Buxoro davlat universiteti tarix fakulteti tarix kafedrasi

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Ish ikki bob, to’rt reja, xulosa, foydalangan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining hajmi 66 betni tashkil qiladi.

I Bob “Buxoro mavjlari” jurnali sahifalarida manbashunoslik va tarixiy shaxslar faoliyatiga oid maqolalar tadqiqi

1.1 Buxoro mavjlari jurnali sahifalarida manbashunoslik yo’nalishidagi tadqiqotlarga doir maqolalar tahlili

Tarix bu o`tilgan yo`l uni tadqiq qilish o`rganish uchun yozma manbalarning o`rni beqiyos albatta. Zero, ularni o`rganish har bir tarixchining hamma vaqt maqsad va vazifalariga kirib kelmoqda. Biz ham bu qonuniyatni o`zlariga dasturamal qilib olgan bir qator olimlarimizning say-harakatlari, ularning qo`lyozma va yozma manbalarni o`rganishdagi roli va tarixning biz uchun mavhum bo`lib kelgan jihatlarini ochib berishdagi izlanishlarini “Buxoro mavjlari” jurnali sahifalari orqali o`rganishga kirishdik.

Mazkur jurnalni tadqiq qilish jarayonida biz manbashunoslik sohasiga oid “Abu Bakr Narshaxiy (899-959)”, “Buxoro amirligida sog`liqni saqlash tizimi tarixidan lavhalar”, “Ahmad Donish va uning tarixiy risolasi”, “Bo`lsak erdi koshki bizlar ham Buxoriddin (Xerman Vamberi)”, “Ilk o`rta asrlarda so`g`d tili va yozuvi”, “Buxoro tarixining nashri va tarjimalari haqida”, “Yurtimiz tarixiga oid yana muhim manba (Musa Saidjonov)”, “Buxoro tarixi xorijiy nashrlarda”, “Xorazm tarixiga oid nodir tadqiqot”, “O`zbekistonda ilmiy temurshunoslikning ilk qadamlari” kabi yigirmadan ortiq maqolalar mavjudligini aniqladik²⁵.

Shuni alohida ta’kidlash joizki jurnal sahifalaridagi manbashunoslik sohasiga doir maqolalarda tarixiy manbalarning muallifi bilan bir qatorda uni tarjima qilgan va qayta nashr qilgan olimlarga qisqacha tafsilot beriladi. Shuningdek, manbadan qisqa parcha keltirish bilan uning O`zbekiston tarixi tamadduniga qo`shgan hissasiga doir ilmiy qarashlar bayon etiladi. Chunonchi, Halim To`rayev Buxoroning so`nggi hukmdori Amir Sayyid Olimxon (1910-1920) ning vatandan yiroqda, muhojirlikda kechgan hayoti biz uchun mavhum va sirli bo`lib kelganligi bois o`z izlanishlari natijasida Amir Olimxonning o`g`li Sayyid Mansur Olimiyning Turkiyada arab alifbosida chop etilgan “Buxoro gahvoroi Turkiston” (Buxoro - Turkistonbeshigi) nomli asarini topishga muvaffaq bo`lgan.Uni fors tilidan o`zbek tiliga o`girdi.

Muallif toju-taxtdan mosuvo Amir Olimxonning Afg`onistonda chekkan istiroblari, dard hasratlari , afg`on hukmron doiralaridan eshitgan tana-yu malomatlari asarda bafsil yoritilgan deb, mazkur asarning “Oqsoq karvon”, “Futux qal`asi devorlari ortida”, “Turkiston musulmonlari ikkinchi jahon urushi yillarida”, “Vatanparvarlik inson fazilati” kabi ayrim boblaridan parchalar keltiradi. Asarning birgina “Vatanparvarlik inson fazilati” bobida keltirilgan ma`lumotlari : “ Marhum Buxoro Amiri o`z xazinasini Buxorodan Afg`onistonga olib kelmagan va boshqa joylarga yubormagan edi. Uning yaxshi xislatlardan do`stlari, davlat aboblari, g`arib va miskinlaga sovg`a ulashish bo`lgan. Umrining oxirigacha bu xislat uni tark etmadi. Bisotidagi mollar vafotidan so`ng oilasini taminlashga yetmasligini yaxshi bilardi. U xudoga tavakkal qilardi.”-shular jumlasidandir.

Qolaversa maqolada Amir Olimxonning vafotidan so`ng uning oila a`zolariga Afg`oniston hukumatining g`amxo`rligini manbadagi quyidagi misollar bilan keltiradi. “Amir Olimxon vafotidan so`ng uning oilasi va boshqa yaqinlariga Afg`oniston hukumati tomonidan quyidagicha maosh belgilandi. Moliya vaziri A.F.Mirzo Muhammadxonga farmon 685/26, 2070, 1323 yil saraton , Sobiq Buxoro Amiri marhum Sayyid Olimxonning oila a`zolariga quyidagi miqdorda maosh belgilansin:

1.Har bir uylangan o`g`li uchun – 290 afg`oni 2.Har bir uylanmagan o`g`li uchun – 240 afg`oni 3.Har bir turmushga chiqqan qizi uchun – 140 afg`oni 4.Har bir akasi uchun – 140 afg`oni 5.Onasi uchun – 240 afg`oni 6.Har bir xotini uchun – 140 afg`oni 7.Beva qizlar va ularning o`g`illari uchun – 240 afg`oni” kabi ma`lumotlari ham diqqatga sazovordir.

Shuningdek, Afg`oniston hukumati tomonidan Amir Olimxonning oila a`zolariga qo`yilgan taqiblari to`g`risida esa “Afg`oniston hukumati Amir Olimxonning Afg`onistonda tavallud topgan vorislarini ajnabiy hisoblardi. Bu esa Amir oila a`zolarining taqdiriga munfiy ta`sir ko`rsatardi. Ular ta`lim olish huquqidan mahrum bo`ldilar. Bu xonadon yoshlari o`zlarini afg`on hisoblasalarda, lekin afg`onlarga beriladigan huquqlardan mahrum edilar. Safarga chiqish, Afg`oniston shimoligacha borib kelish ular uchun man qilingan edi”- deb, manbadan parcha keltiradi²⁶.

Shuni aytish joizki , ushbu asarda ko`pgina orginal ma`lumotlar keltirilgan bo`lsa ham, lekin barcha malumotlar haqqoniyligidan yiroqmiz. Chunki, asar muallifi ba`zi masalalarga subyektiv yondoshgan bo`lishi mumkin, lekin baribir ular zamirida haqiqat yotishini nazarda tutgan holda manba o`sha davr tarixi uchun anchagina nodir hisoblanadi.

H.To`rayevning jurnal sahifalarida “Xorazm tarixiga oid nodir tadqiqot” sarlavhasi ostida maqolasi Xorazm tarixiga oid ilmiy izlanish olib borgan Po`lat Soliyev “Xorazm to`g`risida bir mulohaza” nomli maqolasini tadqiq qilib, quyidagilarni bildirib o’tadi. “Po`lat Soliyev (1882-1937) O`zbekistonda ilmiy tarixnavislikning shakllanishiga asos qo`ygan olimlardan biridir. Po`lat Soliyevning tadqiqot mavzusi O`rta Osiyoning o`rta asrlar davri tarixi , madaniyati, etnik jarayonlarini o`z ichiga olgan bo`lib, alohida nashrdan tashqari “Maorif va o`qituvchi” jurnali sahifalarida e`lon qilib borilgan. Olimning quyida tahlilga tortilayotgan “Xorazm to`g`risida bir mulohaza” maqolasida Xorazmning etnik tarixi, madaniyati, ushbu hududda yuz bergan etnik jarayonlar to`g`risida muhim ilmiy fikrlar ilgari surilgan”²⁷ .

Shuningdek, Po`lat Soliyev Xorazmning qadimiy tarixiy geografiyasini tadqiq qilishda arab geograflari Istaxriy, Ibn Havqal, Maqdisiy, Hamaviy, hamda Abu Rayhon Beruniy ma`lumotlariga tayanganligini, Xorazm vohasining tarixiy geografiyasi va tarixiy etnografiyasi to`g`risidagi muhim ilmiy qarashlarini ilgari surganligini,Rus sharqshunosi va arxeologi N.I.Veselovskiy (1848-1918)ning “Очеркисторико-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейщих времен до настоящего (1877)” asaridan foydalangan holda Xorazmning etnik manzarasi borasidagi fikri, Beruniyning “Xronologiya” asariga asoslanganligini qayd qilib, olim uni inkor etishini, Etnik nomlar rus alifbosida buzib berilganligini va N.I.Veselovskiy keltirgan shaxs nomlari aslida turkiycha ekanini isbotlashga harakat qilganligi kabilarni takidlaydi.

Chunonchi, “Xorazm haqidagi tadqiqotini yozishda Po`lat Soliyev o`sha davrlarda Fotix Karim tomonidan o`zbek tiliga tarjima qilingan V.Bartold asarlaridan keng foydalangan. V.Bartoldning “Turkistonning sug`orilish tarixi” asaridagi “Artaikt” so`zi turkiycha “Eryigit” so`zining o`zgargani bo`lsa kerak,degan farazni ilgari suradi. Nuqtadon olim “orno”, “yob” so`zlarining ildizi turkiycha ekanligini isbotlashga harakat ham qilgan. Masalan, “yob” so`zi “yobuq”, ya`ni “ishlamoq”, biron narsani vujudga keltirmoq manosini anglatgan,” deyiladimazkur maqolasida²⁸.

Muallif alloma Xorazm to`g`risidagi tadqiqotini o`ziga xos bag`rikenglik, chuqur ilmiy mushohada bilan tugatadi deb ta’kidlaydi. Xorazmda g`uz, turk, qang`li, g`uz-turkman xalqlari va ular bilan yonma-yon forsiyzabon xalqlar yashaganligi va Xorazm madaniyati, shubhasiz, shu ikki tilli xalqlarga tegishli ekanligini takidlash to`g`ri bo`lishini qayd etadi.

Shundan kelib chiqib, Halim To`rayev Po`lat Soliyevning “Xorazm to`g`risida bir mulohaza” nomli maqolasini hozirgi kunda ham o`z ma’naviy-ma’rifiy hamda siyosiy ahamiyatini yo`qotmagan tadqiqot deb mumkin.Muallif Po`lat Soliyevning tarixiy manbalarga tanqidiy yondashganligini, tahlillar jarayonida yaqqol namoyon bo`lganidek, uning ilmiy qimmatini oshiruvchi eng muhim omildir, deb baholaydi. Maqolada keltirilgan ushbu asar o`z manbaviy ahamiyatiga ega bo`lganidek maqola ham ancha mukammaldir.

Ma`lumki, Buxoro Respublikasi hukmatining rahbari Fayzulla Xo`jayev 1922 yil noyabr oyining birinchi dekadasida Germaniya poytaxti Berlin shahriga borgan. Safarning beshinchi kuni u Berlindan turib, Buxoro Respublikasi Markaziy firqa qo`mitasiga : “Berlin maktublari” nomi bilan xat yo`llagan. Mana shu “Berlin maktublari” ni o`sha davr uchun muhim manba ekanligini tadqiq qilgan tarix fanlar nomzodi, dotsent K.Rahmonov bu xat haqida quyidagilarni bildiradi. “Berlin maktublari” “Buxoro axbori” gazetasining 1922 yil 19 noyabr sonida to`liq bir sahifa bosilgan. “ Berlin maktublari” to`rt bo`limdan iborat bo`lib, ular: “Umumiy ahvol”, “Baynalminal ahvol”, “Uch masala”, “Ijtimoiy inqilob” kabilardir. Mazkur xatda FayzullaXo`jayev Germaniyadagi iqtisodiy va siyosiy ahvol qanday bo`lishidan qat`iy nazar, Buxoro Respublikasida sanoat va qishloq xo`jaligini rivojlantirish, kanallar chiqarishda nemis sarmoyasidan foydalanish imkoni borligini yozar ekan:“Ovro`pa bozorlaridan quvilib, mustamlakalaridan mahrum bo`lib qolg`on olmon sarmoyasidan foydalanib…mushtarak tijorat va sanoat shirkatlari tashkil etmoq , shubha yo`q, zarar qilmas edi”<sup>29</sup> (“Buxoro axbor”,1922yil 19 noyabr) degan so`zlarni keltirib o`tadi. Maktubning ikkinchi bo`limida esa G`arbiy Yevropadagi Germaniya , Angliya, Fransiya, Avstriya kabi mamlakatlarning iqtisodiy ahvoli va o`zaro raqobati tahlil qilinib,“Antantaning kuchli raqibi sanalg`on Avstriya davlati Vena shahridan iborat qolg`on. Avstriyadagi pulsizlik.Olmoniyadagi ishsizlik (Olmoniyada 1,5 mln. Ishsiz bor) barchani sarosimaga solg`on” kabilarni yozadi maktubda.

Maqola muallifiFayzulla Xo`jayev Yevropa siyosatida uch masala: Rusiya masalasi, Turkiya masalasi, Angliyaning Turkiyaga qarshi kurashda Yunoniston orqali sharq siyosatini yuritish masalasi kabilar muhimligini takidlaganligini, guvohi bo`ladi. K.Rahmonov o`z tadqiqotlarida “Berlin maktublari” birinchi jahon urushidan keyingi Yevropa tarixi bilan bog`liq muammolarni hamda siyosat tarixini o`rganish uchun muhim manbasi ekanligini takidlab o`tadi. Maqola o`z manbaviy ahamiyatiga ega qolaversa, BXSR tarixiga oid birlamchi manba hamdir.

O`rta Osiyo tarixiga bag`ishlangan asarlar ichida Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” (“Tarixi Narshaxiy”) asarichalik ommalashgan, yashovchan ahamiyatini saqlab qolgan va turli tillarda tarjia qilingan hamda qayta-qayta chop etilgan asar kam topiladi. Mazkur asarning tarjimalari, nashrlari va uning ilk o`zbekcha tarjimalari haqida Halim To`rayev o`z maqolasida ahamiyatga molik ma`lumotlarni keltirib, quyidagilarni bildiradi“Ayrim o`rta asr mualliflari o`z asarlarida “Buxoro tarixi”dan iqtiboslar keltirishgan va hatto ageografik janr egalari, ya`ni moqomotnavislar ham ushbu asarga murojaat qilishgan. 943-944 yillarda yozilgan bu asar tarixiy manba sifatida qadrlanadi va unga bo`lgan ilmiy-ma`rifiy ehtiyoj hamon yuqoriligicha qolmoqda. O`z davrida Yevropa sharqshunoslari va sharq noshirlari asar qimmatini to`g`ri baholagan holda uning ruscha, inglizcha tarjimasi va forscha matni nashrini amalga oshirdilar. Fransuz olimi Charl`z Shefer 1892 yil Parijda asarning forscha matnini, rus o`lkashunosi N.S. Likoshin 1897 yil Toshkentda rus tarjimasini, ingliz olimi Richard Fray 1954 yil Kembrijda inglizcha tarjimasini chop ettirdilar . Shuningdek, Eronlik olim Mudarris Rizaviy 1936 yil Tehronda asarning forscha qiyosiy matnini e`lon qildi. 1904 yil Kogonda “Tarixi Narshaxiy” nomi ostida asarning toshbosma varianti nashr qilinganligini ham eslab o`tish lozim. Narshaxiy asariga qiziqish bugungi kunda ham so`ngani yo`q. O`zbekistonlik olim K.Shamsiddinov “Buxoro tarixi”ni Shefer hashri asosida rus tiliga qayta tarjima qilib, 1912 yil Toshkentda nashr etdi. Tarjimadagi topografik obyektlarga buxoroshunos olima E. Nekrasova keng sharh yozgan. O`rta Osiyoda tarixiy asarlarni turkiyga tarjima qilish ananasi kam uchraydi.(Xiva tarjimachiligi bundan mustasno). Shu turdagi asarlarni so`zboshi va zaruriy izohlar bilan eski o`zbek tiliga tarjima qilishni boshlab bergan mahalliy o`lkashunoslardan biri samarqandlik Abdulmo`min Sattoriy (1903-1923) hisoblanadi”³⁰.

Muallif o’z fikrlarini davom ettirib “Gap “Buxoro tarixi”ning o`zbekcha tarjimasi tarixi to`g`risida ketar ekan, taniqli olim A. O`rinboyev tahriri ostida A.Rasulov tomonidan o`zbek tiliga tarjima qilinib, 1966 yil Toshkentda nashr etilgan ushbu asar tarjimasini eslamaslik mumkin emas. Ilmiy-izohli bu akademik tarjima yuqori professional darajada bajarilgan va doim bunga ehtiyoj mavjuddir. Shu bois ushbu tarjima bir necha bor qayta nashr etildi. Aslida asarning o`zbekcha tarjimasiga ilk marotaba qo`l urgan taqiqotchi Abdulmo`min Sattoriy ekanligi bugungi kunda ko`pchilikka no`malum va uning ilmiy-izohli tarjima borasidagi xizmatlari e’tibordan chetga qolib kelmoqda. Faqatgina atoqli tarixchi B.Ahmedov va A.Juvonmardiyevlar o`z tadqiqotlarining birida Abdulmo`min Sattoriy qalamiga mansub mazkur tarjimaning mavjudligi xususida yo`l-yo`lakay xabar berib o`tishadi. Abdulmo`min Sattoriy 1922 yil Muhammad Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarini so`zboshi va zaruriy izohlar bilan o`zbek tiliga tarjima qilgan. Tarjimaga yozilgan ko`pincha geografik nomlarga , toponimlarga qaratilgan. Jumladan, “Bitik”, “So`g`d”, “Nur”, “Vardona”, “Tarovchi”, “Dabusiya”, “Taroz” kabi toponimlarga sharh yozadi.Abdulmo`min Sattoriyning ushbu tarjima ishini tarixiy asarlarni o`zbek tiliga ilmiy-izohli tarjima qilish an`anasini boshlab bergan dastlabki tadqiqot sifatida baholash mumkin”³¹- deb asarning ilk o`zbekcha tarjimasi tog’risida ma’lumot berib o’tadi.

Shuning uchun ham maqola Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarining o`rganilishi va tarjima qilinishi tog’risidagi eng muhim ma’lumotlar taqdim etishi bilan ahamiyatlidir

Buxorolik tarixchi, arxeolog , manbashunos hamda jamoat arbobi Musa Saidjonov (1896-1938)ning faoliyati bilan bog’liq izlanishlar ko’pchilikni tashkil etadi. Mazkur masala “Buxoro mavjlari” jurnali sahifalarida ham o’rin egallaganligini ko’rishimiz mumkin. M.Saidjonov va olimning Buxoroda istiqomat qilayotgan qarindoshlari qo`lida saqlanayotgan arxivini o`rganish masalalari H.To’rayevning yana bir tadqiqot obyektiga aylangan desak xato bo’lmaydi. Jumladan olim mazkur masalaga quyidagicha munosabat birdiradi “olimning Buxoroda istiqomat qilayotgan qarindoshlari qo`lida saqlanayotgan arxivini o`rganish jarayonida biz uning o`z qo`li bilan yozgan kichik asarini topishga muvaffaq bo`ldik. Qo`lyozmada Samarqand, xususan, Temuriylar davri me`moriy yodgorliklarining qisqacha tarixi o`z aksini topgan . Mazmuniga ko`ra, u 1934 yildan keyin yozilgan va olimning o`z o`limidan oldinroq yozgan ishlari turkumiga kiradi. Aftidan, bu ish biror bir ilmiy to`plamda e`lon qilishga mo`ljallangan. Matn binafsha rangli siyoh bilan arab alifbosi asosida eski o`zbek tilida yozilgan. Matnni rus alifbosiga o`girishda biz o`zbek tilining XX asrning 20-30 yillardagi imloviy xususiyatlarini saqlab qolishga, shuningdek, Musa Saidjonov tomonidan ayrim arabcha so`zlarni yozishda yo`l qo`yilgan xatolarni tuzatishga harakat qildik” deb ta’kidlaydi³².

Mazkur maqolada muallif ushbu qo’lyozmani sinchiklab o’rganib o’ziga xos xulosaga kelinganligini ta’kidlashimiz mumkin. U jumladan “ Mazkur ishni yozishda Musa Saidjonov arab alifbosi asosidagi o`zbek tilining o`sha davrda qabul qilingan imloviy qoidalariga rioya qilgan. Tilga olinayotgan qo`lyozma Samarqanddagi Shohizinda, Bibixonim, Registon, Go`ri Amir kabi yodgorliklar to`g`risidagi malumotlarga ega. Ishda temuriylar davri me`moriy yodgorliklariga asosiy etibor qaratiladi. Shu bilan birga , muallif Go`riamir majmuasining paydo bo`lishini Shohizinda bilan bog`laydi keng tarqalgan rivoyatni keltirgan holda uning shakllanishini Ulug`bekning kichik o`g`li Abdulazizga nisbat beradi. Bu majmuada Temuriy bo`lmagan bir astronom olim- Qozizoda Rumiyning ham qabri borligi ko`rsatiladi” degan xulosalarga keladi<sup>33</sup>. Muallif maqol so’ngida “Musa Saidjonovning biz shartli ravishda “Samarqandning me`moray yodnomalari” deb atalgan qo`lyozmasi mamlakatimiz uchun og`ir bo`lgan XX asrning 20-30 yillarida temuriylar davriga oid Samarqand yodgorliklari tarixini o`rganish va ularni tadqiq qilish darajasini tasavvur qilish imkonini beradi” deb ta’kidlab o’tadi. Yuqorida bildirilgan fikrlar asosida biz ushbu maqola va undagi ma’lumotlar bugungi kunga kelib tarixiy yodgorliklarimiz va ularning o’rganilishi bilan bog’liq tarixiy tadqiqotlarni amalga oshirayotgan yosh tadqiqotchilar uchun muhim manba vazifasini bajarishi mumkinligini qayd etishimiz mumkin.

Tarix ilmida butun dunyo olimlari shug`ullanadigan mavzular , tarixiy davrlar bo`ladi. Tadqiqotchilar o`sha davr tarixining boshqa davrlarga nisbatan salmog`i, ijtimoiy- siyosiy hodisalarga boyligi , mamlakat hayotida tutgan o`rni va boshqa qator mezonlaridan kelib chiqqan holda mazkur mavzuga qo`l uradilar. O`rta Osiyo tarixida Amir Temur va temuriylar davri shunday saralangan davr hisoblanib, dunyo ilmiy jamoatchiligi XVIII asrdan boshlab bu davr tarixini ilmiy o`rganish bilan shug`ullanib kelmoqda. O`zbekistonda Amir Temur shaxsi, temuriylar davri , madanyati , me`morchiligi, yozma yodgorliklari, epigrafikasini ilmiy tadqiq qilish o`tgan asrning 20-yillarda boshlandi. V.L.Vyatkin , Po`lat Soliyev, Miyon Buzruk, Muso Saidjonov, Abdulmo`min Sattoriy, Sadriddin Ayniy kabi tadqiqotchilar o`sha davr matbuotida , shuningdek, alohida nashrlarda Amir Temur va temuriylar davri yozma yodgorliklari , me`moriy obidalariga doir qator maqolalar elon qildilar. Atoqli rus arxeologi va sharqshunosi V.L.Vyatkin temuriylar davri tarixiga qo`l urgan O`zbekistondagi dastlabki tadqiqotchilardan hisoblanadi. U Samarqand me`moriy obidalarini tadqiq qilish asnosida 1927-1928 yillarda “Памятники древностей Самарканда” hamda “Архитектура древнего Самарканда” deb nomlangan ikki risolani elon qildi. Eng muhimi , har ikki risolada ham Amir Temur va Temuriylar davri tarixiy obidalari birinchi planda chiqarilgan. V.L.Vyatkin Amir Temurning shon - shavkatiga hech shubha qilmagan holda , u qurdirgan imoratlarning tarixiy-badiiy qirralarini ochib beradi. Olimning ma`lumot berishicha , Amir Temur 1369 yilda Samarqand mudofaa devori va shahar hisorini qurdirgan. Devor va Hisor Samarqand chor Rossiyasi tomonidan ishg`ol etilgunga qadar mavjud edi.

XX asr 20 yillari temurshunosligi darg`alaridan biri Miyon Buzruk hisoblanadi. U asosan Amir Temur faolyatiga doir qo`lyozmalarni tadqiq qilish bilan shug`ullandi. Jumladan, Sharafiddin Ali Yazdiyning turkiyga o`girilgan “Zafarnoma” siga birinchilardan bo`lib ilmiy tavsif berdi (qarang:Miyon Buzruk. O`zbek tarixiga doir to`rt muhim kitob. “Maorif va o`qituvchi”,1927,9-10-sonlar). Atoqli adib Sadriddin Ayniy esa “Maorif va o`qituvchi” jurnalining 1928 yildagi 10-sonida e`lon qilingan “Samarqand shahri” nomli maqolasida shaharning tarixiy topografiyasiga keng to`xtaladi. Muallif Amir Temur va temuriylar davrida Samarqandda yuz bergan o`zgarishlar, obodonchilik ishlari, barpo etilgan me`moriy obidalar, maqbaralar tarifiga keng o`rin ajratadi. Olim bu maqolada Samarqandning 6 darvozasini sanab o`tadi. Hayot chirog`i bevaqt so`ngan yosh o`lkashunos Abdulmo`min Sattoriy XX asrning 20-yillarda Samarqand tarixiy obidalarini o`rganish asosida yozilgan “Ko`ktosh” nomli maqolasida shaharning tarixiy obidalari to`g`risida qimmatli ma`lumotlarni bergan. Olim temuriylar davri tarixchisi Hofiz Abro` malumotlariga asoslanib , Amir Temur 1371 yil Samarqand shahri qo`rg`oni va Ark devorini qayta soldirganini takidlaydi. Shuningdek, Shayx Burhoniddin Sog`arjiy qabri ustiga Amir Temur tomonidan maqbara qurdirilganini alohida qayd etib o`tadi. Atoqli muarrix Po`lat Soliyevning “Maorif va o`qituvchi” jurnalining 1928 yildagi 5-6 sonlarida e`lon qilingan “O`zbeklar ham temur bolalari” nomli tadqiqoti o`zbek xalqi tarixining etnik jarayonlari masalasiga bag`ishlangan bo`lsada, unda Amir Temur shaxsi va xizmatlari xolisona etirof etiladi. Shu o`rinda Po`lat Soliyevning Amir Temur tilidan yozilgan “Temur tuzuklari” asariga murojaat qilgan dastlabki milliy tadqiqotchi ekanligini alohida qayd etish maqsadga muvofiqdir. 20-yillar temurshunosligining yorqi namoyondalaridan yana biri Muso Saidjonovning ilmiy merosi nafaqat mamkatimiz, balki xorij olimlariga ham yaxshi ma`lum. Uning 1929 yilda “Maorif va o`qituvchi” jurnaliga ilova sifatida chop etilgan “Go`ri Amir” (Amir Temur maqbarasi) risolasi bunga yorqin misoldir. Mazkur tadqiqot Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma’, Ibn Arabshoh “Amir Temur tarixi”, Amir tilidan yozilgan “Temur tuzuklari”, Klavixoning “Kundaliklari” i va muallifning bevosita Go`ri Amirda olib brogan shaxsiy kuzatuvlari asosida yaratilgan. Risolada Go`ri Amirdagi maqbaralar tavsifga bag`ishlangan bo`lsa-da, unda Amir Temur faolyatini qamrab oluvchi bir talay ma`lumotlar mavjud.

Maqola muallifi “O`tgan asrning 20-yillarida O`zbekistonda temurshunoslik o`zining ilk qadamlarini tashladi va bu jarayonga yuqorida nomlari qayd etilgan olimlar tamal toshini qo`ydilar hamda Sohibqironning mamlakatimiz xalqlari oldidagi tarixiy xizmatlarini munosib baholaydilar” deb, Amir Temur va temuriylar davri tarixi uchun nodir hisoblangan tadqiqotlarni tahlil qilib, ularning qiyosiy tahlilini bayon etadi³⁴–.

Jurnal sahifalarida manbashunoslik sohasiga oid maqolalarni tadqiq qilar ekanmiz H.To`rayevning Osiyo va Yevropa qit`asi olimlarining Islom dini va qolaversa, Buxoro tarixi masalalariga doir chop etilgan Islom ensiklopedik lug`atining navbatdagi soni haqida yozgan qimmatli ma`lumotlariga duch keldik. Olim ushbu nashr xususida ma`lumot berib, quyidagilarni ta’kidlaydi “Islom ensiklopedik lug`atining navbatdagi 5-soni nashrdan chiqdi. (Ислам на территории бышей Российской империи. Энциклопедический словаръ. №5. Москва,“Восточнаялетература”,2012,231бет).Rossiyalik taniqli islomshunos S.Prozorov muharrirligi ostida chiqib kelayotgan ushbu to`plam SharqiyYevropa, Boshqirdiston,Tatariston,Kavkaz,O`rta Osiyo mintaqalaridagi islom madaniyati, tarixi, me`morchiligi, tasavvuf va boshqa ko`plab masalalarni qamrab oladi. To`plamning navbatdagi sonida AQSH, Fransiya, Rossiya , Niderlandiya, O`zbekiston, Ozarbayjon, Turkmaniston va boshqa mamlakat olimlarining maqolalari e`lon qilingan. O`zbekistonlik olimlardan E.Nekrasova, Sh.Vohidov, H.To`rayev, A.Erkinov, F.Qurbonov, A.Turdiyevlarning maqolalari to`plamdan joy olgan. To`plamni shartli ravishda Buxoro tarixiga bag`ishlangan nashr deyish mumkin. Chunki, undagi 78 maqoladan 30 ga yaqini Buxoro to`g`risida. To`plamning asosiy “qahramoni” o`zbekistonlik olima E.Nekrasovadir. Uning Buxoroga bag`ishlangan 20 ga yaqin maqolasi to`plamni bezab turibdi. Ular uch qismdan iborat: birinchi, Buxoroning qisqacha tarixi. Unda shaharning paydo bo`lishi, nomlari, tarixiy geografiyasi, idora etgan sulolar, muhim siyosiy voqealar, tasavvuf va uning ijtimoiy hayotdagi o`rni kabi masalalar yoritiladi.Ikkinchi qism shahar tarixiy topografiyasi, plani (tarhi) ning tavsifigabag`ishlangan. Masjid, xonaqoh, mozor va guzarlar to`g`rida ma`lumot berilib, maqolaga buxoro xaritasi ilova qilinadi. Uchinchi qismda Buxoro amirligining rus podshohlariga qilgan sovg`alari, ularning tarkibi, hozirda saqlanish joyi, sovg`a - salomlarning diplomatik munosabatlardagi ahamiyati ochib beriladi. Mazkur maqolalarda Ismoil Samoniy, Mag`oki Attori, Xo`ja Zayniddin, Gavkushon, Qo`shmadrasa, Xo`ja Porso, Eshoni Imlo, Xalifa Xudoydod, Xalifa Niyozquli kabi obidalarning tarixi, me`moray yechimlari to`g`risida ma`lumot keltirilib, illyustrativ materiallar bilan boyitilgan”³⁵. Ushbu maqola nafaqat Buxoro tarixi haqida balki bizning sharif shahrimiz tarixini xorijiy nashrlarda chop etilib, dunyo jamoatchiligi tomonidan katta qiziqish bilan o`qib borilayotganligidan dalolat beradi.

Tarixni yozma manbalarsiz tasavvur etib bo`lmaydi. Manbashunoslikka doir maqolalarni xoh xat shaklida bo`lsin, xoh bir maqola shaklida bo`lsin ularning davr o`tib o`sha davrning muhim manbasi bo`lib qolishini o`z tahlillarimiz natijasida munosib ko`rsatishga harakat qildik. Yuqorida keltirgan manbalarning O`zbekiston tarixida o`rni beqiyosligi va ko`pchilik darsliklarga uchramaydigan qimmatli ma`lumotlarga ega ekanligini atroflicha yoritib berdik. O`ylaymizki biz yosh tarixchilar ustoz shogird an`analariga sodiq holda ajdodlarimizdan qolgan manbalarni keng jamoatchilikka yetkazishda o`zimizning kichik bo`lsa ham mana shunday qiyosiy tahlillarimiz bilan o`z hissamizni qo`shishga harakat qilamiz.