Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin


Təsviredici və izahedici səviyyə



Yüklə 1,17 Mb.
səhifə6/435
tarix10.01.2022
ölçüsü1,17 Mb.
#113758
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   435
Pedaqogika I cild

Təsviredici və izahedici səviyyə (bu, qabaqcıl pedaqoji təcrübəni öyrənməkdir);

  • Diaqnostik səviyyə (bu, pedaqoji hadisələrin vəziyyətini, pedaqoqun və şagirdlərin səmərəli fəaliyyətini, onları tə­min edən şəraiti və səbəbləri üzə çıxarmağı nəzərdə tutur);

  • Proqnostik səviyyə (bu, pedaqoji gerçəkliyi eksperimental yolla tədqiq etmək və onun əsasında varlığı dəyişdirməyin modelini qurmağı nəzərdə tutur).

    Pedaqogikanın texnoloji funksiyası üç səviyyədə həyata keçirilir:

    1. Layihə səviyyəsi (buraya tədris planları, proqramları, dərs­lik və dərs vəsaitlərinin, pedaqoji tövsiyələrin işlənib ha­zır­lanması və s. daxildir);

    2. Dəyişdirici səviyyə (bu səviyyədə pedaqoji elmin nai­liy­yət­ləri təhsil praktikasını təkmilləşdirmək və yenidən qur­maq məqsədilə tətbiq olunur);

    3. Refleksiv və korrektiv səviyyə (bu səviyyə elmi-tədqi­qat­la­rın nəticələrinin təhsil-tərbiyə praktikasına təsi­rinin ye­kun­la­rını qiymətləndirməyi və sonradan elmi-nəzəriyyə ilə prak­tik fəaliyyətin qarşılıqlı təsirini kor­rek­siya etməyi nə­zər­də tutur) .

    Bir elm sahəsi kimi pedaqogika elmi özündə üç hissəni bir­ləş­dirir: O nəyi öyrənmişdir? O nəyi öyrənməlidir? O nəyi öyrət­mə­lidir? Bu üç hissə arasında tarixilik, inkişaf və təkmilləşmə prosesi vardır.

    Pedaqogikanın müxtəlif bölmələri fərqləndirilir. Ənənəvi ola­raq fərqləndirilən bölmələr bunlardır: pedaqogikanın ümumi əsas­ları, didaktika, tərbiyəşünaslıq və məktəbşünaslıq. Bu böl­mə­lərin hər biri nisbi müstəqil nəzəriyyə kimi (elmi idrakın forması olmaqla) pedaqogikanın strukturunda yer tutmuşdur. Pe­daqogika elmi-pedaqoji nəzəriyyələrin məcmusu kimi təqdim oluna bilər. Bu gün hər bir nəzəriyyənin (məsələn, didaktikanın) özünün inkişafı nəticəsində yeni-yeni nəzəriyyələr (məsələn, “Müasir dərs nəzəriy­yəsi”) işlənib hazırlanmışdır. Bu onu göstərir ki, pedaqogika elmi inkişaf edir, yeni-yeni nəzəriyyələr meydana gəlir.


    ***
    Burada “nəzəriyyə” anlayışı ilə bağlı şərh verməyi də məqbul sayırıq, düşünürük ki, faydalı olar. Çünki bu anlayışdan sonrakı inter­pretasiyalarda tez-tez istifadə olunacaqdır.

    Öncə qeyd etməliyik ki, hipoteza ilə tutuşdurulduqda nəzə­riy­yəni elmi idrakın forması kimi daha aydın şəkildə dərk etmək müm­kündür. V.H.Nəsirov və Ə.B.Məmmədov göstərirlər ki, hipoteza yalnız elm və bəşəriyyətin praktikası tərəfindən təsdiq edildikdən sonra elmi nəzəriyyəyə çevrilir, bununla da elmi idrakın yeni, nisbətən daha yüksək forması olan nəzəriyyə yaranmış olur. Aralarındakı bir sıra prinsipial fərqlərə bax­ma-ya­raq hipoteza və nəzəriyyə elmi biliyin sistemləşdirilməsinin öz ara­la­rında qarşılıqlı əlaqələnən iki müxtəlif formasıdır; idrakın inkişafı pro­sesində hipoteza nəzəriyyəyə çevrilir.

    P.V.Kopninin təbirincə desək, “hipoteza ilə səhih nəzəriy­yənin qarşılıqlı əlaqəsi o dərəcədə ayrılmazdır ki, onlar bir-birinə elə qarşılıqlı nüfuz edirlər ki, nəticədə səhih nəzəriyyənin inkişafı hipoteza vasitəsi ilə baş verir.” Elmi nəzəriyyənin prinsipinin daha da inkişaf etməsi və təkmilləşməsi də hipoteza vasitəsilə mümkün olur. Fəlsəfi ədəbiyyatda vurğulanır ki, hipoteza və nəzəriyyədə ifadə olunan bilik bir-birindən özünün inkişaf və yetkinlik dərə­cə­sinə görə fərqlənir. Biliyin təşkilinin ən yüksək forması nəzəriy­yədir. Struktur və məntiqi təhlili, nəzəri biliyin xüsusiy­yət­lərini daha tam şəkildə müəyyənləşdirməyə imkan verən nəzə­riyyə, bütün bilik sistemi ilə həm bir sıra ümumi, həm də spesifik cə­hət­lərə malikdir. Nəzəriyyə gerçəkliyin müəyyən sahəsinə daxil olan hadisələri təsvir və izah edən, bu sahədə kəşf olunan qanunları vahid bir başlan­ğıc­da birləşdirən bilik sistemidir.

    Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, fəlsəfi ədəbiyyatda “nəzəriyyə” anla-yışına birmənalı tərif verilməmişdir. Bir çox hallarda nəzəriyyə dedik­də, ümumiyyətlə, praktikadan fərqli olaraq insan idrakı, hipotezadan fərqli olaraq səhih elmi müddəalar məcmusu, bəzi hallarda isə sadəcə olaraq idrakın bu və ya digər sahəsinə aid edilən mühakimələr məcmusu nəzərdə tutulur. V.H.Nəsirov və Ə.B.Məm­mə­dov göstərirlər ki, məna müxtəlifliyinə baxmayaraq möv­cud metodoloji ədəbiyyatda nəzəriyyənin aşağıdakı tərifi xüsusilə geniş yayılmışdır: “Elmi biliyin keyfiyyətcə xüsusi forması olan nəzəriy­yə dedikdə, bu və ya digər predmet sahəsinin mühüm, başqa sözlə, qanunauyğun, ümumi və zəruri daxili əlaqələrini əks etdirən, öz aralarında məntiqi surətdə əlaqələnən fərziyyələrin müəy­yən sistemi kimi mövcud olan həqiqi bilik nəzərdə tutulur.” Daha ətraflı məlu­mat üçün V.A.Ştoffun tədqiqatlarına nəzər salmaq olar1. P.V.Kop­ninə görə, nəzəriyyə “hadisələr qrupunu təs­vir və izah edən geniş bilik sahəsinə deyilir.”2 Nəzəriyyənin əsas məqsədi gerçəkliyin öz aralarında qarşılıqlı əlaqələnən qanunlar sistemini kəşf və izah etməkdir. Bu mənada izahat nəzəriyyənin, onun həqiqiliyinin sübuta yetirilməsi ilə bağlı olan mühüm məsələsi olsa da, hər halda onun məqsədi deyil. Belə ki, nəzəriyyə ayrı-ayrı fakt və hadisələrə deyil, pred­metin strukturuna, onun mahiyyətinə bütöv­lüklə aid olur. Nəzə­riyyənin səciyyə daşıyan momentləri isə problem, ideya, prin­sip, kateqoriya, universal qanunlar və nəzəriyyədən çıxarılan nəti­cə­lərdir. Nəzəriyyə tədqiqatın empirik səviyyəsində əldə edilən nəti­cə­lər əsasında yaradılır. Bu nəticələr nəzəriyyədə ümumi ideyalar əsasında birləşdirilərək vahid sistemə salınır və nəzəriyyəyə daxil edilən abstraksiya ideallaşdırma və digər prinsiplər əsasında daha da dəqiqləşdirilir.

    Bütün sistemlər kimi, nəzəriyyə də müəyyən tərkib, başqa sözlə, ona xas olan elementlər arasındakı əlaqə və münasibətlərin məcmusu ilə xarakterizə olunur. Nəzəriyyənin tərkibinə və ya məz­mu­nuna onun əsas və spesifik anlayış və müddəaları daxil olur. Nə­zə­riyyənin xüsusi terminlər vasitəsi ilə ifadə olunan anla­yış­larında onun predmet sahəsinə daxil olan cisim və hadisələrin xassə və münasibətləri, xüsusi növ cümlələr forma­sında ifadə olunan əsas müddəalarında isə tam sistem olmaq etibarilə onun predmet sahə­si­nin qanunauyğun qaydaları və strukturu əks olunur. Bu müd­dəa­lardan daha ümumi və fundamental olanlar prinsip adlanıb, nəzəriyyənin məntiqi təşkilində əsas, müqəddəm şərtlər rolunu oynayır3. Qeyd etmək yerinə düşər ki, nəzəriyyənin strukturu yalnız cümlə və termin­lərin məntiqi münasibətlərini deyil, həm­çinin gerçəkliyin nəzəri inkişafının müxtəlif forma, vasitə və üsulları arasındakı münasibətləri də əhatə edir. Nəzəriyyənin ideya, dil, məntiqi vasitə, riyazi aparat, model kimi amillərinin qarşılıqlı əlaqəsi onun qnoseoloji strukturu ilə xarakterizə olunur. Nəzə­riy­yənin qneseoloji strukturu idrakın nəzəri səviyyəsində ger­çək­liyin inkişafının mürəkkəb dialektik səciyyə daşıdığını göstərir. Ye­ni yara­dılmış hər bir elmi nəzəriyyə bütün əvvəlki idrak fəaliy­yə­ti­nin qa­nunauyğun nəticəsi kimi meydana gəlir. Buna görə də nəzə­riy­­yə bir sıra tələblərə cavab verməlidir. Sözügedən tələblər sıra­sın­da aşa­ğıdakılar özünə yer almışdır.


    Yüklə 1,17 Mb.

    Dostları ilə paylaş:
  • 1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   435




    Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
    rəhbərliyinə müraciət

    gir | qeydiyyatdan keç
        Ana səhifə


    yükləyin