Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının

3.3. İslam
3.3.1.Tarixi
İslam ibrahimi dinlərin sonuncusu sayılır. “Təslim olmaq, boyun əymək, 
itaət etmək” mənalarında işlədilən “İslam” sözü ərəb dilində “sülh” mənasına 
gələn “silm” kökündən yaranıb. Bu dinə inananlar ərəb dilində “müslim”, 
dilimizdə isə “müsəlman” adlanır. 
Məşhur yapon islamşünası Toşihiko İzutsu “İslam” kəlməsinin müxtəlif 
izahlarını təhlil edərək bildirmişdir ki, “insanın bilərəkdən və səmimiyyətlə 
Allaha boyun əyməsi” tərifi həmin izahlar içərisində ən düzgünüdür. Qurani-
Kərimin bir sıra ayələrinə istinad edən müsəlman alimləri isə vurğulayırlar 
ki, bütün peyğəmbərlərin təbliğ etdikləri hənif dini (“hənif” ifadəsi “Allahın 
birliyinə inanmaq və bütlərə tapınmamaq” mənasını verir) İslam adlanır. 
Məsələn, Quranın “Ali-İmran” surəsinin 67-ci ayəsində deyilir: 
“İbrahim nə 
yəhudi, nə də xaçpərəst idi. O ancaq hənif bir müsəlman idi və müşriklərdən 
deyildi”.
İslam Məhəmməd peyğəmbərin (570/571-632) təbliğ etdiyi bir din olaraq 
VII əsrin əvvəlində Ərəbistan yarımadasının Hicaz bölgəsində tarix səhnəsinə 
çıxmışdır. Məhəmməd peyğəmbər Məkkə şəhərində məskunlaşan Qüreyş 
qəbiləsinin Bəni-Haşim (Haşimoğulları) qoluna mənsub olmuşdur. Müsəlman 
mənbələrinə görə, Məkkə yaxınlığındakı Hira mağarasında ona ilk vəhy 
gəlmişdir. Bundan sonra o, məkkəli bütpərəstləri təkallahlılıq əqidəsinə dəvət 
etmişdir. 
Lakin bütpərəstlər Məhəmməd peyğəmbərin dəvətinə sərt reaksiya 
göstərmiş və yeni dinin ardıcıllarını təqib etmişlər. Xüsusən Əbu Cəhl ləqəbli 
Əmr ibn Hişam, peyğəmbərin öz əmisi olan Əbu Ləhəb ləqəbli Əbdülüzza 
ibn Əbdülmüttəlib kimi Məkkənin nüfuzlu şəxsləri İslama böyük kin və nifrət 
bəsləyərək yeni dini boğmağa çalışmışlar. Buna baxmayaraq, Məhəmməd 
peyğəmbərin üç illik təbliğatı nəticəsində məkkəlilərin bir hissəsi İslam dinini 
qəbul etmişdir. İlk müsəlmanlar bunlar olmuşdur: Məhəmməd peyğəmbərin 
həyat yoldaşı Xədicə binti Xüveylid, əmisi oğlu Əli ibn Əbu Talib və yaxın 
dostu Əbu Bəkr ibn Əbu Qühafə.

---

103
DÜNYA DİNLƏRİ 
İslamın yayılmasından narahat olan məkkəli bütpərəstlər müsəlmanlara 
qarşı sərt cəza tətbiq edirdilər. Məsələn: Süməyyə binti Xübbat adlı müsəlman 
qadınla həyat yoldaşı Yasir ibn Amir 615-ci ildə qətlə yetirildi. Əmmar 
ibn Yasir, Bilal Həbəşi və digər bir çox müsəlman isə işgəncələrə məruz 
qaldılar. Bu işgəncələrdən xilas olmaq üçün Məhəmməd peyğəmbərin icazəsi 
ilə ilk müsəlmanların bir hissəsi Həbəşistana, indiki Efiopiyaya köçmək 
məcburiyyətində qaldı. 
Məhəmməd peyğəmbərin təbliğatı yalnız məkkəlilərlə məhdudlaşmırdı. O, 
Kəbəni ziyarət etmək, yaxud ticarət məqsədilə Məkkəyə gələn ərəb qəbilələrini də 
İslama dəvət edirdi. Bunlar arasında Övs və Xəzrəc qəbilələrinin nümayəndələri 
də vardı. Onlar Məkkədən sonra Hicazın (Ərəbistan yarımadasının qərbindəki 
ərazinin adı – Red.) ikinci böyük şəhəri olan Yəsribdə (sonrakı adı Mədinə – 
Red
.
) məskunlaşmışdılar. 620-ci ildə bu qəbilələrin bəzi nümayəndələri Məkkəyə 
gələrək Məhəmməd peyğəmbərə beyət (birinin hakimiyyətini qəbul edərək ona 
tabe və sadiq olma – Red.) etdilər. Daha sonra onlar doğma şəhərlərinə dönərək 
İslamı yaymağa başladılar. Nəticədə Yəsrib şəhərində bir çox insan İslam dininə 
keçdi.
Bu zaman Məkkədə müsəlmanlara qarşı təqib pik həddinə çatmışdı. Artıq 
bu şəhər müsəlmanlar üçün təhlükəli bir yerə çevrilmişdi. Odur ki, 622-ci ildə 
məkkəli müsəlmanların əksəriyyəti, həmçinin Məhəmməd peyğəmbərin özü 
Yəsrib şəhərinə köçdü. Məhəmməd peyğəmbər Yəsribdə yerləşdikdən sonra bu 
şəhər “Mədinətur-rəsul” (“Peyğəmbərin şəhəri”) və ya “Mədinə” adlandırıldı. 
Qeyd edək ki, Məhəmməd peyğəmbərin və onun tərəfdarlarının 622-ci 
ildə Məkkədən Mədinəyə köçməsi müsəlman mənbələrində “hicrət” termini ilə 
ifadə olunur. Həmçinin ikinci xəlifə Ömər ibn Xəttabın dövründə, daha dəqiq 
desək, 638-ci ildə Əli ibn Əbu Talibin təklifi ilə hicrət ili müsəlman təqviminin 
ilk ili kimi qəbul edildi
Mədinəyə köçdükdən sonra Məhəmməd peyğəmbər bu şəhərin həm 
mənəvi liderinə, həm də idarəçisinə çevrildi. O, qısa zamanda əhalisi müsəlman, 
yəhudi və bütpərəstlərdən ibarət olan Mədinədə sülh və əmin-amanlığı təmin etdi. 
Bu məqsədlə o, müxtəlif dinlərin mənsublarının haqlarını müəyyənləşdirərək, 
bununla bağlı qanunlar toplusu ortaya qoydu. Müsəlman qaynaqlarında həmin 
qanunlar toplusu “səhifə” yaxud “kitab” adlandırılır. Bəzi müasir tədqiqatçılar 
sözügedən qanunları Mədinə konstitusiyası kimi xarakterizə edirlər.

---

MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ
104
Məhəmməd peyğəmbərin Mədinənin siyasi və mənəvi liderinə çevrilməsi 
Məkkə bütpərəstlərinin liderlərini narahat edirdi. Buna görə də onlar digər 
bütpərəst ərəb qəbilələrinin də köməyi ilə müsəlmanlara qarşı müharibə elan 
etdilər. Bütpərəstlərlə müsəlmanlar arasında Bədr, Uhud, Xəndək və digər 
döyüşlər baş verdi. Bu döyüşlərin bəzilərində müsəlmanlar, bəzilərində isə 
məkkəli bütpərəstlər qələbə qazandı. 
Lakin zaman keçdikcə İslamın nüfuz dairəsi genişlənir, bu dini qəbul 
edən ərəb qəbilələrin sayı durmadan artırdı. Məhəmməd peyğəmbərin müxtəlif 
ərəb tayfalarına göndərdiyi təbliğatçılar İslamın uğur qazanmasında böyük rol 
oynayırdılar. Çünki həmin təbliğatçılar sayəsində İslamla tanış olan bütpərəst 
ərəblər bu dinin üstün cəhətlərini görüb çoxtanrılıqdan təkallahlığa keçirdilər.
Hətta müsəlmanların qatı düşmənləri belə İslamın mütərəqqi ideyaları qarşısında 
təslim olaraq, bu dini qəbul edirdilər. Həmçinin 628-ci ildə müsəlmanlarla 
məkkəli bütpərəstlər arasında Hüdeybiyyə sülh müqaviləsinin bağlanması 
İslamın yayılmasına öz müsbət təsirini göstərdi. Çünki bu müqavilə sayəsində 
müsəlmanlar Məkkədə dinlərini təbliğ etmək fürsəti qazandılar. Beləliklə, istər 
Məkkədə, istər ondan kənarda müsəlmanların sayı get-gedə çoxalırdı. 
Nəticədə 630-cu ildə müsəlmanlar Məkkə şəhərini fəth etdi və Qüreyş 
qəbiləsinin qalan hissəsi də İslama keçdi. Bundan sonra İslam dini Ərəbistan 
yarımadasında daha sürətlə yayılaraq hakim dinə çevrildi. 
Ömrünün sonuna qədər Mədinədə yaşayan Məhəmməd peyğəmbər 632-
ci ildə dünyasını dəyişdi. O, Mədinədəki Peyğəmbər məscidinin (“Məscid 
ən-Nəbəvi”; “Məscidün-Nəbi” ərazisində yerləşən evində dəfn olundu. Vəfat 
etməzdən əvvəl həcc ziyarətindən qayıdarkən Ərəfat vadisində on minlərlə 
müsəlmana xitab edərək son tövsiyələrini verdi. Bu tövsiyələr “Vəda xütbəsi” 
adı ilə İslam tarixinə düşdü. “Vəda xütbəsi”ndə bütün insanların bərabər olduğu 
və eyni mənşədən, yəni torpaqdan gəldiyi bildirilir, can və mal toxunulmazlığına 
diqqət çəkilir, qan davası və sələmçilik kimi islamaqədərki əməllərin ortadan 
qaldırıldığı vurğulanır. Həmçinin “Vəda xütbəsi”ndə qadınlarla şəfqət və 
mehribanlıqla rəftar etmək, dində ifratçılığa yol verməmək, əmanəti qoruyub 
saxlamaq tövsiyə olunur. 
Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından sonra İslam tarixində xilafət dövrü 
başladı. Məşvərət yolu ilə seçilən ilk dörd xəlifə (Əbu Bəkr, Ömər ibn Xəttab, 
Osman ibn Əffan və Əli ibn Əbu Talib) dövründə baş verən ərəb istilaları 

---

105
DÜNYA DİNLƏRİ 
nəticəsində İslam dini Ərəbistan yarımadasının hüdudlarını aşaraq İraq, Suriya, 
İran, Şimali Afrika və yer üzünün digər regionlarında yayıldı. 
Dörd xəlifədən sonra Qüreyşin Ümeyyəoğulları sülaləsi (Əməvilər) 
hakimiyyətə gəldi. İlk Əməvi xəlifəsi Müaviyə ibn Əbu Süfyan özündən sonra 
hakimiyyətə məşvərət yolu ilə deyil, varislik yolu ilə oğlu Yezidi təyin etdi. Bu da 
İslam cəmiyyətində ciddi narazılığa səbəb oldu. Odur ki, Yezid ibn Müaviyənin 
hakimiyyətinə qarşı üsyanlar baş verdi. Onlar arasında ən məşhuru Məhəmməd 
peyğəmbərin nəvəsi, Əli ibn Əbu Talibin isə oğlu Hüseyn ibn Əlinin qaldırdığı 
qiyamı idi. 10 oktyabr 680-ci ildə bu üsyan böyük amansızlıqla yatızdırıldı,
Hüseyn ibn Əli başda olmaqla xeyli insan qətlə yetirildi. 
Qeyd edək ki, ilk üç xəlifənin hakimiyyəti illərində xilafətin paytaxtı 
Mədinə şəhəri idi. Dördüncü xəlifə Əli ibn Əbu Talib dövründə paytaxt İraq 
ərazisində yerləşən Kufə şəhərinə köçürüldü. Əməvilər sülaləsi hakimiyyəti ələ 
keçirdikdən sonra isə xilafətin paytaxtı Suriyadakı Dəməşq şəhəri oldu.
Əməvilərin yürütdüyü ərəbçilik siyasəti məvalilərin, yəni ərəb olmayan 
müsəlmanların narazılığına səbəb olurdu. Odur ki, 750-ci ildə Abbasilər sülaləsi 
məvalilərin və Əli tərəfdarlarının köməyi ilə Əməviləri devirərək hakimiyyətə 
gəldi. Bununla da İslam tarixinin yeni bir mərhələsi – Abbasilər dövrü başladı.
Əməvilərdən fərqli olaraq, Abbasilər sülaləsi daha çox məvalilərə 
arxalanırdı. Buna baxmayaraq, xilafətə qarşı çoxlu üsyan baş verirdi. Xüsusən 
816-835-ci illərdə Babəkin başçılığı ilə geniş vüsət alan Xürrəmilər hərəkatı, 
eləcə də IX əsrin birinci yarısında Cənubi Mesopotomiyada baş vermiş Zəncilərin 
üsyanı Abbasilərin hakimiyyətini laxlatdı.
Abbasilər dövründə ərəb işğalları demək olar ki, dayandı. Lakin bu 
sülalənin hakimiyyəti vaxtı İslam mədəniyyəti inkişaf etdi. Müsəlmanlar qədim 
yunan, Roma, Hindistan, İran və digər mədəniyyətlərin nailiyyətlərindən 
faydalanaraq möhtəşəm sivilizasiya qurdular. Abassilərin hakimiyyəti dövründə 
xilafətin paytaxtı olan Bağdad şəhəri dünyanın əsas elm, ticarət və mədəniyyət 
mərkəzlərindən biri sayılırdı. IX əsrin 20-ci illərində həmin şəhərdə “Hikmət 
evi”nin (“Beyt əl-Hikmə”) yaradılması İslam dünyasında elmin inkişafına güclü 
təkan verdi. Bu elmi mərkəzdə çalışan alimlər yunan, latın, fars, hind, çin və 
digər dillərdə olan riyaziyat, tibb, fəlsəfə, astronomiya kimi elmlərə dair əsərləri 
ərəb dilinə tərcümə edirdilər. Sonradan müsəlman alimləri bu zəngin mirasdan 
istifadə edərək müxtəlif elm sahələrində fundamental əsərlər ortaya qoydular.

---

MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ
106
Müasir 
İspaniya 
və 
Portuqaliya ərazisində mövcud 
olmuş Kordova xilafəti (929-
1031) də İslam dünyasında elm 
və mədəniyyətin inkişafına böyük 
töhfə vermişdir. Kordova xilafəti 
bir vaxtlar təkcə müsəlman 
aləminin 
deyil, 
həmçinin 
Avropanın ən mühüm elmi-
mədəni mərkəzi sayılırdı. Kordova 
xilafətinin elmə verdiyi dəyər 
sayəsində avropalılar yenidən 
qədim yunan və romalıların irsi 
ilə tanış olmuşdular. Çünki qədim 
Roma imperiyasının süqutundan 
sonra antik dövrün zəngin elmi 
və fəlsəfi irsi qərb dünyasında 
unudulmuşdu. Müsəlman alimləri 
isə bu irsi üzə çıxararaq ərəb dilinə 
tərcümə etmişdilər. Daha sonra 
antik müəlliflərin ərəb dilinə tərcümə olunmuş əsərləri Kordova xilafəti vasitəsi 
ilə Avropaya ötürülmüşdü. 
Burada Şimali Afrikanın böyük bir hissəsini, Suriya və Fələstini əhatə 
edən, ismailiyyə məzhəbinin (ətraflı məlumat üçün bax: dərsliyin III fəslinin 
3.3. bəndinin “Məzhəb və təriqətlər” adlı altbəndi) mənsubları tərəfindən qurulan 
Fatimilər xilafətinin (909-1171) müsəlman aləmində elm və mədəniyyətin 
inkişafında oynadığı rolu qeyd etmək lazımdır. Məşhur misirli tarixçi Məqrizinin 
(1364-1442) “əl-Xitat” adlı əsərində verdiyi məlumata görə, Fatimilər xilafətinin 
paytaxtı Qahirə şəhərində fəaliyyət göstərən “Hikmət evi”nin kitabxanasında 1 
milyon 600 min əsər saxlanılırdı ki, onlardan 18 mini antik müəlliflərin əsərləri 
təşkil edirdi.
Abbasilər xilafətinin sonrakı taleyinə gəlincə, bu qüdrətli imperiya 
IX-X əsrlərdə tənəzzül dövrünü yaşayaraq müstəqil və yarımüstəqil 
dövlətlərə parçalandı. 945-ci ildə Büveyhilər (935-1055-ci illərdə İranın