Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi Metodik Şurasının

OXU VƏ YAZI QÜSURLARININ AŞKAR EDİLMƏSİ 
METODLARI
 
UĢaqlarda oxu və yazı qüsurlarının vaxtında aĢkar edilməsi, onun 
Ģifahi və yazılı nitqinin düzgün formalaĢması prosesində mühüm rol 
oynayır.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu qüsurların aĢkar edilməsinin əsas 
məqsədi – oxu və yazı pozğunluqlarının mexanizmini, etiologiya və 
əlamətlərini vaxtında, ibtidai sinifdə üzə çıxarmaq və onları aradan 
qaldırmaq üçün düzgün korreksiya-loqopedik iĢi təĢkil etməkdir.
Yazı qüsurları olan uĢaqların müayinəsi zamanı onun görmə, 
eĢitmə, mərkəzi sinir sisteminin və idrak fəaliyyətinin vəziyyəti nəzərə 
alınır. Bu iĢ əsasən mütəxəssis-həkimlər tərəfindən diqqətlə aparılır.
Disqrafiyalı uĢaqların müayinəsinin əsas prinsipləri-korrektlik 
sistemlilik, pategenetik, fəaliyyət, Ģəxsiyyətlilik, inkiĢaf prinsiplərini 
nəzərə almaqla keçirilir.
Oxu və yazı qüsurları olan uĢaqların müayinə sxemi aĢağıdakı 
bəndləri özündə birləĢdirmiĢdir: 
1.Anket məlumatlarının və tibbi-pedaqoji sənədlərinin öyrənməsi. 
2.Anamnez. 
3.Artikulyasiya aparatının pereferik Ģöbəsinin üzvlərinin quruluĢu.
4.Nitq motorikası (hərəkəti). 
5.EĢitmə fəaliyyəti.
6.Səs tələffüzünün vəziyyəti. 
7.Fonematik təhlil, tərkib və təsəvvürlərin vəziyyəti.
8.Fonematik qavrama (fonemlərin differensiasiyası). 
9.Lüğət ehtiyatı və dilin qrammatik quruluĢunun xüsusiyyətləri.
10. Nitqin dinamik tərəfinin xüsusiyyətləri.
11.Görmə fəaliyyətinin vəziyyəti: bioloji görmə, görmə qnozisi, 
mnezisi, görmə ilə təhlil və tərkib, məkanı təsəvvürlər.
12.Oxu prosesinin vəziyyəti (müxtəlif çətinliklə mətn və 
cümlələrdə heca, sözlərin oxunma xarakteri); oxu sürəti və bacarığı 
(hərflərlə, hecalarla, söz-ifadələri oxu). 
13.Yazının müxtəlif növlərinin vəziyyəti (köçürmə, imla, ifadə və 
inĢa; qüsurlu tələffüz edilən səslərin, eĢitmə fərqləndirməsi çətin olan 
səslərin olduğu mətnlərin yazısı, qrafik cəhətdən oxĢar hərflərin 
yazılıĢı).
Disqrafiyalı və disleksiyalı uĢaqların loqopedik müayinəsi zamanı 
aĢağıdakılar aĢkara çıxarılmalıdır: 

---

100 
1.Səs təhlili vərdiĢlərinin mənimsəməsi səviyyəsi;
2.Oxu və yazı vərdiĢlərinin mənimsəmə səviyyəsi; 
3.Bütövlükdə Ģifahi nitqin vəziyyəti, yəni dilin fonetiko-fonematik 
və leksiko-qrammatik quruluĢunun inkiĢaf səviyyəsi.
Demək lazımdır ki, yazılı nitqin inkiĢafı üçün əsas Ģərtlərdən biri 
səslərin Ģüurlu təhlil və tərkibi vərdiĢinin olmasıdır. Bunsuz oxu və yazı 
prosesləri qeyri-mümkündür. Beləliklə də, birinci olaraq uĢağın sözün 
səs tərkiblərinin Ģifahi təhlil və tərkib proseslərinə hazırlığını yoxlamaq 
lazımdır. Bu məqsədlə loqoped bir neçə metoddan istifadə edə bilər.
1.Söz tərkibindən səslərin ayrılması və fərqləndirilməsi. Bunun 
üçün ən əvvəl uĢağın sait səsləri ayırmaq bacarıbı yoxlanılır. Loqoped a 
və o səslərini ucadan və uzun tələffüz edir. Sonra həmin səsləri 
müəyyənləĢdirir. Sonrakı saitlər də bu qayda ilə analoji olaraq 
yoxlanılır.
Bundan sonra sözün əvvəlində gəlməsinə aid misalların deyilməsi.
Loqoped əvvəlcə özü bu və ya digər səslə baĢlayan sözlər deyir. 
Məsələn: mən, maĢın, Murad, meĢə və s. sonra uĢağın da s səsinə aid 
sözlər fikirləĢib deməsini tapĢırır.
3.VerilmiĢ səslə baĢlayan Ģəkillərin seçilməsi. Bu iĢi təĢkil etmək 
üçün loqopedin bir neçə dəst Ģəkilləri olmalıdır. Hər bir aĢağıdakı 
səslərlə baĢlayan Ģəkillər olmalıdır: 
a) TapĢırılmıĢ səslərə uyğun. 
b) TapĢırılmıĢ səslə qarıĢdırılan səsə uyğun. 
v) Digər səslərə aid.
Məsələn, uĢaq «Ģ» səsi ilə baĢlayan sözə aid Ģəkil seçməlidir. Bu 
halda ona Ģkaf, Ģar, Ģərf, Ģam, Ģir, saat, saç, sancaq, karandaĢ, stol, jaket, 
jurnal və s. Ģəkilləri göstərirlər. UĢaq bu Ģəkillər içərisindən Ģ ilə 
baĢlanan əĢyanın təsvirini tapır, çalıĢdırıldığı səslə isə kənara qoyur.
4.UĢaqların tez-tez dəyiĢik saldığı səslərə aid Ģəkillər əsasında 
həmin səslərin tapılması iĢi aparılır. 
5.Səs tərkibinə görə müqayisəsi. 
UĢaqlara elə Ģəkil dəstləri paylanır ki, orada təsvir edilən əĢya 
adları bir-birindən 1 səslə fərqlənirlər. Məsələn Ģar-Ģir, qoyun-boyun, 
tar-qar və s.
6.Cümlələrin sözlərə, sözlərin hecalara, hecaların səslərə 
ayrılması. 
Bunun üçün uĢağa cümlə verib orada neçə söz olduğunu və ya söz 
verib orada neçə heca olduğunu, ya da ki, hecalar verib orada neçə səs 
olduğunu müəyyənləĢdirmək tapĢırılır.

---

101 
Yazı qüsurları daha dəqiq müayinə etmək üçün ən sadə 
tapĢırıqlardan istifadə etmək olar. Bunlardan ən əlveriĢlisi kəsmə 
əlifbadan istifadə etməklə söz tərtibidir.
Bundan baĢqa, Ģəkil üzrə sözlərin yazılmasından da istifadə etmək 
olur. UĢağa ona tanıĢ olan əĢyaların təsviri olan Ģəkillər təqdim edilir və 
həmin adları yazmaq tələb olunur. 
ġəkillər üzrə cümlə qurmaq da yazı qüsurlarını aĢkara çıxarmaq 
üçün çox əlveriĢli vasitələrdən biridir. UĢaqlarda süjetli və ya Ģəkil 
seriyası verib onların məzmununa uyğun cümlə qurmağı təklif edirlər.
EĢitmə imlalar fasitəsi ilə Ģagirdlərin yazı nöqsanlarını, yazı 
vərdiĢlərinin vəziyyətini tədqiq etmək mümkündür.
Göstərmək lazımdır ki, imla üçün elə mətnlər seçilib 
götürülməlidir ki, onlarda səslənməsinə, artikulyasına yaxın və ya oxĢar 
səslərdən ibarət sözlər iĢtirak etsin. Bundan əlavə, uĢaqların müayinəsi 
üçün təklif edilən imlalar ana dili üzrə məktəb proqramının bütün 
tələblərinə cavab verməli, onların yaĢ xüsusiyyətlərinə uyğun olmalıdır.
Yazı vərdiĢlərinin müayinəsində müstəqil yazı iĢlərinin xüsusi 
rolu vardır. Bu imla yazısında aĢkara çıxarılmayan qüsurları 
(aqromatizm, lüğət ehtiyatının kasadlığı, söz və Ģəkilçilərin düzgün 
iĢlənməsi və s.) belə üzə çıxarmağa loqopedə imkan verir. Bundan əlavə 
müstəqil yazı iĢləri ümumilikdə uĢağın yazılı nitqə necə yiyələnməsini 
də əks etdirir. Müstəqil yazı vərdiĢlərinin yoxlanması zamanı Ģagirdə 
süjetli Ģəkli təfsilatı ilə təsvir etməyə və ya Ģəkil seriyası üzrə yazılı 
hekayə yazmağı tapĢırırlar. ġagirdə eyni zamanda gördüyü hadisə və ya 
1 gündə baĢ verənlər – bayram, kino-filmə baxıĢ, kitab barədə yazı 
yazmağı tapĢırmaq olar.
Yazı vərdiĢlərini müayinə etdikdə loqoped uĢağın özünün yazısına 
münasibətini də nəzərə almalıdır: UĢaq düzmü yazır, səhvlərini baĢa 
düĢüb islah edirmi, ya da ki, buraxdığı səhvləri heç görmür? 
Yazını yoxlarkən loqoped hökmən spesifik səhvlərə diqqət 
yetirməlidir. Spesifik, disqrafik səhvlərə aĢağıdakılar aiddir:
1.Spesifik fonetik əvəzlənmələr.
Bu səhvlər zərif akustik-artikulyasiya əlamətlərinə görə fərqlənən 
bu və ya digər qruplara aid olan səslərin kifayət qədər differensiasiya 
edilməsindən irəli gəlir.
2.Sözün heca tərkibinin pozulması. 
Buraya o səhvlər aid edilir ki, onlar kifayət qədər səs təhlinin 
ardıcıllığının bilməsinin nəticəsi kimi meydana çıxır.
3.Qrammatik səhvlər. 

---

102 
Bu 
səhvlər 
yazılı 
nitqin 
qrammatik 
cəhətdən 
hələ 
formalaĢmadığını göstərir. Onlara aiddir: hal Ģəkilçilərinin köməkçi 
sözlərin buraxılması və ya yerində iĢlənməməsi, sözlər arasında idarə və 
uzlaĢma əlaqəsinin pozulması.
Göstərilən spesifik səhvlər uĢaqlarda disqrafiyanı müəyyən 
etməyə imkan verir. Belə ki, onlar disqrafiyanın diaqnozunu təyin 
edirlər. 
Deyilənlərdən əlavə disqrafiyanı müĢayiət edən səhvlər də vardır. 
Bunlar orfoqrfik və qrafik səhvlərdir.
1.Orfoqrafik səhvlər.
Disqrafiyalı uĢaqların yazı iĢlərindəki səhvlər çoxdur. Bu səhvlər 
əsasən qalın və incə saitlərin, kar və cingiltili samitlərin, Ģəkilçilərin 
yazılıĢında özünü göstərir.
2.Qrafik səhvlər. 
Ġbtidai sinfin birinci və bəzən isə yuxarı sinif Ģagirdlərində qrafik 
səhvlər özünü göstərir.
Bu səhvlər bu və ya digər hərfin qrafik cəhətdən oxĢarlığı 
(məsələn: i əvəzinə s, yaxud əksinə: l əvəzinə m, yaxud əksinə: m 
əvəzinə l və s) və qrafik əlamətlərinə görə yaxın hərflərinə yazılıĢında 
özünü göstərir. (məsələn: b əvəzinə d və əksinə, t əvəzinə Ģ və s) 
Disleksiyanın aĢkara çıxarılması üçün müasir loqopediyada 
müxtəlif üsul və metodlardan istifadə edirlər.
Oxu vərdiĢlərinin müayinəsi zamanı əsasən xüsusi, mütləq kəsmə 
əlifba ilə tərtib olunmuĢ mətnlərdən istifadə edirlər. Belə nitq materialı 
müəyyən tələblərə cavab verməlidir.
1.Mətnin məzmunu uĢaq üçün anlamlı, onun bilik səviyyəsinə 
uyğun tərtib olunmalıdır; 
2.Mətndə daha çox bir-birinə əks olan hərf və heca olmalıdır. 
3.Həcmcə bu mətnlər çox da böyük olmamalıdır; 
4.Əvvəlki istifadə olunmuĢ, tanıĢ mətnlər xaric edilməlidir. 
Demək lazımdır ki, oxunun müayinəsi üçün müxtəlif üsullardan 
istifadə etmək olar. Bu yanaĢma uĢaqlarda oxu qüsurlarını daha dəqiq 
aĢkarlamağa imkan verir.