Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2015

8.12. ADAM SMİTİN VERGİTUTMA PRİNSİPLƏRİ

Yalnız cəmiyyətin tarixi inkişaf prosesində demokratiya sahəsində baş vermiş köklü inqilablar imkan verdi ki, Adam Smit vergiləri quldarlığın deyil, azadlığın əlaməti hesab etsin. A. Smitə görə şəxsi müstəqillik yalnız mülkiyyət hüququ əsa-sında mümkündür. Mülkiyyət hüququ qanuniliyi, ödəmələrin leqal qaydaların və vergi ödəyicilərinin təsərrüfat müstəqilliyini sarsıtmayan vergi sisteminin olmasını tələb edir. Bu, vergitutmanın əsas “bitərəfliyi” prinsipi adlanır. A.Smit demokratik dövlətdə vergi sistemi vasitəsilə həyata keçirilməsi zəruri olan və həmin əsas prinsipə tabe olan daha dörd prinsipi əsaslandırmışdır.
1. Ədalət prinsipi. Bu prinsipə görə vətəndaşların hər biri hökumətin öz fəaliyyətini davam etdirə bilməsi üçün imkanı dairəsində, yəni dövlətin himayəsi altında əldə etdiyi gəlirə mütənasib olaraq iştirak etməlidir. A.Smit həmin prinsipi izah edərkən dövbt xərclərini bir çox şəriki olan böyük bir mülkə bənzədir və şəriklərin həmin mülkdən əldə etdikləri mənfəətə mütənasib olaraq xərclərdə iştirakının zəruriliyini qeyd edirdi.
Göründüyü kimi, A.Smitin prinsipində “ədalət” anlayışı müasir dövrdə forma-laşmış olan və geniş məna daşıyan sosial ədalət anlayışı deyil, sırf iqtisadi məz-muna malik “bərabərlik-müvazinət” anlayışıdır.
Con Due yazırdı: “Ən ədalətli vergi sistemi cəmiyyətdə mövcud olan ictimai fıkir tərəfindən qəbul edilən real gəlir bölgüsü meyarlarına uyğun olanıdır”.
Ədalət prinsipi, onun mahiyyəti və məzmununa baxışların fərqli olmasına baxmayaraq, bütün sivil vergi sistemlərinin başlıca xəttini təşkil edir. Lakin vergi sahəsində ədalət prinsipindən danışarkən onun iqtisadi-hüquqi mahiyyətini nəzərə almaq lazımdır. Ona görə də bu problemə iki nöqteyi-nəzərdən baxılması vacibdir: iqtisadi və hüquqi.
Ədalət prinsipi iqtisadi baxımdan o deməkdir ki, dövlət vergi və xərcləri, vergi yükünü bir qrup insanlann üzərinə salmaqla digər qrup insanların imtiyaz verir və bu yolla gəlirlərin bölgüsünə təsir göstərmək istəyir.
Bu prinsipin adətən iki aspekti bir-birindən fərqləndirilir: şaquli və üfüqi.
Şaquli ədalət prinsipi iqtisadi vəziyyətləri eyni olan ödəyicilərə aiddir və hesab edilir ki, onların vergi mövqeləri də eyni olmalıdır, yəni vergini eyni məbləğdə ödəməlidirlər. Bu prinsipin əsasını belə bir ideya təşkil edir ki, tutulan vergi məbləği ödəyicinin gəlirinin həcmindən asılı olaraq müəyyən edilməlidir.
Lakin bu halda bərabərlik müəyyən edilərkən sosial problem meydana çıxır, çünki cari gəlirlərin müqayisə edilməsi ilə heç də həmişə barabərliyi müəyyən etmək olmaz. Burada ödəyicinin himayəsində əmək qabiliyyəti olmayan uşaq və böyüklərin sayı, onların səhhəti, yaşı kimi fərqli problemlər özünü göstərir.
Ədalətin üfüqi prinsipinə görə qeyri-bərabər maddi vəziyyətdə olan insanlar qeyri-bərabər vergi mövqeyində olmalıdırlar; başqa sözlə, dövlətin fəaliyyətindən bu və ya digər sərvəti (neməti) çox alanlar, vergini də çox ödəməlidirlər. Buna bə-zən fayda prinsipi də deyilir, yəni daha çox fayda götürən, çox vergi də ödəməlidir.
Vergidə bərabərliyin təmin edilməsi üçün ödənən verginin iqtisadi gücə (ödə-mə qabiliyyətinə) görə tutulması vacibdir. Bu zaman belə bir sual meydana çıxır: ödəyicinin iqtisadi gücünü ifadə edən ünsürlər hansılardır? Müasir dövrdə bu suala cavab vermək üçün üç meyardan istifadə edilir: gəlir, sərvət və istehlak xərcləri.
Gəlir, fərdin vergiödəmə qabiliyyətini əks etdirən ən mühüm meyardır. Gəlir kateqoriyası vergitutma əməliyyatında həm fərdi, həm də ailə nöqteyi - nəzərindən komp-leks şəkildə nəzərə alınır. Bu şəkildə ələ alındıqda gəlir fərd və ya ailənin bir il ərzində milli gəlirdən aldığı pay hesab edilir. Bu payın içində gəlirin həm istehlaka, həm də yığıma ayrılan hissəsi yerləşir.
Vergi ödəmə gücünü ən yaxşı əks etdirən meyar olmasına baxmayaraq, gəlirin hamısından vergi tutulmur. Çünki minimum yaşayış səviyyəsi, istisna və güzəştlər gəlirin bir hissəsini vergidən azad edir. Vergidən yayınma halının geniş yayıldığını da nəzərdən qaçırmaq olmaz.
Sərvət, gəlirin yığılmış formasıdır. Ona görə də fərdin və ya ailənin vergi ödəmə qabiliyyəti müəyyən edilərkən, yalnız bir il ərzində əldə edilən gəlir deyil, eyni zamanda, onun malik olduğu sərvət də nəzərə alınmalıdır. İki fərdin bir il ərzində əldə etdiyi gəlir məbləği eyni, lakin malik olduqları sərvətin miqdarı fərqli-dirsə, sərvəti çox olan fərdin vergiödəmə qabiliyyəti digərinə nisbətən yüksəkdir.
İstehlak xərcləri, gəlirin əldə edilməsi və sərvətin yığılması qədər həmin gəlirin və ya sərvətin xərclənməsi də vergi ödəmə qabiliyyətinin bir göstəricisi hesab edi-lir. Bu gün mövcud olan vergitutma anlayışına görə gəlir əldə edilərkən vergiyə cəlb edilməsi onun xərclənmə anında da ayrıca vergiyə tabe edilməsinə mane olmur.