Dil denir. DİLBİLGİSİ Bir dili doğru konuşmayı ve yazmayı öğreten bilime DİLBİLGİSİ diyoruz. Ses

KELİMELERDE ANLAM İLİŞKİSİ

EŞ ANLAMLI (ANLAMDAŞ) SÖZCÜKLER

Yazılışları ve okunuşları farklı, anlamları aynı olan kelimelere denir.



sözcük - kelime, 
doğa - tabiat, 
rüzgar – yel 
mazi - geçmiş
konuk - misafir, 
asır - yüzyıl, 
üzüntü – keder 
fakir - yoksul
cevap - yanıt, 
hediye-armağan, 
neşe – sevinç 
deprem -zelzele
fayda - yarar, 
beyaz - ak, 
baş – kafa 
eleştiri - tenkit
anlam - mana, 
anı – hatıra, 
olanak- imkan 
yollamak –göndermek… 

ZIT (KARŞIT) ANLAMLI SÖZCÜKLER

Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir.

Örnek:
Pahalı - ucuz,
siyah - beyaz,
batmak – çıkmak
eksik - tam
güzel- çirkin,
akıllı - deli,
dar – geniş
karamsar - iyimser
tatlı - acı,
dost - düşman,
iniş – yokuş
küsmek - barışmak
gülmek - ağlamak,
gelmek -gitmek,
birinci – sonuncu
nadide - alelade
ilk - son,
sert-yumuşak,
cömert – cimri
inatçı - uysal

Not: Bir kelimenin olumsuzu o kelimenin zıttı değildir.

EŞ SESLİ (SESTEŞ) KELİMELER

Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı olan kelimelerdir.

Kaz: bir hayvan 
Kaz-: kazmak eylemi

Sağ: yaşayan 
Sağ: bir yön

Gül: çiçek 
gül-: gülmek eylemi

Yüz: surat 
Yüz: sayı 
Yüz-: yüzmek eylemi




Benden sana bir öğüt
Kendi ununu kendin öğüt

Sahicimi elinde tuttuğun o kartal kanadı

Sen tuttun acıdan benim ellerim kanadı
Kır saçlı biriyle kıra çıktık.
Benim kolumda da ben var.

Not: İnceltme işareti (^) ile birbirinden ayrılan kelimeler sesteş değildir.

kar -- kâr  yar – yâr hala -- hâlâ 
adet – âdet adem – âdem  alem – âlem
İKİLEMELER

Anlatımı güzelleştirmek, güçlendirmek, çekici kılmak amacıyla, kelimelerin çeşitli şekillerde yan yana getirilmesiyle oluşturulan söz öbeğine, ikileme denir.

İkilemeler Değişik Şekillerde Oluşturulur:

1- Yanı sözcüğün tekrarıyla oluşan ikilemeler:

Örnek:

ağır ağır, deste deste, açık açık, yavaş yavaş…

2- Eş anlamlı ya da yakın anlamlı kelimelerle oluşan ikilemeler:

Örnek:

Eş dost, doğru dürüst,
kılık kıyafet, yalan yanlış,
ses seda,
ağrı sızı…

3- Karşıt (zıt) anlamlı kelimelerden oluşan ikilemeler:

Örnek:

er geç,
bata çıka,
düşe kalka,
aşağı yukarı,
iyi kötü,
gide gele…

4- Biri anlamlı diğeri anlamsız kelimelerden oluşan ikilemeler:

Örnek:

boy pos,
yırtık pırtık,
eski püskü,
eğri büğrü,
ufak tefek,
az buz…

5- İkisi de anlamsız kelimelerden oluşan ikilemeler:

Örnek:

abur cubur,
abuk sabuk,
ıvır zıvır,
eften püften,
kem küm,
eciş bücüş,

mırın kırın…

6- Yansıma kelimelerden oluşan ikilemeler:
Örnek:

mışıl mışıl,
horul horul,
çıtır çıtır,
şıngır mıngır,
şakır şakır,
katır kutur…

7- Bir eylemin olumlu ve olumsuzunun birlikte kullanılmasıyla oluşan ikilemeler:
Örnek:

gider gitmez, döner dönmez, bakar bakmaz….

8- İsmin hal ekini almış ilgili kelimelerin yan yana gelmesiyle oluşan ikilemeler:
Örnek:

yan yana,
omuz omuza,
el ele,
baş başa…

Not : İkilemelerin arasına herhangi bir noktalama işareti konulmaz.

YANSIMA SÖZCÜKLER

Doğadaki canlı ve cansız varlıkların çıkardıkları seslerin taklidi olarak ortaya çıkan kelimelereyansıma denir.
Örnek:

Çat,
pat,
güm,
me,
hav,
mö,
miyav,
cik,
hırıltı,
şangırtı,
şırıltı…

İSİM (AD)

A- VARLIKLARA VERİLİŞİNE GÖRE İSİMLER:

1. Özel İsim

Kâinatta tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan kelimelere denir.

Bu varlıklar zaten özel oldukları için adlarına da “özel” denir. “Mehmet” kelimesi milyonlarca insana ait olabilir, ama bütün “Mehmet”ler tek tek özel oldukları için adları da özeldir.

Ör: Yavuz, Hasan, Kavala, Akdeniz, Almanya, Yeni Cami, Selim, Hatice, Küçük Ağa, Türkçe, Pinyos Nehri…

2. Cins İsmi

Aynı cinsten olan varlıkların ortak isimleridir. Dilin temel kavramları cins (tür) isimleridir.

ÖR: taş, yol, ağaç, ırmak, kitap, dergi, yaprak, ev, çocuk, su, sıra, hayal, düşünce, sıla, özlem, taraf, ceza…

NOT: Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:

tırmık: bir ziraat aleti. → Tırmık: bir kedinin özel adı

ozan: şair → Ozan: erkek ismi

B. MADDELERİNE GÖRE İSİMLER

İsimler, karşıladıkları varlıkların beş duyu organından herhangi biriyle algılanıp algılanamamasına göre ikiye ayrılırlar.

1. Somut İsim

Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz, kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların isimleridir. Yani somut varlıkları karşılayan isimlere somut isimler denir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen, hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları karşılarlar.

Ör: su, toprak, ağaç, ses, televizyon, rüzgâr, sarı, mavi, duman, koku…

2. Soyut İsim

Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan, madde hâlinde bulunmayan ve zihnimizle kavradığımız veya var olduğuna (akla, ruha, sezgiye, inanca bağlı olarak) inandığımız varlıkların isimleridir.

ÖR: sevinç, şüphe, Allah, cesaret, keder, korku, aşk, melek, ruh, şeytan…

C. VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER

1. Tekil isim

Tek varlığı belirten ve karşılayan, yapıca tekil olan (topluluk isimleri hariç) kelimelerdir. Çoğul eki almamış isimler tekildir.

ÖR: Ali, kendi, ben, çocuk, kalem, defter…

2. Çoğul isim

Yapısında, anlamında birden çok varlığı barındıran, çokluk eki almış isimlerdir.

ÖR: onlar, evler, fikirler, merkezler, dünyalar, kuşlar, böcekler, kelebekler, arılar…

3. Topluluk İsmi

Yapıca tekil, ancak anlam bakımından çoğul olan; aynı türe dahil birden çok varlığı anlatan isimlerdir. Teklerden oluşan topluluğu, çokluğu bildiren kelimelere denir.

ÖR: ordu, sürü, orman, sınıf, okul, millet…

Not: Topluluk isimleri de çokluk eki alabilir. Bu durumda aynı topluluktan birden fazla olduğu ifade edilmiş olur.

Ör: Ordular, ormanlar, sürüler.
D- YAPILARINA GÖRE İSİMLER:

İsimler kaç kelimeden oluştuklarına ve yapım eki alıp almadıklarına göre de sınıflandırılırlar.

1. Basit İsim

Herhangi bir yapım eki almamış, kök hâlindeki isimlere denir. Çekim eki almış hâlde kullanılabilirler…

ÖR: İnsan, kelebek, gölge, yaprak(lar), kağıt(ta), kuş(u), çiçek(ler), dağ(dan), bir(de)…

2. Türemiş isim

İsim veya fiil kök ve gövdeleriyle yansıma kelimelere bir yapım ekinin getirilmesiyle oluşturulmuş, şekil ve anlam olarak yeni isimlere denir.

Ör: kömürlük, kitaplık, tuzluk, başlık, kulaklık, gecelik, Türkçe, Almanca, Arapça, Yunanca, sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, Adanalı, Kavalalı, köylü, kentli, vatandaş, yurttaş, geceleyin, akşamleyin, birinci, üçüncü, , dörder, altışar…



3. Birleşik İsim

Birleşik isimler, birden fazla kelimenin bir araya gelip yeni bir varlığı veya kavramı karşılayacak şekilde kalıplaşarak oluşturdukları, anlam ve şekil bakımından yeni isimlerdir.

ÖR: Hanımeli, aslanağzı, katırtırnağı, devetabanı, suçiçeği, demirbaş, denizaltı, kuşpalaz, yayınbalığı, incehastalık, Akçaağaç, akçakavak, akciğer, karabiber, alageyik,
Başbakan, başyazar, başhekim, cumartesi, pazartesi, kahvaltı, çörekotu, peki, örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, kapkaççı, giderayak, bilirkişi, vatansever, hacıyatmaz, cankurtaran, elverişli, rasgele, albeni, çalçene, Akşehir, dedikodu, keditırnağı, Ulucami…
İsimlerde Küçültme

Bir varlığın, bir ismin küçüklüğü genel olarak, başına getirilen “küçük, mini, ufak” gibi sıfatlarla ifade edilir:

Ör: Küçük köy, ufak el, mini kasa…

Bazen bu sıfatların yerini “-cık, -ceğiz, -ımsı, -ımtırak” ekleri tutar. Bu ekler isimlere küçültme anlamı katar.

Ör: Tepecik, kitapcık, evcik, çocukcağız, evceğiz, ekşimsi, yeşilimsi, sarımtırak…


Not: Bu ekler her zaman küçültme anlamı katmayabilir; acıma ve sevgi; zavallılık ve küçümseme anlamları da katabilir:

Serçecik daldan dala atlıyor. (acıma)

Adamcağız korka korka ayağa kalkar. (acıma)
Bebeciğimi çok özledim, diyordu. (sevgi)
İsmin Halleri (Adlarda durum)

İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklere isim hâl ekleri denir. İsimlerin bu ekleri alarak yüklendikleri görevlere ismin hâlleri (adlarda durum) denir.

1. Yalın Hâl 

Eki yoktur.

İsimlerin hiçbir hâl eki almamış hâlleridir. Çoğul, iyelik ve bildirme eki almış olabilir. Bu durumda da yalın hâlde sayılırlar.

Ör: ev, okul, yol, çocuk, fikir, baba(sı), defter(ler), çalışkan(dır)…

2. Belirtme (Yükleme) Hâli (-i hali)

“-i” ekiyle yapılır.

İsmin, fiildeki işten, hareketten, eylemden doğrudan etkilenme ve onunla ilgili olma hâlidir.

Bu eki alan isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur.

Ör: ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın…

3. Yönelme Hâli (-e hali)

“-e” ekiyle yapılır.

Yüklemin yöneldiği yeri, nesneyi ya da kavramı gösterir.

Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme, yaklaşma, ulaşma söz konusudur.

Ör: eve, okula, yola, çocuğa…

4. Bulunma Hâli (-de hali)

“-de” ekiyle yapılır.

Eylemin yapıldığı yeri, nesneyi ya da soyut kavramı bildirir.

Ör: ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor…

5. Ayrılma (Uzaklaşma, Çıkma) Hâli (-den hali)

“-den” ekiyle yapılır.

Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; “çıkma, ayrılma, uzaklaşma” bildirir. İsmin ayrılma hâli, yani dolaylı tümleç, yükleme sorulan “nereden, kimden, neden” sorularının cevabıdır.

Ör: okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi…

İSİM (AD) TAMLAMASI
Aralarında anlamca ilgi bulunan iki adın oluşturduğu söz grubuna İSİM (AD) TAMLAMASI yada AD TAKIMI denir.

“Arkadaşımın kitabı bende kalmış.”

“Bu tümcede “arkadaş” ile “kitap” arasında anlamca bir ilgi vardır. Öyleyse, tümcede geçen “arkadaşımın kitabı “ söz grubu bir ad tamlamasıdır.

Ad tamlamalarında iki unsur vardır: Tamlayan ve tamlanan. Bunlara belirten ve belirtilen de denir.

Tamlayan adın aldığı ekler: “-ın, -in, -un, -ün”

Tamlanan adın aldığı ekler: “-ı, -i, -u, ü, -sı, -si, -su, -sü yada –leri, -ları”

Ad tamlamaları, ek alıp almadıklarına göre çeşitlere ayrılır:

1. Belirtili Ad Tamlaması 2. Belirtisiz Ad tamlaması

3. Takısız Ad Tamlaması 4. Zincirleme İsim Tamlaması
BELİRTİLİ AD TAMLAMASI
Hem tamlayanın hem de tamlananın ek aldığı ad tamlamasına denir.
“evin bahçesi, dersliğin kapısı, Stockholm`ün havası, Yunanistan’ın gölleri, Santorini’nin güzelliği, İsveç`in yeşilliği ve güzelliği, hastaların sabrı, vatandaşın oyu, ayının ini vb.”

Belirtili ad tamlamasında tamlayan; “-ın, -in, -un, -ün” eklerini, tamlanan ise “-ı, -i,

-u, -ü” eklerini alır.

Tamlayan eki, ünlü ile biten sözcüklerde “n” kaynaştırma harfini alarak “-nın, -nin, -nun, -nün” biçimine dönüşür.

Tamlanan eki de ünlü ile biten sözcüklerde “s” kaynaştırma harfini alarak “-sı, -si, -su,

-sü” biçimine dönüşür. Bu kurala yalnızca “su” ve “ne” sözcükleri uymaz.

Belirtili ad tamlamalarında, tamlananın tamlayana aitliği söz konusudur. Bu aitlikte kesinlik vardır:

“Odanın kapısı kilitli.”

Bu tümcedeki “odanın kapısı” tamlamasındaki kapı, bilinen bir odanındır.

Aşağıdaki söz grupları belirtili ad tamlamasıdır:

“masanın örtüsü, gömleğin düğmesi, keçinin inadı, çocuğun oyuncağı, kuşun gagası, ulusun efendisi, kapının kolu, kalemin ucu, tencerenin kapağı, çantanın rengi…”

*********************************************************

BELİRTİSİZ AD TAMLAMASI

Sadece tamlananın ek alıp, tamlayanın ek almadığı ad tamlamasına denir.

Bazı örnekler:

“göz nuru, el emeği, okul yolu, kuş yemi, su borusu, yatak odası, fil dişi, okuma zevki, çocuk yuvası, yurt sevgisi, vatan özlemi, basın özgürlüğü, tren yolu…”

 Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan, tamlananın türünü, neden yapıldığını, neye benzediğini, ne işe yaradığını belirtir.

Aşağıdaki örnekleri bu açıdan inceleyiniz:

“Türkçe kitabı, yemek odası, elektrik süpürgesi, çiçek saksısı, yatak odası, biber dolması, ev terliği, vişne reçeli, peynir tatlısı, Girit portakalı, matematik öğretmeni, ev kadını, ev erkeği, İran Körfezi, Tesalya ovası, buğday silosu, hasta odası, muayene odası…”

TAKISIZ AD TAMLAMASI

Tamlayanın da tamlananın da ek almadığı ad tamlamasına denir.

Bu tamlamalarda tamlayan; tamlananın neden yapıldığını (ham maddesini), neye benzediğini belirtir.

Şu örnekleri inceleyiniz:

“çelik kasa, cam kavanoz, aslan asker, bakır tepsi, altın kalem, tahta köprü, gümüş kaşık, kurt adam, ölü deniz, demir kapı, camgöz kadın, tahta direk, badem göz…”

ZİNCİRLEME AD TAMLAMASI

Tamlayanı ad tamlaması (belirtili, belirtisiz yada takısız) olan ad tamlamasıdır.

Bu tür tamlamalarda, ad tamlaması tamlayan olur ve yeniden tamlama kurar:

çelik tencerenin markası

tamlayan tamlanan

(belirtisiz ad tamlaması) (ad)

Bazı örnekler:

“çocuk kitapları dizisi, kentin havasının kirliliği, macera romanlarının yazarı, Bursa şeftalisinin ünü, Türk dilinin yazım sorunları, Selma`nın arkadaşının evi, kardan adamın burnu, aslan postunun rengi…”

 Ad tamlamalarında, tamlayanla tamlananın arasına sözcükler girebilir. Tamlayanla tamlanan arasına sözcük girmesi sadece belirtili ad tamlamalarında görülür:

İsveç`in temiz havası annemin yumuşak huyu

tamlayan tamlanan tamlayan tamlanan

Semanur`un minik elleri babamın sert çıkışı

tamlayan tamlanan tamlayan tamlanan

 Ad tamlamalarında bazen tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir. Bu duruma şiirlerde sıkça rastlanır:

“İşsizlik midir sadece derdi milletin? “

derd-i millet-in

tamlanan tamlayan

“yemek midir sadece sorunu halkın?”

sorun-u halk-ın

tamlanan tamlayan

Adları türlü yönlerden niteleyen, belirten sözcüklerdir. Ad soylu sözcükler oldukları için adların alabileceği tüm ekleri alabilirler. Adın önüne gelerek, önüne geldikleri adları nitelerler, belirtirler. Ada (İsme) sorulan “nasıl?” sorusuna cevap verirler.

Uzun yol… (nasıl) yol? sorusunun cevabı; uzun kelimesi sıfattır.)

SIFAT AD
Önüne geldiği ismin niteliğini (rengini, kokusunu,biçimini…)gösteren sıfatlardır.
Büyük adam, Dahi çocuk, iyi öğrenci, kırmızı ayakkabılar, büyük büyük binalar……vs.
Önüne geldikleri isimleri türlü yönlerden belirtirler.(işaret, soru, belirsizlik ve sayı sıfatları)
İsimleri göstererek belirtirler.

Bu : Yakındaki bir ismi belirtmek için kullanılır.

bu kitap, bu kalem

Şu : Biraz uzaktaki bir ismi, varlığı belirtmek için kullanılır.

şu çocuk, şu ağaç, şu ev…

O : Uzaktaki bir varlığı belirtmek için kullanılır.

O öğrenci, o çocuk, o kitap…

“ Beriki, öteki” gibi sözcüklerde addan önce kullanıldıklarında işaret sıfatı olurlar. ( Beriki kalemi bana verin. Öteki mahallede oturuyor.

Varlıkları soru yoluyla belirtirler.

Hangi öğrenci, hangi bardak, kaç sayfa, nasıl ayakkabı…



Bütün öğrenciler, bir kitap, başka zaman, bazı öğrenciler, her yer, kimi vakit…

Varlıkların sayısını, sırasını, oranını belirten sıfatlardır.

• 
  Asıl sayı sıfatları : Üç kalem, altı kere…… ( KAÇ?)
  
• 
  Sıra sayı sıfatları : İkinci öğrenci, üçüncü yarışmacı…( KAÇINCI)
  
• 
  Üleştirme sayı sıfatı : ikişer elma, birer kağıt… ( KAÇAR?)
  
• 
  Kesir sayı sıfatı : yarım ekmek, çeyrek domates…( KAÇTA KAÇ?)
  

Azalma, küçülme, acıma ifadesi yüklemek için sıfata eklenen –cik, -cek, -ımsı, -ımtrak, -rak ekleriyle oluşturulurlar. Nesnenin niteliğinin azaldığını (küçüldüğünü) ifade eder.

küçücük çocuk, ufacık eller, kısacık etek, çocuksu tavır, mavimsi gök, beyazımtırak diş…

Sıfatın anlamını güçlendirir. Sıfatın ilk sesli harfine kadar olan kısım alınarak “-m, -p, -r, -s” seslerinden uygun olanı eklenir. Bu elde edilen unsur sıfatın başına eklenir.

yeşil ye-m-yeşil yemyeşil

mavi ma-s-mavi masmavi

sert se-m-sert semsert

kirli ki-p-kirli kipkirli

açık a-p-açık apaçık


Kişi, soru, belirsizlik ve gösterme kavramı taşıyarak adın (ismin)yerine kullanılan sözcüklere Zamir ( Adıl ) denir.

Ad kökenli oldukları için adların aldıkları tüm ekleri alırlar.

Ahmet’ten öğrendim → ondan öğrendim

Kitabı gördün mü? → bunu gördün mü?

Öğrenciler dışarı çıktı → hepsi/herkes dışarı çıktı.

Ben, sen, o, biz, siz, onlar

Dikkat : Türkçe’de kelimelerin kökü ek aldıklarında değişime uğramaz ancak şahıs zamirlerinden “ben ve sen” ismin “-a” halinde “bana, sana” olurlar. İstisnai durumdur.

Onlar biliyorlar. Ben biliyorum.

Bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar

Ötekini bana ver. Şunlar çağırdı.

Orası pek hoşuma gitmedi.
“Kim – ne “(kim, ne, nereye, kaçı, hangisi)

Buraya nereden geldiniz?

Kimin yanında bozuk para var?

Yanında ne getirdin?
Bazısı, bazıları, kimisi, çoğu,hiçbiri…

Birkaçı dün de gelmişti.

Bazıları bu sabah gelmeyi düşündüler.

Biri yer biri bakar; kıyamet ondan kopar.
“-ki”(Benimki, onunki…)Eklendiği sözcüğe bitişik yazılır.

Orhan’ın puanına nazaran Hakan’ınki daha yüksek.

Cemal’in defteri seninkinden daha düzenli.

“Kendi” sözcüğü de Dönüşlülük zamiri olarak kullanılabilir ve adın (ismin) aldığı ekleri alır.

Kendime ait bir dükkanım var.

Fiiller (Eylemler)

Kılış, oluş, durum bildiren sözcüklerdir. Kip ve kişi eki alarak çekimlenir.

Kazdık: İş - kılış fiili - çekimli fiil

Sevindim: Oluş fiili - çekimli fiil

Uyumuşum: Durum fiili - çekimli fiil

Fiilin kişi ve zaman bildirmeden, yalnız eylem anlamı taşıyan ve "-mek (-mak)" ekiyle kullanılan biçimine master denir. Mastara isim fiil de diyoruz.

gel - mek ("gel-" eyleminin adı)

oku - mak ("oku-" eyleminin adı)

açtır - mak ("açtır-" eyleminin adı) 

* Çekimli eylemler, isme ait çekim eklerini alamazlar. Ancak, çoğul eki alırlar.

* Eylemsi (fiilimsi)ler; eylem anlamı taşıdıkları, mastar biçiminde söylenebildikleri, kip-zaman ve kişi çekimine sahip olmadıkları için eylemlerden ayrılır.

Kalabalık artıyor, ben bu kabaran, coşan insan selinde boynumu uzata uzata babamı arıyorum.

Altı çizili sözcükler "artmak, kabarmak, coşmak, uzatmak, aramak" mastarlarıyla gösterilebilmekte olduklarından "eylem" (oluş, kılış) bildirmektedir. Ancak hepsi eylem (çekimli eylem) değildir.