Dissertasiya iddiaçı: Lianna Hüsü qızı Əmrahova

Geyim adları

CÜBBƏ. “Çigin quşlu cübbə ton vergil bu oğlana, geyər olsun, hünərlidir” [72, s. 39]. S.Dünyamalıyeva öz araşırmalarında qeyd edir ki, xəzdən tikilmiş cübbənin çiynində “quş” varmış. Buna qadınların geyindiyi cübbədə deyil, kişilərin geydiyi cübbədə rast gəlinirmiş. O, Şamil Cəmşidovun bunu rütbə bildirən paqon kimi izah etməsi ilə razılaşmır və belə bir izahat verir: “Təbiidir ki, orduya qəbul olunan gün döyüşçüyə yüksək hərbi rütbə verilə bilməzdi. Hədiyyə veriləndə də “cübbə – quş” verilir. Bəzək olsa idi, bundan ilk növbədə qadınlar istifadə edərdilər. Deməli, burada “quş” inam, mühafizə simvolunu ifadə edir. Oğuzlar igidlik göstərəndə ona “quş”lu cübbə verilərdi” [49, s. 64]. Nümunədən hər şey aydındır. Hünərli, igid oğlana çiyni quşlu cübbə ver geyinsin. Adətən cübbəni soyuq havalarda həm kişi , həm də qadın geyinərdi. Kişilərdən fərqli olaraq, əsilzadə qadınların cübbələrinin yaxalarınin kənarına və ətəyinə qiymətli xəz dəri tikilirmiş. Bu səbəndən də bu geyim növü xəzli heyvanın adını daşıyardı [46, s. 63]. Bəzi mənbələrdə “cübbə” qısa, qolsuz geyim kimi təsəvvür olunur. S. Dünyamalıyeva isə cübbəni uzun ətəkli, qollu, cüt yaxalı, yan tikiş xətti boyunca sıralama düyməli kimi təsvirini verir [49, s. 76]. Təbii ki, bu geyim adı da öz işləkliyini itirib. Ancaq dialek və şivələrimizdə “cübbərə” balaca, qısaboylu adama deyilir [13, s. 90].

DOLAMA. Dastanda geyim adı, beşik, nənni kimi işlənib . Müasir dilimizdə isə yara adı kimi işlənməkdədir [13, s. 139]. Ancaq barmağa çıxan yaranı dolama adlandırırlar. Başqa bir mənası isə “döngə” anlamındadır [37, s.133]. Bundan başqa dastanda “dola” – uşaq bələyi mənasında işlənib [46, s. 148]. Hər iki adının əsasını “dolamaq” feli təşkil edir. Geyimlər insan bədəninə bürünmüş, dolanmış vəziyyətdə geyindirildiyi üçün bu cür adlandırılıb.

DİLBƏND. Dastanda bir neçə yerdə rast gəlinən bu vahid müxtəlif anlamları ifadə edir. Ancaq “Dədə Qorqud Kitabı”nın ensiklopedik lüğətində bu “çalma”, “baş örtüyü” nün adı kimi izah olunur [45, s. 326]. “Avçılardan ayrı dilbəndi boğazına keçdi” [72, s. 150],“Qırx yigidinə dilbənd saldı, əl eylədi” [45, s. 44]. Burada diqqət çəkən məqam odur ki, “dilbənd” sözü müxtəlif mənaları əks etdirir. Fikrimizcə, burada omonimlikdən söz gedə bilməz. Ancaq bir şeyi nəzərə ala bilərik ki, dastanı yazıya alınarkən sait səslər yazıda öz əksini tapmadığı üçün tədqiqatçılar dilbənd-dülbənd, dölbənd, delbənd şəklində oxumuşlar. Belə ki, E.R.Piriyevin “Kitabi-Dədə Qorqud”da fars mənşəli sözlər adlı məqaləsində H.Araslınn “dilbənd”i “dölbənd” kimi oxumasını yanlış hesab edir. Əgər bu söz “dölbənd” kimi oxunursa, onda tərcüməsi fars dilindən “yüyən – yəhər” kimi tərcümə olunur [15, s. 84]. Bu da 1-ci misalda özünü doğruldur. Digərində isə vəziyyət fərqlidir. Daha sonra Orxan Şaiq Gökyayın dilbəndi “dülbənd” kimi oxumasını misal göstərir. Bununla da razılaşmayan tədqiqatçı “delbənd” variantını daha məqsədəuyğun sayır. “Delbənd”i “məhəbbət”, “ürəyə yatan”, “xoşa gələn” kimi izah edir və cümləni bu cür verir: “qırx yigidinə delbənd, yəni mehr, məhəbbət saldı, əl eylədi” [15, s. 85]. Bu fikirlə razılaşmaq olmaz. Çünki 1-ci cümlədə bu fikir özünü heç doğrultmur. 2-ci cümlədə isə məna baxımından uyuşmamazlıq var. Fikrimizcə, 1-ci cümlədə H.Araslının oxuduğu kimi “dölbənd”, 2-ci cümlədə isə “dilbənd” kimi oxunması daha ağlabatandır. Çünki, “dilbənd” həm, “çalma”, “kişi baş örtüyü” həm də “dili bilən, dilə bənd olan, tərcüməçi, vasitəçi” kimi tərcümə olunur. Bu cür oxunuş daha uyğundur. Məsələn: “Avçılardan ayrı dölbəndi boğazına keçdi yəni, yəhəri boğazına keçdi”, “Qırx yigidinə dilbənd saldı, əl eylədi yəni, çalma salıb, əl eyliyir”. İndi bu söz eyni ilə Qax rayonunda “tərcüməçi” anlamlı söz kimi işlədilir [13, s. 139].

Kürdü. Qolsuz üst qadın geyimidir. Yaxası açıq, yan tərəfləri kəsik olur. Əsasən, tirmə və məxmərdən tikilir. Yaxası, ətəyi və qol yeri xəzlə köbələnirdi. İsti olmaq üçün Kürdünün astarı bəzən quzu dərisindən düzəldilirdi. Qarabağ üçün xarakterik olan kürdü digər zonalarda “quzu kürkü”, “içlik”, “canlıq”, “zıvını”, “qolsuz” və s. adlarla yayılmışdır [29, s. 47]. Fikrimizcə, bu milli geyim adının kökündə “kürd” etnonimi dayanır. Bu etnonim əsasında “Kürdü” aşıq havası (lirik xarakterli) və “kürdü” Şur və Şahnaz muğamlarında Dilkeşdən sonra ifa olunan şöbənin adı, ümumiyyətlə, Azərbaycan folklorunda bu etnosla bağlı atalar sözlərinə, antroponimlərə çox rast gələ bilirik. Bu da onunla əlaqədardır ki, köçəri həyat tərzi sürən və maldarlıqla məşğul olan bu xalq demək olar ki, özünün möhrünü bir çox sahələrdə vura bilmişdi.