Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

(Sirus NiSari, Külliyat-ı Coğrafya-yı İran, s.156)
Dr. Kâzım Vedii’nin eyaletlerin yeniden yapılandırılması konusundaki çalışması halefleri tarafından gözardı edilmemiş, daha sonraki yıllarda değerlendirilerek uygulamaya alınmıştır.

Horasan eyaleti; Horasan-ı Şumali/ Kuzey Horasan, Horasan-ı Rızavi/ İmam Rıza’nın anısına atfen Rızavi Horasan ve Horasan-ı Cenubi/ Güney Horasan olarak üç vilayete/ ostan/ bölge valiliğine bölünmüştür.

Gehistan eyaleti; Bu günkü Güney Horasan Vilayeti/ Horasan-ı Cenubi ile büyük ölçüde örtüşmektedir.

Sipahan (Isfahan/ Fars) eyaleti; Fars Vilayeti’nin kuzeyinde, bu günkü Isfahan Vilayeti ile kısmen örtüşmektedir.

İzedan eyaleti; Yezd Vilayeti ile Isfahan Vilayeti’nin doğu toprakları ile örtüşmektedir.

Damğan eyaleti, Bugünkü Simnan Vilayeti ile büyük ölçüde örtüşmektedir.

Gorgân/ Gürgân eyaleti; Büyük ölçüde Türkmenlerin oturduğu bu günkü Gülistan Vilayeti ile örtüşmektedir.

Zenkan eyaleti; Bu günkü Zencan Vilayeti ile büyük ölçüde örtüşmektedir.

Diğer eyaletler, sınırlarını tam olarak korumasa da, isim ve konuş olarak yerlerini Vilayet (ostan) olarak korumaktadır.

Azerbaycan Haveri/ Doğu Azerbaycan ve Azerbaycan Bahteri/ Batı Azerbaycan eyaletleri, siyasi amaçlarla bölünmeden önceki bütün haliyle, yani “Azebaycan veya Güney Azerbaycan” adı altında, ayrıca bu günkü parçalanmış durumu hakkında bilgiler verilecektir. İran’da “ostan” adı verilen vilayet bütününü bölerek her dönem sayılarının artırılmasından amaç, Türk coğrafyasını darmadağın edip, içinden çıkılmaz Hale getirmektir. Aynı bölgedeki Türk köyleri, birbirinden uzak, Türk atmosferi ile hiç bir ilgisi bulunmayan mülki/ idari merkezlere bağlanarak, dil ve kültürlerini yok etme gaye gayesi edinilmiştir güdülmüştür. Bunun trajikomik örnekleri özellikle Halacistan Türk bölgesinde ve Kaşkay Türk İli’nde açık şekilde görülmektedir. Bu kasıtlı parçalamaya ülke genelinde onlarca örnek vermek mümkündür. En acı olanı ise, İran dışında temsilcisi bulunmayan etnik grupların başına gelen sıkıntılardır.

Rejim değişikliğnden sonra hükümet, Şemsi 1383/ 2004 yılında mülki/ idari yapılanmada tekrar değişikliğe gitmiştir. Yeni düzenlemeye göre ülke; 30 Ostan/ Bölge Valiliği, 316 Şehristan/ Kaymakamlık seviyesinde şehir ve 843 Bahş/ Nahiye Müdürlüğü’ne ayrılmıştır. Dehistan/ Dehgede adı verilen köy birlikleri bu kaymakamlıklara bağlıdır. Haliyle bu düzenleme sil baştan olmamış, Pehlevi dönemindeki yapılanma esas alınmıştır. Yeni düzenlemenin iyi anlaşılabilmesi için idari birimler ile yöneticilerine verilen adların da bilinmesi gerekmektedir:

-Ostan; Bölge valiliği, Ostandar; Bölge valisi. Ostan/ Bölge valiliği merkezleri, Türkiye’de kullanıldığı şekiliyle il ve vilayetlerdir.

-Şehristan; Şehir, Fermandar; Kaymakam seviyesinde şehir yöneticisi. Belediye Başkanlığı ve Başkanları için kullanılan “Şehirdari ve Şehrdar” tabirleri bununla karıştırılmamalıdır.

-Bahş; Nahiye, Bahşdar; Nahiye Müdürü

-Deh; Köy

-Dehistan/ Dehgede; Köy Birliği, Dehhuda; Muhtar. Muhtarlık görevini ihtiyaç durumunda askerliğini yedek subay olarak yapan üniversite mezunları da yürütmekteydi.

Örnek vermek gerekirse;

Ostan-ı Azerbaycan-ı Şarki; Doğu Azerbaycan Bölge Valiliği’dir. Yöneticisi “Ostandar”, yönetim merkezleri/ binaları ise “Ostandari”dir. Yönetim merkezi Tebriz kentidir. Tebriz, hem bölge valiliği, hem de merkez kaymakamlıktır.

Şehristan, Doğu Azerbaycan Bölge Valiliği’ne bağlı; Tebriz, Merend, Miyane, Bostanabad, Sofyan, Serderi ve Merağa gibi şehirlerdir. Bu şehirlerin yöneticilerine “Fermandar”, yönetim merkezlerine/ binalarına “Fermandari” denmektedir.

İran ile ilgili ele alınacak güncel konularda 2004 yılı düzenlemesi esas alınarak, “Ostan” ları Genel Valilik, “Ostan merkezleri”ni il veya vilayet, “Şehristan”ları kaymakamlık, “Bahş”ları kasaba veya nahiye, “Deh”leri köy, “Dehistan”ları ise köy birliği olarak olarak zikredeceğiz. Zaten bu tür çeviri veya tanımlama yanlış da olmayacaktır.