Büdcədən maliyyələşən idarə, müəssisə və təşkilatlarda mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimat

Bölmə 2. Cari uçot hesablarının yekunlaşdırılması qaydası

Müəssisələrin aylıq, rüblük və illik mühasibat hesabatları təsdiqedici sənədlərlə, yoxlanılmış mühasibat yazılışları əsasında tərtib edilir. Balansın tərtibinə qədər analitik uçot hesablarının dövriyyəsi və qalığı sintetik uçot hesablarının dövriyyəsi və qalığı ilə tutuşdurularaq yoxlanılır. Yekun balansın maddələri aparılmış inventarizasiya məlumatları ilə dəqiqləşdirilir.
Büdcə idarələrinin qənaət etdikləri məbləğ, il ərzində büdcə təxsisatlarının dəqiqləşdirilmiş ümumi məbləği ilə kassa xərcləri arasındakı fərq ilə müəyyən edilir. Mərkəzi mühasibatlıqlarda qənaət, büdcə təsnifatının hər bir bölməsi üzrə müəyyən edilir və hər bir idarənin rəhbərliyinə xəbər verilir.
Qeyri-istehsal sferasında olan yeni təsərrüfatçılıq şəraitinə keçmiş idarələrin, həmçinin bu kimi idarələrə xidmət göstərən mərkəzi mühasibatlıqların hesablaşma hesabları bank idarələrində Respublika Maliyyə Nazirliyi və Respublika Mərkəzi Bankının qəbul etdiyi qaydada açılır (xəzinədarlıq sistemində öz təlimatına uyğun). Büdcədən maliyyələşən vəsaitlər daxil edilməklə idarələrə gələn pul vəsaitləri, həmçinin vahid əmək haqqı fondu vəsaitləri, istehsal və sosial inkişaf fondu vəsaitləri və digər fondların vəsaitləri hesablaşma hesabında saxlanılır. Hesablaşma hesabında istifadə edilməmiş məbləğlər ilin axırında bank tərəfindən silinmir və növbəti ildə istifadə etmək üçün həmin hesabda saxlanılır.
Təhtəlhesab şəxslərlə, debitor və kreditorlarla bütün hesablaşmalar ilin axırında bağlanmalıdır. Təhtəlhesab şəxslərdən avans hesabatlarını, həmçinin istifadə olunmamış məbləğləri vaxtında tələb etmək lazımdır. Zəruri avanslar çıxılmaqla, debitor borclar üzrə məbləğlər tam tutulmalı, kreditor borclar isə ödənməlidir. İlin axırında debitor və kreditorlarla başa çatmamış hesablaşmalar müvafiq qaydada üzləşdirilməli, təsdiq edilməli və sənədləşdirilməlidir.
İlin sonunda dekabr ayı üzrə əməliyyatlar və inventarizasiyanın nəticəsindən yaranan əlavə qeydlər yoxlanılır, dəqiqləşdirilir, hər biri üzrə mühasibat müxabirləşməsi aparılır və bundan sonra düzəlişlərlə birlikdə bütün qeydlər cari uçot hesablarında əks etdirilir və yekunlaşdırılır.
Büdcənin smeta xərclərinin icrası üzrə cari uçot hesabları aşağıdakı qaydada yekunlaşdırılır:
İlin sonunda 200 №-li «İdarələrin saxlanması və başqa tədbirlər üçün büdcə vəsaitləri üzrə xərclər» subhesabının qalığı 140 №-li «İdarələrin və başqa tədbirlərin xərcləri üçün büdcədən maliyyələşmələr üzrə hesablaşmalar» subhesabının debetinə silinir və hesablar arasındakı fərq çox məbləği olan hesabda saxlanılır.
Məktəbəqədər uşaq müəssisələrində 200 №-li «İdarələrin saxlanması və başqa tədbirlər üçün büdcə vəsaitləri üzrə xərclər» subhesabının qalığı 236 №-li «Uşaq müəssisələrinin saxlanılması üçün valideynlərin vəsaiti» və 238 №-li «İdarələrin saxlanılması üçün sair vəsaitlər» subhesablarındakı məbləğlər qədər bağlandıqdan sonra, qalan hissə 140 №-li subhesabın debetinə silinir.
İlin sonunda 203 №-li «Kapital qoyuluşuna büdcə üzrə xərclər» subhesabı üzrə (başa çatmış və istifadəyə verilmiş yeni tikinti obyektləri üzrə) məsrəflər də 143 №-li subhesabın debetinə silinməklə bağlanılır.
Yerli büdcələrdə olan idarələrə xüsusi tədbirlərin keçirilməsi üçün Respublika büdcəsindən köçürülən təxsisatların cari uçot hesabları bağlanılarkən, 096 №-li «Başqa (sair) büdcələr hesabına cari hesab» subhesabı və 202 №-li «Başqa büdcələr hesabına xərclər» subhesabı üzrə qalıqlar 142 №-li «Başqa büdcələr hesabına maliyyələşmələr» subhesabının debetinə silinir.
Yeni təsərrüfatçılıq şəraitinə keçmiş idarələr üzrə faktiki xərclər (material və ona bərabər tutulan məsrəflər) ilin axırında müvafiq fondların azalması hesabına silinərək 214 №-li «Yeni təsərrüfat mexanizmi şəraitində idarənin saxlanması xərcləri» subhesabının kreditində və 240, 241, 246, 249 №-li subhesabların debetində əks etdirilir.
Əməyin ödənişi xərc maddəsi üzrə qənaət edilmiş məbləğ 241 №-li «Əmək ödənişlərinin vahid fondu» subhesabının debetində və 240 №-li «Maddi-maraq fondu» subhesabının isə kreditində əks etdirməklə maddi-maraq fonduna köçürülür. Maddi və ona bərabər tutulan xərclər üzrə qənaət isə («Təqaüd» maddəsindən başqa) 249 №-li «Material və ona bərabər götürülən məsrəflər» subhesabının debetində və 246 №-li «İstehsal və emal inkişaf fondu» subhesabının isə kreditində əks etdirməklə təhsil və sosial inkişaf fonduna köçürülür.
Maliyyə vəsaitləri fondunun digər üsul ilə bölgüsü zamanı isə 241 №-li subhesab bağlanılmır. Material və ona bərabər götürülən məsrəflər ilə qənaət isə 249 №-li subhesabın debetində və 246 №-li subhesabın kreditində əks etdirilir.
Büdcədənkənar fondların vəsaitinə malik olan büdcə idarələrinin 215 №-li «Büdcədənkənar fondlar hesabına xərclər» subhesabı üzrə faktiki xərcləri ilin axırında 272 №-li «Büdcədənkənar fondlar» subhesabının debetinə silinməklə bağlanılır. Başa çatmış və istifadəyə verilmiş obyektlərin məsrəfləri il ərzində 216 №-li «Büdcədənkənar fondlar hesabına kapital qoyuluşuna xərclər» subhesabında saxlanılır, ilin axırında isə 272 №-li subhesabın debetinə silinir.
Xüsusi vəsaitlər üzrə cari uçot hesabları 400 №-li «Xüsusi vəsaitlər üzrə gəlirlər» subhesabının debetinə silinməklə bağlanır. Lakin gəlir və xərclərin uçotunu 400 №-li və 211 №-li subhesablarda aparan yardımçı kənd təsərrüfatı sahələri və kiçik həcmli məhsul istehsal edən istehsalat (tədris) emalatxanaları bitməmiş istehsal üzrə məsrəfləri 211 №-li subhesabda saxlaya bilərlər.
İlin axırında 211 №-li subhesab üzrə qalıqlar 400 №-li subhesabın debetinə silinir.
212 №-li «Xüsusi vəsaitlər hesabına kapital qoyuluşu və avadanlıq alınması üzrə xərclər» subhesabı üzrə məhsulun maya dəyərinə aid edilməyən, başa çatdırılmış və istifadəyə verilmiş yeni tikinti obyektləri və avadanlıqların alınması üzrə məsrəflər, həmçinin bu kimi başqa məsrəflər də 400 №-li subhesabın debetinə silinir.
Başa çatdırılmamış, həmçinin başa çatdırılmış, lakin istifadəyə verilməmiş yeni tikinti obyektləri üzrə məsrəflər 212 №-li subhesabda saxlanılaraq növbəti ilin balansına keçirilir.
İdarələrdə 080 №-li «İstehsalat (tədris) emalatxanalarının məsrəfləri (xərcləri)» və 280 №-li «İstehsalat (tədris) emalatxanalarının məmulatlarının satışı» subhesablarında uçota alınan, yardımçı kənd təsərrüfatı və istehsalat (tədris) emalatxanalarının xüsusi vəsaitlər smetasında planlaşdırılan, məsrəflərə görə buraxılan məhsulların, məmulatların, görülən iş və göstərilən xidmətlərin satışı mənfəətlə nəticələnərsə, 280 №-li subhesabın debetində və 410 №-li subhesabın kreditində, zərərlə nəticələnərsə, 410 №-li «Mənfəət və zərərlər» subhesabının debetində və 280 №-li subhesabın kreditində əks etdirilməklə silinir.
Baş təşkilatlar da 140 №-li subhesabı 230 №-li subhesab ilə əvəz etməklə öz əməliyyatları üzrə hesablarını tabeçiliklərində olan idarələr kimi yazılışlar verməklə bağlayırlar.
Baş kredit sərəncamçıları cari uçot hesablarını bağlamamışdan əvvəl tabeliklərində olan idarələrdə artan və azalan maliyyə mənbələri ümidsiz debitor borclar, qiymətlilərin əskikgəlməsindən silinmələr və inventarizasiya zamanı artıq gəlmiş qiymətlilərin müəssisə hesabına qəbul edilməsi və s.) barədə əlavə yazılışlar aparmaq üçün bu idarələrdən təsdiq olunmuş hesabatlar alırlar. Bu hesabatlar əsasında maliyyələşməni azaldan məbləğləri Dt-23 və Kt-14 №-li sintetik hesabların müvafiq subhesabları üzrə, maliyyələşməni artıran məbləğləri isə Dt-14 və Kt-23 №-li sintetik hesabların müvafiq subhesablarında əks etdirirlər.
Başa çatmış və istismara verilmiş tikinti obyektləri və avadanlıqların alınması üzrə xərclər, idarədaxili maliyyələşmə hesablaşmalarının yekun dövriyyələrində silinmiş faktiki xərclər də bu hesablarda əks olunur.
Son yazılışlardan sonra növbəti ilin 1 Yanvar tarixinə yekun balans tərtib edilir.