Dərs vəSAİTİ baki 2023 TƏRTİb edəN: elmi redaktor: RƏYÇİLƏR: Ön söZ

Pedaqoji fəaliyyət pedaqoji prosesdə şagird şəxsiyyətinin tərbiyə, təhsil, inkişaf, formalaşma, yaradıcılıq və s. prizmalar baxımından fəaliyyəti üçün mövcud olan anlayışdır. Sosial-pedaqoji fəaliyyət müəyyən bir cəmiyyətdə fərdin uğurlu sosial uyğunlaşması məqsədi ilə onun sosial tərbiyəsində peşəkarın məqsədyönlü işi hesab edilə bilər.
Sosial-pedaqoji fəaliyyət profilaktik, reabilitasiya, islah və inkişaf tədbirləri kompleksi şəklində, habelə insan həyatının müxtəlif sahələrinin pedaqoji cəhətdən uyğun təşkili yolu ilə həyata keçirilir.
Sosial-pedaqoji fəaliyyətin əsas prinsiplərinə aşağıdakılar daxildir:
- fərdi yanaşma;
- insan şəxsiyyətinin müsbət cəhətlərinə güvənmək;
- obyektiv yanaşma;
- məxfilik.
Geniş mənada sosial-pedaqoji fəaliyyətin məqsədi mütəxəssislər tərəfindən xüsusi hazırlanmış və sistemli şəkildə həyata keçirilən tədbirlər sisteminin olması nəticəsində bir şəxsdə (və ya insanlar qrupunda) gözlənilən müsbət dəyişikliklərdir. Məhz bunlar pedaqoji fəaliyyət prosesində baş verir. Dar mənada isə sosial müəllimin peşə fəaliyyətinin məqsədi insana hərtərəfli sosial-psixoloji və pedaqoji yardım göstərmək, şəxsi inkişaf üçün əlverişli şərait yaratmaq, onun yaşayış sahəsində hüquqlarını qorumaqdır.
Sosial-pedaqoji prosesdə təkcə məqsədin özü deyil, həm də onun necə müəyyənləşdirilib inkişaf etdirilməsi vacibdir. Bu halda hədəfin qoyulması prosesindən danışmaq olar.
Pedaqoji elmdə məqsəd qoyma üç komponentli təhsil kimi xarakterizə olunur. Bunlar aşağıdakılardır:
• məqsədlərin müəyyən edilməsi və əsaslandırılması;
• onlara nail olmaq yollarının müəyyən edilməsi;
• gözlənilən nəticənin layihələndirilməsi.
Məqsədin müəyyən edilməsi aşağıdakı tələblər nəzərə alınmaqla həyata keçirildikdə uğurlu ola bilər:
• diaqnostika (sosial-pedaqoji proses iştirakçılarının ehtiyac və imkanlarının daimi öyrənilməsi əsasında məqsədlərin təşviqi, əsaslandırılması və tənzimlənməsi);
• realizm (müəyyən vəziyyətin imkanlarını nəzərə alaraq məqsədlərin irəli sürülməsi və əsaslandırılması);

• 
  davamlılıq (sosial və pedaqoji fəaliyyətin hər bir mərhələsində qarşılıqlı əlaqəli məqsədlərin təşviqi və əsaslandırılması);
  
• 
  səmərəlilik (məqsəd əldə edilməsinin nəticələrinə nəzarət);
  
• 
  şəxsiyyət (sosial-pedaqoji prosesin bütün iştirakçıları tərəfindən məqsədin emosional və rasional səviyyədə qəbul edilməsi).
  
• 
  təcrübədə bir sosial müəllim ən çox insanın fərdi məqsədləri və yaxın ətrafının qrup məqsədlərinin üzvi birləşmə problemlərini həll etməlidir; işin müəyyən bir mərhələsində uşaqların, valideynlərin, müəllimlərin, müxtəlif profilli mütəxəssislərin qarşılıqlı əlaqəsini təşkil edərkən məqsədlərin ardıcıllığını güdməlidir.
  

Şərti olaraq, sosial müəllimin işində məqsəd qoyma aşağıdakı mərhələlərlə təmsil oluna bilər:

• 
  sosial-pedaqoji prosesin iştirakçılarının düşdüyü ilkin vəziyyətin diaqnostikası;
  
• 
  qarşıdan gələn fəaliyyətlərin məqsədlərinin və mümkün nəticələrin modelləşdirilməsi;
  
• 
  müəllimlərin, müxtəlif sahələr üzrə mütəxəssislərin, uşaqların, valideynlərin birgə məqsəd qoyma fəaliyyətinin təşkili;
  
• 
  məqsədlərin aydınlaşdırılması, ilkin planlara düzəlişlərin edilməsi, problemli vəziyyətin səbəbləri və xüsusiyyətləri haqqında yeni məlumatları nəzərə almaq;
  
• 
  məqsədlərə çatmaq üçün sosial-pedaqoji fəaliyyət proqramının tərtib edilməsi, onun həyata keçirilməsi yollarının müəyyən edilməsi.
  

Pedaqoji fəaliyyətin əsas problemi müəllimin tələb və məqsədlərinin şagirdlərin arzu, istək və imkanları ilə birləşməsi məsələsidir. Pedaqoji fəaliyyətin uğurlu həyata keçirilməsi müəllimin profesional səviyyəsi, pedaqoji ustalığı, onun pedaqoji texnologiya və texnikaya düzgün şəkildə yiyələnməsi ilə şərtlənir.
Müəllimin pedaqoji fəaliyyəti başqasının fəaliyyətini idarəetmə mahiyyəti, bir növ şagirdin fəaliyyətinə uyğunlaşdırmaq xarakteri daşıyır. Burada həm müəllimin, həm də uşağın istəyi öz ifadəsini tapmalıdır. Yəni ki, hər iki istək üst-üstə düşməlidir. Məhz bu zaman əməkdaşlıq pedaqogikası meydana qoyula bilər. Sonra pedaqoji fəaliyyətin mürəkkəbliyi onun şagirdin gələcəyinə inamın obyektivləşməsində, ifadəsində özünü göstərir. Bu məqsəd müəllimə yaxın və aydındır. O, şagirdə deyə bilər ki, “sən bilməlisən, bacarmalısan, etməlisən”.
Deməli, pedaqoji fəaliyyətin məqsədi müəllimdən cəmiyyətin sosial vəzifəsini şəxsən qəbul etməyi, konkret hərəkətlərin məqsəd və vəzifələrini yaradıcılıqla anlamaq və şagirdin marağını nəzərə alaraq, təlim fəaliyyətində onlara verilmiş vəzifəni başqa formaya salmağı bacarmağı tələb etməkdən ibarətdir. Tərbiyənin əsas vasitələri əmək, ünsiyyət, oyun və təlim olduğunu nəzərə alsaq, bu zaman uşaqlar qeyd olunan fəaliyyət növlərində müntəzəm iştirak edirlər.
Pedaqoji əməyin obyekti təkrarolunmaz fərdi keyfiyyətləri, baş verən hadisələrə şəxsi münasibəti və dərketmə olan fəal varlıqlar – canlı insandır. O, daima dəyişə bilir, inkişaf edir, özünə yaradıcı münasibət, axtarış tələb etmək qabiliyyətinə sahibdir. O, pedaqoji prosesin fəal iştirakçısıdır. Müəllimlərlə yanaşı, ona əhatə olunduğu həyat da, çox vaxt kortəbii şəkildə, çoxplanlı və müxtəlif istiqamətlərdə təsir edə bilər. Ona görə də pedaqoji əmək uşağa olunan bütün təsirlərin düzəlişlərlə verilməsini, lazım gələrsə, tərbiyə ilə yanaşı, yenidəntərbiyə və özünütərbiyədən də istifadə edilməsini nəzərdə tutur. Bütövlükdə müasir pedaqogika, əməkdaşlıq pedaqogikası məktəblərdə münasibətlərin demokratikləşməsinə doğru yönəlmişdir və məktəbliləri pedaqoji prosesin iştirakçısına çevirmək üçün onları fəallaşdırmağa çalışır.
Pedaqoji fəaliyyətin subyekti olaraq tərbiyə edilənə təsir göstərən müəllim, valideynlər və kollektiv qəbul edilmişdir. Ən əsas təsir aləti isə müəllimin şəxsiyyəti, onun bilik və bacarıqlarıdır. Əgər şagirdlər müəllimin şəxsiyyətini qəbul etmirlərsə, onun biliklərinə, hərəkətlərinə tənqidi yanaşacaq, təsirinə qarşı çıxacaqlar. Şagirdə bir şəxsiyyət kimi yalnız düzgün əxlaqi təsir göstərən şəxs əsil tərbiyəçi-müəllim ola bilər. Bu isə pedaqoqun mütamadi olaraq özünütəkmilləşdirməsi şərti ilə mümkündür. Əlbəttə ki, əgər müəllim özündə müəllimə xas olan keyfiyyətləri daşımırsa, o zaman peşə ilə danışıq, fəaliyyət uzlaşmayacaq. Ona görə də bu sahədə olan insan ilk olaraq peşəsini sevməli və ona hörmətlə yanaşmalıdır.
O, pedaqoji fəaliyyətin yüksək səviyyəsi və ya ən uca və daim təkmilləşən təlim-tərbiyə sənətidir. Metodiki ustalığın elmi biliklər, bacarıqlar, vərdişlər və müəllimin şəxsi keyfiyyətlərinin sintezi olaraq dəyərləndirilməsi burada mühüm yer tutur. Bu işin əsas mahiyyəti müəllimin şəxsiyyətində, onun mövqeyində, fəaliyyətini yüksək professional səviyyədə idarə etmək qabiliyyətindədir. Bundan ötrü isə müəllim pedaqoji fəaliyyətdən baş çıxarmalı, onun məqsədini, vasitələrini, obyektini, subyektini yaxşı bilməlidir. Həm də bu işə yaradıcı yanaşmalı, uşağın maraqlarını nəzərə almalıdır.
Pedaqogika insanın cəmiyyətdə inkişafının obyektiv qanunauyğunluqlarını öyrənən, insan davranışını izah edən və bu qanunların insanın həyat və fəaliyyətinin müxtəlif şəraitlərində tətbiqi üçün konkret tövsiyələr verən elmdir. Siyasətdə, mədəniyyətdə, idmanda, istehsalatda, ailədə baş verən hər şeyi pedaqogika nöqteyi-nəzərindən anlamaq olar. Çünki o, insanın tərbiyə, təlim, təhsil prosesində baş verən proseslərini öyrənir.
Hər bir insan, ilk növbədə insandır, sonra isə idmançıdır, siyasətçidir və s. İnsanlar bir-biri ilə ünsiyyət qurur, bir-birinə təsir edir, bütün insanlar üçün ümumi olan qanunlara tabe olurlar. Mişel Montenin qeyd etdiyi kimi, imperatorun və çəkməçinin ruhu eyni şəkildə kəsilir.
Beləliklə, pedaqogika dünyaya xüsusi baxışdır. Pedaqogika insan aləmində hər şeyi açan sehrli açardır.
Sosial pedaqogika ümumi pedaqogikadan son zamanlar elmdə geniş vüsət alan differensiallaşma və ixtisaslaşma prosesləri nəticəsində fərqlənir. Sosial pedaqogikanın ümumi olandan fərqlənməsi o deməkdir ki, onun baxış sahəsində pedaqogika tərəfindən öyrənilən eyni proses və hadisələr var, lakin onlar müəyyən spesifik aspektdə nəzərdən keçirilir və bunlar “sosial” sözündə əks olunur.
“Sosial” anlayışı (latınca socialis - ümumi, ictimai) insanların ümumi həyatı, ünsiyyət və qarşılıqlı əlaqəsinin müxtəlif formaları ilə əlaqəli hər şeyi birləşdirir. İnsanın ictimai münasibətləri bütün ictimai münasibətlərin yalnız bir hissəsini təşkil edir və onların həyata keçirilməsinin nəticəsi insanın sosial mövqeyinin, sosial statusunun və sosial fəaliyyətinin əldə edilməsi və ya bərpasıdır.
Sosial işin mühüm pedaqoji elementi əməkdaşlığa hazır olan, qəbul etməyi və kömək etməyi bilən insanın dünyagörüşünü müəyyən edən humanist dəyərlərin formalaşdırılmasıdır. Pedaqogika ictimai fəaliyyətə istiqamət verir. Eyni zamanda sosial iş insanların şüuruna diqqət yetirir. Dərin, kifayət qədər çevik sosial bilik insana reallıqda müdaxilə etməyə və öz ehtiyac və bacarıqlarını onunla əlaqələndirməyə şərait yaradır.
Sosial işin zəruri pedaqoji elementi sosial hərəkətlərin və bacarıqların formalaşmasıdır, eyni zamanda, insan özünə kömək üsullarını mənimsəməsidir.
Sosial iş son nəticədə fərdi özünütərbiyəyə aparmalı, ona həyatın məqsəd və mənasını, məhsuldar sosial davranışa nail ola biləcəyi vasitələri tapmaq imkanı verməli, ömür boyu təhsil sisteminə qoşulmalıdır.
Sosial işin pedaqoji məzmunu insanların davranışlarının korreksiyası və yenidən tərbiyəsi ilə müəyyən edilir. Korreksiya istənilən fəaliyyətin zəruri elementidir, çünki nə təhsildə, nə işdə, nə də ünsiyyətdə bir addımda sosial əhəmiyyətli nəticə əldə etmək mümkün deyil. Sağlam, səmərəli komandanın formalaşdırılması sosial işin mühüm pedaqoji aspektidir. Beləliklə, formal və real liderliyin üst-üstə düşməsi əldə edilir ki, bu da münaqişələrin yaranma ehtimalını azaldır və qrupda qarşılıqlı yardımı gücləndirir.
Sosial pedaqogika insanın həyatının bütün yaş dövrlərində və onun mikromühitinin müxtəlif sahələrində sosial qarşılıqlı fəaliyyətinə pedaqoji təsiri nəzərə alır. Şəxsiyyətin özünün fəaliyyəti, onun sosial yetkinliyi də insanın ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi ilə birbaşa bağlıdır.
Pedaqoji biliklər sosial iş, ailələrə, qocalara, işsizlərə, xəstələrə, əlillərə, qaçqınlara, tənhalara, evsizlərə, məhkumlara və bir çox başqalarına sosial yardım sahəsində mühüm istiqamətdir. Pedaqoji biliklər bu gün ümumi mədəniyyətin və sosial siyasətin tərkib hissəsinə çevrilir. Əhali ilə sosial işin bütün növlərində hər bir fərdin fərdi imkanlarının inkişafı və reallaşdırılmasını stimullaşdırmaq üçün cəmiyyətin bütün pedaqoji potensialından istifadə etmək lazımdır.
Hər bir təhsil, sosial müdafiə, reabilitasiya müəssisəsi, sosial işçi ilə müştəri arasında hər bir görüş bu gün mikromühitin növündən, vəziyyətin xüsusiyyətlərindən, əhalinin ehtiyac və imkanlarından asılı olaraq düzəlişlər tələb edir. Pedaqoji fəaliyyət həmişə konkret şəraitdə qeyd olunmuş insanların axtarışı, yaradıcılığıdır. Sosial pedaqogikanın prinsip və üsullarını bilmək və mənimsəmək sosial pedaqoqların, sosial işçilərin və dövlətin sosial siyasətini müəyyən edən insanların geniş təbəqəsi üçün zəruridir. Bu baxımdan, insanın öz taleyinə münasibətini dəyişdirmək üçün xüsusi iş lazımdır. Bu, o zaman gerçəkləşir ki, o, özünə, indiki və mümkün gələcəyinə, ətrafındakılara, həyatın müxtəlif sahələrinə və özünü reallaşdırmağın potensial sahələri kimi münasibətlərə müəyyən sosial münasibət formalaşdırsın. Məqsədin müəyyənləşdirilməsini öyrənmək böyük rol oynaya və insana xüsusi olaraq onun üçün bir sıra müsbət, real həyat məqsədlərini ortaya qoya bilər.
Sosial-pedaqoji işin çox mühüm aspekti ailə və yaxın ətraf mühitlə işləməkdir. Cəmiyyət yaradırsa, sosial-pedaqoji iş daha səmərəli olur; müxtəlif kateqoriyalı vətəndaşların sosial təcrübənin müxtəlif sahələrinə cəlb edilməsi üçün şərait yaranır. Məsələn, son on ildə əlilliyi olan şəxslərin beynəlxalq səviyyəyə qədər idman yarışlarına, müxtəlif incəsənət müsabiqələrinə cəlb olunması istiqamətində xeyli iş görülmüşdür ki, bu da onların sosial reabilitasiyasına öz töhfəsini verir.
Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, son vaxtlar bir sıra iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə insanların müəyyən qruplarına - qurbanların cəmiyyət həyatına uyğunlaşmasına yardım, yaşayış mühitinin bu insanların xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırılması üçün qanunvericilik və iqtisadi tədbirlər yaranmışdır. Buna misal olaraq bir sıra ölkələrdə qəbul edilmiş, əlilliyi olan insanlar üçün iş yerlərinin açılmasını və rezervasiyasını stimullaşdıran, əlil arabası istifadəçilərinin əlçatan olması üçün mənzil və ictimai binaların tikilməsini tələb edən qanunları göstərmək olar. Bu baxımdan vətəndaşların bu kateqoriyası üçün xüsusi uyğunlaşdırılmış ictimai nəqliyyat vasitələrini yaratmaq ən yaxşı iş olardı.
Beləliklə, pedaqoji fəaliyyətin sosial işdə rolu qeyd olunan faktların mühümlüyü ilə fərqlənir və bu məsələlərə riayət etmək hər bir müəllimin borcudur.