Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

34.Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed Bölge Valiliği

استان كهگيلويه وبويراحمد

Merkezi: Yasuc ياسوج

Buyer-Ahmedi ili, Kûhgiluye’nin doğusunda ikamet etmektedir. Bu il, kudret ve nüfuz sahibi olduktan sonra Kûhgiluye Bölge Valiliği topraklarının yarısı “Buyer-Ahmedi” adı ile anılmaya başladı. Daha sonra il içerisindeki ihtilaflardan ötürü Buyer-Ahmedi toprakları; 1.Buyer-Ahmedi Ulyâ (Yüzölçümü: 1.918 km²) 2.Buyer-Ahmedi Süfla (Yüzölçümü: 3.900 km²) 3.Buyer-Ahmedi GermSiRi (Bölge valiliği topraklarının % 8.5’ine sahiptir) olmak üzere üç bölgeye ayrılmış ve bu isimlerle anılmaya başlamıştır. Kûhgiluye toprakları, Dehdeşt’in batısındadır. Kûhgiluye, “Dağ eteği” anlamındadır.

“Buyer-Ahmedi” adı; Türkçe bir kelime olup; “Bu yer, Ahmedi ilinin mekânıdır” anlamındadır. Bazı bölgelerde Türkçe-Lorca karışımı bir dil kullanmaktadırlar. Buyer-Ahmediler, Kaşkayılara akraba bir topluluktur.

Kûhgiluye ve Buyer-Ahmedi halkının dili Lorca’dır. Burada konuşulan Lorca, diğer bölgelerde konuşulan Lor dili ile farklılık arzetmektedir. Bölge valiliğinde ayrıca Kaşkayı Türkçesi ve Erdekanî lehçesi konuşulmaktadır. (İrec Afşar Sistani, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 1.cilt, s.519; Coğrafya-yı Kâmil-i İran, 2.cilt, s.979; Dr. Hamid Cilveger, Azerbaycan Folklor Derlemeleri)

Son nüfus sayımına göre, bölge valiliğinde göçe devam eden aşiret mensuplarının sayısı 13.500 hane, nüfusları 93 bin kişi civarındadır. Görüldüğü üzere, bir aile 7 kişiden oluşmaktadır. Bu rakam, bölge valiliği nüfusunun %17’sine tekabül etmektedir.

Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed’te; -TayyiBi, -Buyer-Ahmedi, -Behmeî, -Kûhgiluye, -Düşmen-ZiyaRi ve -ÇeRamî isimli 6 il, 16 aşiret, 181 tire/ cemaat ve 816 oba bulunmaktadır. Büyük bölümü Pehlevi iktidarı döneminde yerleşik hayata geçirilmiştir. Gecsaran, Kûhgiluye, Memeseni, Ramhürmüz ve Behbehan etrafında oturmakta, Semirum’un havası güzel, suyu bol yayalalarına çıkmaktadırlar.

Yasuc kentinin çevresinde yaşayan halk buraya “Yâsİc” demektedir. Resmi yazışmalarda “Yasuc” şeklinde kullanılır. “Yâsİc, YâSig ve Îg”, yer mesken ve yâs yurdu demektir. Bölge halkına göre, bölgede “Yâs” isimli bir çiçeğin bolca yetişmesinden ötürü bu ismi almıştır. (http//Loristan-tr.blogspot.com; Mehr’üz-Zaman Novbân, s.137-138)
Gecsaran Türkleri
Gecsaran kazası, Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed BV’de ilçe merkezi Dugünbedan olan bölgedir. Gecsaran’da; Kaşkayı Türkçesi, Lorca, Dîlî ve Arapca dilleri konuşulmaktadır. Türkçe ve Arapça, burada oturan Hamse ili mensuplarınca kullanılır. Dîlî dili, Dîl ve MaRin köylerinde konuşulmaktadır. Şimdiye kadar bu dil hakkında herhangi bir araştırma yapılmamıştır.

Gecsaran’ın merkezi olan Dugünbedan kenti, bundan 90-100 yıl kadar önce petrol şirketince işçi yerleşimi için kurulmuştur. Buraya önce dışarıdan iş amacıyla gelenler, ardından çevre köylerden göçenler yerleşti. Bu insanlar, petrol işinde çalışmaya başladı.

Gecsaran’da konuşulan birinci dil Lorca, ikinci dil Kaşkayı Türkçesi’dir. Gecsaran/ Dugünbedan’da Türk dili şehir merkezi ve çevre köylerinde perakende olarak oturan Kaşkayılarca konuşulmaktadır. (http//Loristan-tr.blogspot.com)
Ağacari/ Ağaç-eri Türk Tayfası
İran’ın güneybatısında yaşayan Kûhgiluye ili içerisinde Türk soylu/ Türktebâr Ağacari/ Ağaç-eri Türk tayfası yaşamaktadır. Lorca konuşan Kûhgiluye ulusu içerisinde Ağacarilerin bir kolu olan KaraCaRi/ GaraCaRi/ Karac-eri’lerden de bahsedilmektedir. Ağaç-erilerin Lorca konuştukları ifadelerinin yanısı sıra, Türkçe konuştuklarına şahitlik edenler de bulunmaktadır.

Ağacari tayfasının tire/ cemaatleri; -Afşar, -Davudî, - Coğatay/ Çağatay, -Şi’Ri, -Lor-zebân, -Begdili, -Came-Bozorgî (Camia-Bozorgî), -Keştîl(î), -Karabağî, -AkBağî, -Tilkelu/ Tîleku, -HıTayî, -BeŞiRi ve -Deylemi’dir. Ağacariler, henüz aşiret yapısını korumakta olup, beş bin haneden ibarettir. Ağacari cemaatlerinden bir bölümü, Lorlar arasına karışmış olmakla beraber, Türk olduklarını belirtmektedirler. Özellikle Ağacari/ Ağaç-eri’lerden; Coğatay/ Çağatay, Begdili, Karabağî ve Hitayî cemaatleri Türkçe’yi korumaktadır..

Ağaç-eri tayfasının adı, yazılı materyallerde; AgaCaRi, Ağacari, AğaceRi ve Ağaç-eri formu ile yazılmaktadır. Ağaç-eri’ler, kadim Türk kavimlerindendir. (http//Loristan-tr.blogspot.com, 21 Temmuz 2005)
Geçme Dokuması
Geçme, Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed BV’nin merkezi olan Yasuc (Buyer Ahmed) kentinin yerlisi olan Kaşkayı ilinin Dereşörlü ve Farsi-Medan … tayfalarına mensup Türklerce dokunan Yasuc’a has halı ve kilim karışımı özel bir dokuma şekli ve tekniğidir.

Geçme dokuması, Yasuc Türkleri arasında unutulmaya yüz tutmuşken, son dönemde tekrar canlanmıştır. Kilim dokuması sırasında, bazı desen ve çiçekler, halı şeklinde ilmek/ düğüm atılarak dokunur. Bu nedenle hem ilginç, hem de talep edilen bir dokumadır. Velhasıl “Geçme”, Yasuc Kaşkayı Türkleri’ne ait bir halı dokuma sanatıdır. Son dönemlerde “Geçme”ye halı pazarlarında da rastlanmaya başladı.

Yasuc kenti, kadim Loristan memleketi şehirlerindendir. Kentin diğer adı Buyer-Ahmed’tir. Buyer, Türkçe bildiğimiz “bu+yer”dir. Halen Yasuc/ Buyer-Ahmed, Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed BV’nin merkezidir. Yasuc adının aslı “Yasuq/ Yasug”tur. “q/ g”, “c”ye dönüşmüştür.

Türkçe olan “Geçme” adı, “tirme” gibi Farsça’ya da girmiştir. (http//Loristan-tr.blogspot.com, 18 Haziran 2008)