Dərslik Bakı 014 bbk 60. T 12

Birinci peşə üçün və razılığın dördüncü

dərəcəsi üçün qoşulma cədvəli.

	Təhsildən “4” ballıq razılıq	“Qalanları”	Cəmisi
Gələcək politoloqlar	30 (a)	70 (d)	100 (a+d)
“Qeyri – politoloqlar”	220 (c)	680 (b)	900 (c+b)
Cəmisi	250 (a+c)	750 (d+b)	1000(a+b+c+d)

Bu xüsusiyyətlər arasında əlaqənin analizinin dillərindən biri belə bir suala cavabın oxşarıdır: bu xüsusiyyətlər arasında statistik asılılıq müşahidə olunurmu? Əgər R – nin (təhsildən razılıqlar “dördə” bərabər olanlar) P – dən (politoloqlar) statistik müstəqilliyi müşahidə olunursa, onda (təhsildən razılığı 4 bal olan bütün tələbələr arasında politoloqların payı) -yə (bütün “qalan” tələbələr arasında bütün qalan politoloqların payı) bərabər olmalıdır. Elə bunu ümumiləşdirib yazaq:

Bundan belə bir nəticə çıxır ki, . Onda fərqini statistik müstəqillikdən sapma ölçüsü kimi istifadə etmək olar. Əgər başqa cür düşünməyə başlasaq da, elə eyni nisbəti almış olarıq. Əgər P – nin R – dən statistik asılılığı müşahidə olunursa, onda (razı qalan politoloqların politoloqlar arasında olan payı) -ə (bütün “qeyri – politoloqların” arasındakı razı qalmayan “qeyri – politoloqların” payı) bərabər olmalıdır.

Yulun (G. Yule) əmsalı məhz bu fərq üzərində əsaslandırılmışdır, onun görkəmi belədir:

Məxrəc ona görə tətbiq olunmuşdur ki, bu əmsalın qiyməti -1 – dən +1 - ə kimi dəyişsin. Əgər siz ikimərtəbəli (məxrəcli) əmsalları görürsünüzsə, onda çox vaxt (amma həmişə yox) məxrəcin olması bir növ əmsalın qiymətlərinin dəyişməsi intervalını normalaşdırmağa xidmət edir. Əlaqə ölçüsünün məzmunlu mənasını bir qayda olaraq surət ötürür. Bu əmsalın xüsusiyyətini (davranışını) nəzərdən keçirək:

1. 
   Bu əmsal ya c=0 olanda /sxem 3.4.1a/, ya d=0 olanda /sxem 3.4.1b/ birə bərabərdir. Birinci halda bütün “qeyri - politoloqlar” razılıq üzrə bütün “qalanlara” aid olunurlar. Əks mülahirə düzgün deyildir. İkinci halda bütün politoloqların təhsildən razılığı 4 baldır. Yenə də əks mülahizə doğru olmayacaqdır.
   
2. 
   Əgər a=0 /sxem 3.4.1c/ və ya b=0 /sxem 3.4.1d/ olsa, əmsal minus birə bərabərdir. Birinci halda bütün politoloqlar razılıq üzrə “qalanlarına” aid edilirlər. İkinci halda bütün “qeyri – politoloqların” təhsildən razılığı 4 ballıqdır. Əks mülahizələr səhvdir.
   

				0		0
0										0

a) b) c) d)
Sxem 3.4.1

3. 
   Əgər ab=cd olsa (yəni bizim tədqiq etdiyimiz xüsusiyyətlərin statistik müstəqilliyi halında) onda əmsal sıfra bərabər olacaqdır.
   

Bizim halda əmsal 0,14-ə bərabərdir. Təbii olaraq belə bir sual yaranır: baş məcmu üçün əmsalın qiyməti necə olacaqdır? Axı biz hələlik ancaq seçmə məcmu üzrə əlaqə qiymətini hesablamışıq. Əmsalın qiyməti çox kiçikdir, amma sıfırdan fərqlidir, buna görə də başqa sual meydana çıxır. Qiymətin sıfırdan olan bu fərqi əhəmiyyətlidirmi və ya biz bu qeyri – sıfır qiyməti təsadüfən əldə etmişik?

Əgər bu sapma əhəmiyyətlidirsə, onda bizim xüsusiyyətlərin statistik müstəqilliyi müşahidə olunur (politoloq olmaq və təhsildən 4 ballıq razılığı olmaq) əksinə, əgər bu sapma əhəmiyyətlidirsə, onda statistik asılılıq halının olması aydındır. Əhəmiyyətin öyrənilməsi və “həqiqi” qiymətin müəyyən edilməsi (baş məcmu üçün) riyazi statistika aparatı – yəni, məhz statistik hipotezləri yoxlamaq aparatı – zəruridir. Onları tədqiqatın məzmunlu hipotezləri ilə səhv salmaq lazım deyil. Bu məsələyə biz bir qədər sonra (xi) – kvadrat adlandırılan statistikanın tətbiqindən sonra qayıdacayıq. Yul ölçüsünün istifadəsini müqayisəli kontekstdə nəzərdən keçirək.

Qoy məqsədli xüsusiyyət – “təhsildən 4 ballıq razılıq” olsun. Müəyyən etməyə çalışaq ki, gələcək peşələrin hansı biri bu xüsusiyyəti ilə sıx bağlıdır, belə razılığa daha güclü təsir göstərir. 3.3.1 cədvəlində təqdim olunmuş məlumatlara görə (2×2) növlü qoşulma cədvəllərini altı gələcək peşə üçün altı qiymətin hesablanması üçün formalaşdıraq. Politoloqlar üçün əmsalın qiyməti artıq 3.4.1 cədvəli üzrə alındığı üçün, onda aşağıdakı 3.4.2 sxemi üzrə qalan beş peşə üçün cədvəllər verilmişdir. Bu cədvəllərdə ancaq sıxlıqlar göstərilmişdir. Məqsədli əlamət (Y) kimi işarə olunmuşdur. Məhz (+Y) təhsildən 4 ballıq razılığın xüsusiyyətinə malik olmağı, (-Y) isə malik olmamağı göstərir, yəni təhsildən razılığın bütün qalan variantlarını.

+y	-y
15	85
235	665

+y	-y
85	165
165	585

+y	-y
45	255
205	495

+y	-y
60	140
190	610

+y	-y
15	35
235	715

(2) (4) (3) (6) (5) sosioloqlar kulturoloqlar filoloqlar psixoloqlar tarixçilər
Sxem 3.4.2 “Təhsildən 4 ballıq razılığın” tələbələrin gələcək peşələri ilə qoşulma cədvəli.
Politoloqlar üçün Yul əmsalı Q₁=0,14 - ə bərabərdir, sosioloqlar üçün isə Q₂=0,16 – dır, belə ki,

Analoji şəkildə kulturoloq, filoloq, psixoloq və tarixçilər üçün əmsalın qiyməti hesablanır. Uyğun olaraq aşağıdakı qiyməti alırıq:

Q₃=0.40; Q₄=-0.33; Q₅=0.13; Q₆=-0.29

Beləliklə, əgər əlaqənin birbaşa (əmsalın qiymətləri müsbətdir) və ya əksinə (əmsalın qiymətləri mənfidir) olmasını nəzərə almasaq, bizim altı peşəmiz təhsildən razılığa göstərdikləri təsirin dərəcəsinə bu qaydada sıralanacaqlar:

“Kulturoloq olmaq” və “filosof olmaq” xüsusiyyətləri daha çox “təhsildən 4 ballıq razılıq” xüsusiyyəti ilə bağlıdırlar və ona təsir göstərirlər. “Psixoloq olmaq” xüsusiyyəti və “politoloq olmaq” xüsusiyyəti isə yəqin ki göstərmirlər. Təhsildən razılıq onlardan asılı deyildir. Bir daha yada salmaq istəyirik ki, hansı mənada “təsir göstərir”, hansı mənada isə “asılıdır”. Bu, hələlik ancaq statistik asılılıq mənasındadır. Biz nəyə görə «yəqin ki» deyirik? Ona görə ki, formal meyarlara görə ola bilər ki, məsələn, əmsalalrın bütün qiymətləri sıfırdan əhəmiyyətsiz dərəcədə fərqlənmiş olsun. Ranjirləmədən alınan nəticə yeni məzmunlu hipotezlərin formalaşdırılması və əlaqənin öyrənilməsi modellərinin mürəkkəbləşdirilməsi üçün ancaq kontekstdir.