyasiyanın sYviyyYsini aşağı salmaq, işsizliyi azaltmaq, mYşğulluğun arzuolunan sYviyyYsinY nail olmaq yolu ilY iqtisadi artımın dinamikliyini tYmin etmYyY çalışır.}

_{Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY elY sahYlYr var ki, gYlir gYtirmYdiyinY görY xüsusi sahibkarlıq fYaliyyYti ilY mYşğul olanlar, belY sahYlYrY kapital qolymaqda maraqlı olmurlar. Bunlara aiddir: milli müdafiY, tYhsil sisteminin inkişaf etdirilmYsi, tYbii fYlakYtlYrlY mübarizY, ziyanvericilYrY qarşı mübarizY aparmaq vY s. Bu kimi tYdbirlYrin maliyyYlYşdirilmYsi mYqsYdi ilY dövlYt vergi formasında tutulmuş vYsait hesabına xüsusi fondlar yaradır vY istifadY edir. Burada da dövlYt bölgü mexanizminin kömYyi ilY resursların yenidYn bölgüsünü hYyata keçirir vY bununla da milli mYhsulun quruluşunu dYyişmYyY nail olur. Bu dövlYtin tYnzimlyici funksiyalarından biridir.}

_{DövlYtin tYnzimlYyici funksiyalarından biri dY iqtisadiyyatın özYl bölmYsi vY dövlYt bölmYsi arasındakı iqtisadi münasibYtlYrin tYnzimlYnmYsi ilY bağlıdır. Qarışıq iqtisadiyyat şYraitindY iqtisadiyyatın hYr iki bölmYsi arasında uyğun nisbYtlYri saxlamaq, onların qarşılıqlı fYaliyyYtini tYmin etmYk dövlYtin Ysas vYzifYlYrindYn biridir. Bu mYqsYdlY dövlYt özYl bölmYnin inkişafına yardımçı olur, geri qalan sahYlYrY maliyyY yardımı edilir, investisiya qoyuluşlarını artırmaq üçün stimullaşdırıcı vasitYlYrdYn istifadY edir.}

_{DövlYt özünün tYnzimlYyici funksiyalarını reallaşdırmaq mYqsYdi ilY müxtYlif istiqamtYli iqtisadi siyasYtini işlYyib hazırlayır vY hYyata keçirir.}

_{HYr bir dövlYt özünün iqtisadi sahYdY hYyata keçirmYli olduğu funksiyalarını müYyyYn metodlardan istifadY etmYklY hYyata keçirir.}

_{DövlYtin iqtisadi tYnzimlYmYdY istifadY etdiyi metodlar, üsul vY vasitYlYr çoxdur vY biz onların haqqında iqtisadi idaretmY metodları paraqrafında Ytraflı şYrhini vermişik. İqtisadiyyatın tYnzimlYnmYsi prosesindY inzibati vY iqtisadi idarYetmY metodlarından geniş istifadY olunur. Bu zaman hYr iki metod qarşılıqlı şYkildY YlaqYlYndirilir, eyni zamanda hüquqi vasitY vY üsullardan istifadY olunur. İqtisadi metodla tYnzimlYmY iqtisadi idaretmY vasitYlYri olan qiymYt, faiz dYrYcYlYri, vergi sistemi, iqtisadi stimullaşdırmanın digYr alYtlYrindYn istifadY etmYklY hYyata keçirilir. MYsYlYn, dövlYt vergiyY cYlb etmYkdYn azad etmYklY kapitalın bir sahYdYn başqa sahYyY axınını stimullaşdıra bilYr. VY yaxud depozit qoyuluşlarına verilYn faizin dYrYcYsini artırmaqla YmanYtY qoyulan pulun miqdarını artırmaq olur vY s.}

_{DövlYt inzibati metodlarla tYnzimlYmY zamanı qanunlar, qYrarlar, sYrYncamlar vY birbaşa göstYricilYrdYn istifadY edir. Bu birbaşa tYnzimlYmY metodu adlandırılır. Bu metodla dövlYt bu vY ya digYr fYaliyyYt sahYsini mYhdudlaşdırır, qadağan edir vY yaxud hYr-hansı bir sahYnin fYaliyyYtinY icazY verilir. Qeyd etmYk lazımdır ki, hYr bir inzibati tYnzimlYnmY üsulu müYyyYn iqtisadi vasitYlYrin kömYyi ilY reallaşır. MYsYlYn, vergidY güzYşt etmYklY firmanın fYaliyyYtini stimullaşdırmaq üçün güzYştli verginin tYtbiqinY dair hökumYtin qYrarı olmalıdır.}

_{Lakin inzibati tYnzimlYnmY formaları, metodları konkret şYraitY uyğun olaraq tYtbiq edilmYzsY arzu olunan nYticY vermYz. Ona görY dY bu metodlar daima tYkmillYşdirmYli, yeni üsul vY vasitYlYrdYn istifadY olunmalıdır.}

_{BЦLMЏ 4. ЬMUMDЬNYA TЏSЏRRЬFATI}

_{XYII FYsil.}

_{ЬMUMDЬNYA TЏSЏRRЬFATI VЏ}

_{BEYNЏLXALQ İQTİSADİ MЬNASİBЏTLЏR}
_{1. Ümumdünya tYsYrrüfatı: mYzmunu, yaranması amillYri.}

_{2. BeynYlxalq iqtisadi münasibYtlYrin Ysas formaları.}

Yüklə 15,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 ... 25 26 27 28 29 30 31 32 ... 43