Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

Tsiklik adenazinmonofosfat (tsAMP). Axır vaxtlarda sübut olunmuşdur ki, orqanizmdə əsas enerji mənbəyinin – ATPin törəməsi olan tsAMP mühüm 2-ci törəmədir. Şəkil 3.16-də göstərilən mühüm reaksiyalar zənciri plazmatik membranın xarici səthində yerləşən R_s reseptorundan başlayır və müxtəlif hormon və mediatorlar üçün spesifik birləşmə yeri ola bilər. Spesifik «stimuləedici» molekul ilə birləşdikdən sonra R_s öz konformasiyasını dəyişir; bu dəyişiklik membranın daxili səthindəki G_s zülalına elə təsir edir ki, axırıncının hüceyrədaxili quanizintrifosfat (QTP) ilə aktivləşməsi mümkün olsun. Aktivləşmiş G_s zülalı öz növbəsində membranın daxili
72
səthindəki fermenti – adenilattsiklazanı (AT) aktivləşdirir, hansı ki, ATP-dən tsAMP-in əmələ gəlməsini kataliz edir. Məhz suda həll olan tsAMP hüceyrəxarici reseptorun R_s stimulyasiya effektini hüceyrədaxili strukturlara ötürən vasitəçidir

Şəkil 3.16. tsAMP hüceyrədaxili vasitəçinin iştirakı ilə olan reaksiyalar zənciri. Oyandırıcı və tormozlayıcı xarici faktorlar R_s və R_i membran reseptorlarını aktivləşdirir. Bu reseptorlar Gzülalın hüceyrədaxili QTP ilə birləşməsi prosesini tənzimləməklə hüceyrədaxili adenilattsiklazanı (AT) stimulə və ya ingibirə edir. Gücləndirici ferment AT ATP-ni tsAMP-ə çevirir, hansı ki, sonra fosfodiesterazanın iştirakı ilə AMP-ə qədər parçalanır. Sərbəst tsAMP hüceyrəyə diffuziya edir və A-kinazanı aktivləşdirir (onun katalitik subvahidini azad etməklə), hansı ki, hüceyrədaxili fosforlaşmanı kataliz edir, yəni hüceyrəxarici stimulun son effektini formalaşdırır. Sxemdə həmçinin bəzi reaksiyaları işə salan (+) və ya ingibirə edən (-) formokoloji preparatlar və toksinlər göstərilmişdir.
73
R_s-in iştirakı ilə stimulyator reaksiya zəncirinə paralel tormozlayıcı mediator və hormonların müvafiq R_i reseptoru ilə birləşməsi mümkündür, hansı ki, yenə də QTP-aktivləşdirici zülal G_i-nin iştirakı ilə AT-ni ingibirə edir və bu yolla tsAMP in əmələ gəlməsini də. Hüceyrəyə diffuziya edən tsAMP adenilatkinaza (A-kinaza) ilə reaksiyaya girir; bu vaxt C subvahidi azad olur, hansı ki, P zülalının fosforlaşmasını kataliz edir. Bu fosforlaşmalar zülalları aktiv formaya gətirir və indi onlar özlərinin spesifik tənzimləyici təsirlərini göstərə bilərlər (məsələn, qlikogenin deqradasiyasını). Bu mürəkkəb tənzimləyici sistem çox effektivdir, belə ki, son nəticə çoxlu zülalların fosforlaşmasıdır, yəni tənzimləyici siqnal zənciri böyük gücləndirmə əmsalı ilə keçir. R_s və R_i reseptorları ilə birləşən və hər biri üçün spesifik olan xarici mediatorlar çox mürəkkəbdirlər. Adrenalin R_s və ya R_i ilə birləşərək lipidlə qlikogenin metabolizminin tənzimlənməsində, həmçinin ürək əzələsinin yığılmasının gücləndirilməsində və digər reaksiyalarda iştirak edir. Tireotrop hormon R_s-i aktivləşdirərək qalxanvarı vəzi tərəfindən tiroksinin ifraz olunmasını stimulyasiya edir, prostaqlandin I isə qan lövhəciklərinin aqreqasiyasını tormozlayır. İngibitor effektləri (o cümlədən adrenalinin) R_i vasitəsilə lipolizin yavaşımasında çıxış edirlər. Beləliklə, tsAMP sistemi – çoxfunksiyalı hüceyrədaxili tənzimləyici sistemdir, hansı ki, hüceyrəxarici və ingibitor siqnal maddələri ilə dəqiq tənzimlənə bilər.