DəDƏ qorqud dada gorgud elmi-ədəbi toplu

3. Qaçaqlar və digər sosial etirazçılar
Sosial, həm də iqtisadi motivli etiraz forması tarixin bütün dövrlərində olmuş­dur. Bunlardan qaçaqçılıq baxımından bizi maraqlandıran milli azadlıq hərəkatı, kəndli üsyanları, fəhlə hərəkatı və s.-dir. Qaçaqçılıq bu etiraz formalarının, xüsusən də kəndli üsyanlarının təməlində yaransa da, onlardan bəzi cəhətləri ilə fərqlənir.

İlk öncə demək lazımdır ki, istismarçılara, zalımlara qarşı başlayan fərdi mü­barizə forması sadəcə Azərbaycanda deyil, digər Qafqaz xalqlarında, hətta rusların arasında da geniş yayılmışdı. Ancaq torpağını itirərək qaçaqçılıq yolunu tutanlarla işğala qarşı aparılan mübarizə, bu sonuncu ilə də kəndli hərəkatı arasında böyük fərq olduğunu demək lazımdır.

Təbii ki, milli azadlıq mübarizəsi sosial etirazın siyasi baxımdan ən şüurlu olanıdır. Təşkilatlanma, məqsəd birliyi, mübarizə forması, kütləviləşmə cəhdləri onu qaçaq hərəkatından ayırır. Bir qaçaq, məmləkətin hər yerində görünə bilər, hətta qonşu dövlətlərin sərhəddini keçib başqa bir ölkədə gizlənə bildiyi halda milli azadlıq hərəkatı çox zaman lokal xarakter daşıyır, çox vaxt qonşu bölgələrə sirayət etmir. Qafqazda baş verən İmam Şamil hərəkatı tipik milli azadlıq mübarizəsi idi. Qaçaqçılıq hərəkatı daha sonra yaranan milli-azadlıq mübarizəsinin sövq-təbii ilk qaynağı idisə də, onunla eyni məzmun və mündəricədə deyildi. Bunların bi­rində iqtisadi tələb, fərdi intiqam hissi və ya zülmə, özbaşınalığa qarşı icti­mai­ləşmiş qanun qaçağının mübarizəsi vardısa, digərində siyasi məqsəd ön planda idi. Yəni qaçaqçılığı işğala qarşı sürdürülən milli azadlıq hərəkatından, sənaye şə­hərlərində iri sənayeçilərə qarşı başlayan siyasiləşmiş fəhlə hərəkatından və üsya­nından ayıran başlıca fərq birinin siyasi-iqtisadi, digərinin isə iqtisadi mübarizə for­masına üstünlük verməsi, birinin təşkilatlanması, digərinin kortəbii xarakterdə olma­sı, birinin vətəni azad etmək, rejimi dəyişdirməklə iqtidar olmaq, digərinin yalnız yaxşı məmur, yaxşı bəy tapmaq problemində idi.

O ki qaldı qaçaqçılıqla təhkimçilikdən sonra baş verən kəndli hərəkatının əla­qə­sinə, burada durum bir az fərqlidir. Təbii ki, qaçaq hərəkatını kəndli üsyanları ilə birləşdirən əsas cəhət isə hər ikisinin sosial-iqtisadi mahiyyətli olmasıdır. Kütləvi kənd­li hərəkatı qaçaqların ortaya çıxmasında əsas baza rolunu oynasa da, bunların ara­sında bir çox fərqlər də vardır. Bu fərqlər milli azadlıq və fəhlə hərəkatı ilə olan fərq qədər böyük olmasa da, hər halda müəyyən fərqləndirici nüanslar da yox deyildi.

Kəndli hərəkatı kütləvi, qaçaqçılıq qismən fərdi xarakter daşıyır. Kəndli hərə­katı kortəbii olsa da, təhkimçiliyə qarşı çevrildiyi halda, qaçaqçılıq hərəkatı daha çox şəxsi motivlərlə – intiqam almaq, təhqir olunduğu üçün kəndxudanı, pristavı, koxanı, bəyi öldürməklə əlaqədardır. Buraya qız, at, xəncər, bir sözlə namus məsələsi üzün­dən qaçaq olanları da daxil etmək lazımdır. XIX yüzilin 30-cu illərindən başlayan qaçaqçılıq hərəkatı əsrin sonuna qədər yüksələn bir templə getməyə başladı. Bu, tipik kəndli hərəkatının bir forması idi ki, tarixdə qaçaqçılıq adı ilə məlum və məşhurdur. Qaçaq hərəkatının və geniş planda baş verən kəndli üsyanlarının başlıca səbəbi milli, dini, iqtisadi, fərdi zülmün artması, dövlət xəzinəsi, eləcə də iri feodalların xeyrinə toplanan ağır vergilər və vergi toplanmasındakı özbaşınalıq, kəndlilərə kölə müna­sibəti, təhqirlər, çar məmurlarının keyfi idarəçiliyi və rüşvətxorluğu, natural veriginin pul vergisi ilə əvəz olunması və s. idi.

Hər halda bütün XIX yüzil boyu Quzey Azərbaycanda çar üsul-idarəsinə qarşı aparılan mübarizənin ən çox yayılmış forması qaçaq hərəkatı idi. Bu hə­rəkat Azərbaycanın hər tərəfini bürümüşdü. Xalq tapdanmış haqqını çar məmur­la­rından alan qaçaqları həmişə müdafiə edir, onlara lojistik dəstək saxlayır: düşmən­lərin əlinə keçməsinə mane olur, gizlədir, ərzaqla, bəzən də silah və patronla təmin edirdi. Ona görə də haqlı olaraq qaçaqları xalq intiqamçıları adlandırırdılar. Xalq ara­sında məşhur olan və haqlarında mahnılar, rəvayətlər, hətta dastanlar yaranan qaçaq­lardan Gəncədə Dəli Alı, Qəmbər; Qarabağda Süleyman, Murtuza; Şuşada Məm­məd bəy Kavaler; Zaqatalada Yusif; Zəngəzurda Qaçaq Nəbi; Nuxada Qutqaşenli Kərim Əfəndi oğlu; Qazaxda Qaçaq Kərəm, Tanrıverdi Allahqulu oğlu, Ağbabada Qaçaq Usuf və b. göstərmək mümkündür. Kommunist rejimi dövründə adları unudulan neçə-neçə qaçaqlar vardır ki, onların şücaətləri haqqında çox az məlumat qalmışdır. Hər halda çar rejiminin gördüyü bütün tədbirlər qaçaqçılıq hərəkatının qarşısını almaqda aciz idi. Qaçaqçılıq hərəkatının qarşısını yalnız sovet rejimi ala bildi.

Qaçaqçılıq tipik kəndli hərəkatının başqa bir şəklidir. Ancaq burada əlavə etməyə ehtiyac vardır ki, qoyunçuluqla məşğul olan elat camaatının içindən də qa­çaqlar çıxmışdır. Hər halda qonar-köçər tayfalardan tərəkəmələr arasından çıxan az sayıda qaçaqların olmasına baxmayaraq, qaçaq hərəkatı dedikdə daha çox kənddən çıxmış, yoxsul təbəqənin nümayəndəsi olan insan başa düşülür.
Son söz
Nəticə etibarı ilə çar dövründəki qaçaqçılıq hərəkatının başlanma səbəbi təh­kim­çiliyə qarşı artan etiraz və üsyan dalğasının Azərbaycanın bir çox yerini bürüməsi oldu. İlk öncə amansızlıqla basdırılan bu hərəkatdan sağ qalanların dağlara, meşələrə və çar rejiminin hökmü yetməyən qonşu ölkələrə sığınmaqla mübarizəni davam etdirmələri tarix meydanına yeni bir sosial etiraz forması olan qaçaqçılıq hərəkatını çıxartdı. Qaçaqların bir qismi kəndli hərəkatı ilə əlaqəsi olmayan, ancaq bu və ya digər səbəbdən (şəxsi, sosial, iqtisadi və s.) qanundan qaçmağa məcbur olan adamlar idi. Onlar özləri kimi qanun qaçaqlarını başlarına toplayaraq beş-altı (bəzən çox, bə­zən az) nəfərdən ibarət dəstə ilə öz ədalət qanunlarını tətbiq edən qoçaq, dəliqanlı insanlar idi. Həm birinci, həm də ikinci tip qaçaqlar haqqında yaranan əhva­latlar, mahnılar, şeirlər, deyimlər, rəvayətlər və nəhayət. dastanlar qaçaq folkloru dediyimiz yeni bir folklor sahəsini yaratmış oldu. Yaxın tarix qısa bir zaman içində folklorlaşdı, xalqın istəkləri fonunda yeni bir ömür yaşamağa başladı.