DəDƏ qorqud dada gorgud elmi-ədəbi toplu

GİRİŞ

Zaman keçdikcə hər şey dəyişir, itirilən itirilir, yeniləri qazanılır, əskilər də döv­rə ayaq uydurmaq üçün yeni forma və məzmun alır. Bu şərtlər altında mədəniy­yə­tin di­gər komponentlərində olduğu kimi folklor və folklora da münasibət dəyişir. Təbii ki, xalq ədəbiyyatına və bütünlükdə xalq mədəniyyətinə münasibət bütün za­manlarda eyni olmamışdır. Xalq dedikdə uzun zaman, əsasən oxuyub yaza bilmə­yən avam kütlə nə­zər­də tutulmuş, folklor da kənd yerlərində, qəsəbələrdə yaşayan bu avamların özünüifadə forması hesab edilmişdir. XX yüzilin sonlarına doğru xalqa verilən tərif və anlam dəyişdi, savadlı da, şəhərli də, idarə olunan da, idarə edən də xalqın bir fərdi hesab edildi. XXI yüzil dünyanın kürəsəlləşdiyi bir zamanda xalq kültürü də yeni bir mərhələyə girdi. O halda bugünə qədər araşdırılmamış, xalqın mə­nə­vi kültür mirası hesab edilməmiş çox sayıda folklor örnəkləri tədqiqata cəlb edilməli, folklor materialları yeni bir baxış açısıyla – necə varsa elə də toplanmalı, araşdırılan bir çox mövzular ideoloji folklorun hakim olduğu zamandan fərqli – necə varsa elə də tədqiq edilməlidir. Bir sözlə, Azərbaycan folklorunun qarşısında duran problemlər kifayət qədər çoxdur. Folklorun yenidən işlənməsi, inanc turizmi mate­rial­larına çevrilməsi, fakelore problemi, şəhər və köç folkloru da Azərbaycan folklor elminin həll etməsi gərəkən məsələlərdəndir. Bu isə bir işə yenidən başlamaqdan daha çətin və ağırdır.

Çətin və həll edilməsi gərəkən folklor problemlərindən biri də dünyanın əksər xalq­larında var olan qaçaq folklorudur. Təbii ki, işə ilk öncə qaçaq terminini üç məna­da işlətdiyimiz barədə məlumat verməklə başlamaq daha doğru olacaqdır.

1. Tarixin bilinən çağlarından Azərbaycan ərazisində baş verən siyasi, iqtisadi və xalq üsyanları, etiraz dalğaları və s. ilk qaçaqçılıq hərəkatının yaranmasına səbəb ol­du. O zamanın qaçaqları haqqında yazılı tarixdən, rəsmi dövlət sənədlərindən az da ol­sa məlumat almaq mümkündür.

2. Azərbaycanın Türkmənçay müqaviləsi ilə torpaqlarının üçdə birinin çar Ru­si­ya­sı tərəfindən işğalından sonra baş verən silahlı kəndli etirazlarını, yerli idarəçi­lə­rin zülmündən qaçıb başına topladığı beş-altı nəfərlik dəstə ilə mübarizə aparan qa­çaq­ları qaçaqçılıq adı verilən hərəkatın başlanğıcı saymaq olar. O dövrün qaçaqları haq­qın­da çar canişinlərinin rəsmi hesabatlarında, mərkəzlə yazışmalarında, ayrı-ayrı sə­yahət qeydlərində, məqalələrdə, ən əsası da yaddaşlarda kifayət qədər məlumat qal­­mışdır.

3. Sovet rejiminə, xüsusən də kollektivləşməyə qarşı çıxanlar, etiraz edənlər və vuruşanları qaçaq adlandırmaq doğru olacaqdır. Həm də xalq rejimə tabe olmayan bu adamlara qaçaq adını vermişdi. Onların həqiqi simaları haqqında ancaq yaşlı nəslin xatirələrindən məlumat almaq mümkündür. Rəsmi sovet tarix kitablarında onlar xalq düşməni adlandırılmışdır.

Dövlətdən, yerli idarəetmədən bu və ya digər səbəblərdən qaçaq düşmüş bu so­nun­­­cular (çar və sovet rejiminə qarşı vuruşanlar) özləri ilə bərabər yeni bir termin olan qaçaq/qaçaqçılıq hərəkatı anlayışını gətirmiş oldular. Folklorlaşan tarix, sözlü ta­­rix anlayışı dedikdə biz bu sonuncuları nəzərdə tutmuşuq. Yoxsa Sasanilərin Azər­baycandakı zülmündən, ərəblərin Azərbaycana yürüşlərindən, XIII-XV yüzillər Hü­la­­kilər, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu zamanlarında baş verən ayaqlanmalardan, Səfə­vilər dönəmi çoxsaylı üsyanlarından, Avşarlar zamanı silahlı mübarizələrdən qalan yazılı və sözlü materiallar bu çalışmanın araşdırma predmetinə daxil deyildir. Yalnız yeri gəldikdə qaçaq modeli kimi Koroğlu və dəliləri tədqiqata cəlb edilmişdir.

Araşdırmadan da göründüyü kimi, qaçaq əsasən, rəsmi dövlət orqanla­rın­dan, o zamanın mövcud qanunundan qaçan, qaçaq düşməyə məcbur olan, yaşa­maq və doğru bildiyini etmək üçün mübarizə aparmaqdan başqa yolu qalma­yan insanlara deyilir. Onların haqqında yaranan mahnılardan tutmuş əfsanələrə, lə­ti­fə­lərə və nəhayət, dastanlara qədər xalq söyləmlərinə isə ümumilikdə qaçaq folk­lo­ru deməyi uyğun gördük.