Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

14.6.3. Biliklərin tətbiqi, bacarıq və vərdişlərin formalaş­ma­sına yönələn çalışmalar sistemi.
Bunsuz biliklər sisteminin əldə olunmasına yönələn inkişaf müm­kün deyildir. Ona görə ki, əldə olunmuş biliklər (eyni zamanda fəa­liyyət üsulları) şagirdin mənimsəməyə yönəldiyi sistemin ele­ment­ləridir. Element və onun daxil olduğu sistem arasında isə dia­lek­tik əlaqə mövcuddur.

Mənimsəmənin komponentləri olan möhkəmləndirmə və tət­bi­qin əlaqəsi, onların bilik və bacarıqların inkişafı baxımından təlim pro­sesində həyata keçirilməsi yolları haqqında elmi ədəbiyyatda də­yər­li mülahizələr vardır, həm də burada bacarıqların və vərdişlərin əmə­lə gəlməsi, onların daxili münasibətləri, mahiyyəti haqqında da fi­­ki­rlər söylənilir.

Bacarıq və vərdişlərin formalaşması üçün çalışmalar sistemi əhə­miyyətli rola malikdir. B.A.Əhmədov çalışmalar sistemindən is­ti­fadə olunması işinin aşağıdakı ardıcıllıqla təşkil olunmasını məq­sə­dəuyğun sayır: 1) formalaşdırılan bacarıq və vərdişin əhəmiyyəti ba­şa salınır; 2) zəruri biliklər yada salınır, formalaşdırılmış baca­rıq­lar reallaşdırılır (işə qoşulur); 3) təlimat verilir; 4) çalışma müəlli­min yaxından iştirakı və ciddi nəzarəti altında icra edilir; 5) müstə­qil çalışmalar yerinə yetirilir. O, tövsiyə edir ki, yaradıcılıq bacarı­ğı­nın inkişafı baxımından biliyin yeni şəraitdə tətbiqi məsələsinə xü­susi fikir verilməlidir .

Təlim sistemində biliyin möhkəmləndirilməsi, bacarıq və vər­diş­lərin formalaşdırılması üçün çalışmaların sistemləşdirilməsində aşa­ğıdakı iki tezis məntiqi olaraq qəbul oluna bilər:

1. Möhkəmləndirmə işi mənimsəmə proseinin mühüm mər­hə­lə­lə­rində diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır və yeni biliyin əldə olun­masında keçmiş təcrübənin, əldə olunmuşların zəruri hissəsinin se­çilərək istifadə olunması, fəal işlənməsi həmin biliklərin möh­kəm­lən­dirilməsinin ən optimal yollarındandır.

2. Bacarıq və vərdişlər biliklərin müxtəlif növ tətbiqində for­ma­laşır və inkişaf edir. Bu prosesdə bilik, bacarıq və vərdişlərin dia­lek­tik vəhdəti daha yaxşı təmin edilir və bu da onların inkişafını şərt­ləndirir. Belə ki, əvvəla, müvafiq biliyin biliklər sisteminə doğru irə­liləməsi üçün mövcud bacarıq və vərdişlərin inkişafı ilkin şərt ro­lun­da çıxış edə bilir. İkincisi, biliklərin standarta uyğun gəlməyən si­tu­a­siyalarda tətbiqi isə yaradıcı bacarıq və müvafiq vərdişlərin for­malaşmasına səbəb olur.

Bu əsasdan biliyin möhkəmləndirilməsinə, bacarıq və vər­diş­lə­rin formalaşdırılmasına, reallaşmasına yönələn çalışmaların aşa­ğı­da­kı sistemini məqbul saymaq olar:

1)nümunə üzrə ica edilən; 2) alqoritmlərə əsaslanan; 3) sis­tem­­ləşdirici tələb qoyan; 4) alqoritmlərin tərtibini tələb edən; 5) va­ri­ativ, yeni şəraitdə biliyi tətbiq etməyə yönələn; 6) yeni biliyin əldə olun­ması üçün zəruri biliklərin bərpasını və fəallaşdırılmasını tələb edən; 7) yeni biliyin əldə olunması üçün zəruri biliklərin bərpası tə­ləb olunan və yeninin daxil edilməsi ilə yerinə yetirilən; 8) şagirdi ya­radıcı işlərə yönəldən çalışmalar.

14.6.4. Əyaniliklə sözün vəhdəti.
Təlimin əyaniliyi xüsusi vasitələrdən müəllimin sözü ilə uz­laş­dırılmış şəkildə istifadə edilməsi nəticəsində həyata keçirilir. Hələ XIX əsrin ortalarında uşaqların əqli fəaliyyətlərinin aktiv­ləşdirilməsi va­sitəsi kimi əyaniliyin tətbiqi ideyası irəli sürülmüşdür. Uzun müd­dət həmin vasitələrin köməkçi rol oynaması nəzərdə tutulmuşdur: On­lardan biliklərin mənimsənilməsini asanlaşdıran və şagirdlərdə öy­rə­nilən materiala maraq oyadan illüstrativ vasitə kimi istifadə olun­muşdur. Didaktikada əyani vasitələrə, əsasən, həyatla əlaqəsi is­ti­qamətində baxılmış, onun rolunu hərtərəfli tədqiq etmək, bunu prob­lem kimi araşdırmaq diqqətdən yayınmışdır. Məhz bu səbəbdən də bəzi tədqiqatçılar (məsələn, İ.İ.Pidkasisti, L.V.Zankov, M.İ.Max­mu­tov, M.A. Danilov, N.A.Mençinskaya, E.Q.Minqazov və baş­qa­ları) əyaniliyin təlimdə roluna belə klassik baxışı heç də kifa­yət­lən­di­rici hesab etməmiş, bu statusda istifadə olunan əyaniliyi şa­gird­lə­rin idrakının fəallaşması üçün hərtərəfli effektli vasitə saymamışlar. Tə­bii ki, əyaniliyin funksiyalarının məhdud şəkildə anlaşılması zə­rər­li hal kimi qəbul olunmalıdır.

Q.İ.Şukinanın təlim prosesində əyaniliyin idrak yükünün “çox­mə­nalılığı” haqqında mülahizəsi, L.V.Zankovun və N.A.Men­çins­­k­ayanın əyaniliyin üç funskiyası (əyanilik biliyin mənbəyidir, əya­nilik deduktiv nəticələrin, hissi qavrayışın əsası və idrakın daya­ğı­dır) haqqında fikirləri, sonuncuların qeyd etdiyi funskiyalara M.İ.Max­mutovun əlavə etdiyi əyaniliyin dördüncü funskiyası- təlim prob­leminin qoyuluşu, problemli vəziyyətin yaradılması vasitəsi ol­ma­sı barədə mühakimə diqqətəlayiqdir. E.Q.Minqarovun tədqiqat­la­rı şagirdlərin tədris-idrak fəaliyyətinin aktivləşdirilməsində əyani­li­yin rolunu aydınlaşdırmaq imkanı yaradır. Onun fikrincə, şa­gird­lə­rin aktivləşməsi əyani vasitələrin tətbiqinin konkretdən abstrakta, ümu­midən fərdiyə, hərəkət etməyəndən hərəkət edənə və s. keçid xət­ti və ya əks-keçid xətti üzrə gedir. Əks-keçid halı idrak mə­sə­lə­lə­ri­nin həllinin araşdırılması və induktiv nəticələrin tədqiqi prosesi üçün xarakterikdir.

Əyaniliyin aşağıdakı funskiyalarından istifadə etməklə təlim pro­sesinin idarəolunmasını yaxşılaşdırmaq mümkündür: 1) əya­ni­lik­­dən empirik məlumatları əldə etmək vasitəsi kimi; 2) əyanilikdən de­duktiv nəticələrin təsdiqi vasitəsi kimi; 3) əyanilikdən induktiv nə­­ticəyə gəlmək, ümumiləşdirmənin, sistemləşdirmənin əsas­lan­dı­rıl­­ması vasitəsi kimi; 4) əyanilikdən, bərpaedici fəaliyyətdən ev­ris­tik fəa­liyyətə keçid şəraitinin yaradılması vasitəsi kimi; 6) evristik fəa­liy­yətin illüstrasiya təminatını yaxşılaşdırmaq vasitəsi kimi.

Təlim sistemində əyani vasitələrin tətbiqi zamanı aşağıdakı tə­ləb­lər gözlənilməlidir.

1.Təlim prosesi əyani vasitələrlə həddindən artıq yük­lən­mə­mə­lidir, əks halda tədris materiallarının başa düşülüb mənim­sənil­mə­sində şagirdlərin müstəqilliyini və fəallığını aşağı salır. Əyani va­sitələrin çoxluğu biliklərin mənimsənilməsinə maneçilik törədir, ax­tarış prosesinə mənfi təsir göstərir.

2. Əyani vasitələrdən istifadə edilməsinin aydın məqsədi ol­ma­lıdır. O, əqli fəaliyyətin növlərinin idarə olunmasını şərtləndir­mə­lidir.

3. Şagirdlərdə kənar assosiasiyalar yaratmaq üçün əyani va­si­tə­də lüzumsuz heç bir şey olmamalıdır.

4. Əyani vasitə tətbiq edərkən şagirdlərin imkanları nəzərə alın­­malıdır. Belə bir fikir yanlışdır ki, aşağı siniflərdə yalnız şəkilli əya­­ni vasitələrdən istifadə olunmalıdır. Uşaqları şərti təsvirlərdən is­­t­i­­fadə etməklə əlaqələri, asılılıqları başa düşməyə alışdırmaq zə­ru­ri­dir.