Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
| 29. Büyük Kaşkayı İli
(Kaş-Kayı=Kayıların Öncüsü) ايل قشقاٸ/ قشقائ Kaşkayılar/ Kaş-Kayılar
Kaşkayıların, Şiraz’ı da içine alan İran’ın güney kesiminde yayıldıkları sahanın genişliği 216.188 km² gibi geniş bir alanı içine alır. Bu geniş saha, İran yönetimince son yıllara kadar Vilayet-i Kaşkayı/ Kaşkay Vilayeti adı ile ayrı bir idari bölge olarak mütalaa olunmuştur. Vilayet-i Kaşkai; yaklaşık üçyüz meskûn mahali içine alan irili ufaklı yirmi kadar şehre bölünmüştür. Kaşkayı ili, Fars Körfezi kıyılarından başlayarak, Isfahan ve Bahtiyari bölgelerinin güneyine kadar uzanan bir alana yayılmıştır. Zagros dağlarının birbirine girmiş yükseklikleri ile körfez sahilleri bu ilin sınırlarını çizmektedir. Firuzabad’ı (Şiraz) merkez olarak aldığımızda, Kaşkayıların yaşadıkları toprakları üçe ayırabiliriz:
Şiraz’ın kuzeyinden başlayarak, Zagros dağlarına kadar uzanır. Bu bölgedeki yerleşim birimleri kuzeyden güneye; Burucin (Çahar-Mahal ve Bahtiyari), Semirum (Isfahan BV), Abade (Fars BV), Sepidan/ Erdekan (Fars BV) ve Mervdeşt (Fars BV)’tir. Bunlardan Sepidan kaza, Erdekan ilçe merkezidir. Aşağıdaki yerleşim birimlerinden iki isim verilenlerden birincisi kaza, ikincisi ilçe merkezidir.
Firuzabad’ın (Şiraz) güneyinden başlayarak, Fars körfezine kadar uzanan bölgedir. Bölgedeki yerleşim birimleri; Memesseni/ Nurabad (Fars BV), Kazerun (Fars BV), Deşt-i Erjen/ Erjen (Fars BV, Deşt-i Erjen dağı 2.847 metredir), Firuzabad (Fars BV), Cehrum (Fars BV), Laristan/ Lar (Fars BV), Gecsaran/ Dugünbedan (Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed BV), Ramhürmüz (Huzistan BV), Behbehan (Huzistan BV), Deştistan/ Borazcan (Buşehr BV), Buşehr (Buşehr BV) ve Kengan (Buşehr BV)’dır. III. Merkez Bölgesi: Deşt-i Erjen/ Erjen ve Mervdeşt şehirlerini içine alır. Kaşkayı ilinin yaşadığı bölge olan güney-kuzey ve doğu-batı sınırları, İran’da yaşayan diğer göçer/ devlet-gez aşiretlere nispetle kıyaslanamayacak ölçüde geniş bir coğrafi alandır. Kaşkayılar, hâlihazırda İran’ın dokuz bölge valiliği ve bu bölge valiliklerinin sınırları içinde kalan bölgelerde yaşamakta, tarım ve hayvancılıkla geçimlerini sağlamaktadır: 1. Fars, 2. Isfahan, 3. Kûhgiluye ve Buyer-Ahmed, 4. Çahar-Mahal ve Bahtiyari, 5. Huzistan, 6. Buşehr 7. Hürmüzgan 8. (Eberkûh, Herat ve Mervest’in dar bir bölgesi ile sınırlı olmak üzere)Yezd, 9. Kirman, sözkonusu bölge valilikleridir. Saadetabad(I), Bevanat (Suriyan), Hafr/ Hefr, Poşt-u kûh, Kûhmerre, Hürrembid, Sépidan, Memeseni, Laristan, Zerrindeşt, Semirum-süfla, Gecsaran, Zeydun, Şabankâre (Türkçe söylenişi→Çobankara), Deştistan, Deşti, Kengan, Tengistan, Deylem, Saadetabad(II) ve Şib-kûh, yaşadıkları bölgelerden bazılarıdır. Bahtiyari, Lor, Buyer-Ahmedi aşiretlerinin iskân sahaları Kaşkayıların kuzey ve kuzeybatı sınırlarını oluşturur. 1939 yılında İngiliz Henry Field tarafından 1:2.000.000 ölçekli bir haritada, Kaşkay ilinin dağılımı gösterilmiş ve bölgenin özellikleri işaret edilmiştir. Doğu: Zagros dağlarının bitimi ile sınırlıdır. Dağların bitiminde İran’ın bozkırları başlar. Yezd, Kirman ve Hürmüzgan bölge valilikleri doğrudan bu bölgeleri kuşatmaktadır. Batı: Huzistan bozkırı ve Buyer-Ahmed, Kûhgiluye ile sınırlıdır. Burada da şiddetli yağmurların etkisiyle kışlak için yeşillik ve çayırlıklar oldukça boldur. Kuzey: Kaşkayıların yaşadığı kuzey kesimleri, birbirine girmiş 1.500-2.000 metre yüksekliğindeki dağlarla kaplıdır. Buralarda yaz mevsimleri kısa ve ılıman, kış mevsimleri uzun ve soğuktur. Kuzey bölgesi, büyük ölçüde Zagros mıntıkasının su kaynağı ve ırmaklarının yoğun olduğu yerdir. Yeşil alanların bol olmasının yanı sıra, yazları oldukça güzel bir havaya sahiptir. Bölgenin yıllık ortalama sıcaklığı 10-15 derece arasındadır. Kuzeybatı ve güneydoğu: Çöller bu mıntıkaları çepeçevre kuşatmaktadır. Buralarda tatlı su ve yeşil alanlar bulunmadığı için devlet-gez Türk tayfalarının ilgisinden yoksun kalmıştır. Kaşkayılar yoğun olarak diğer bölgelere yerleşmiştir. Güney: Fars Körfezi sularına ulaşmaktadır. Kaşkayıların yaşadığı bölge, doğal sınırlarla çevrildir. Genel olarak güney kesimler, Arabistan ve Fars Körfezi’nin (Türkler, Kenger Körfezi der) sıcaklığından etkilenmektedir. Hava sıcaklığı bu bölgede daima sıfırın üstünde seyreder. Kış aylarında don olmaz ve kar yağışı görülmez. Bazen bu bölgede, şiddetli yağmurlar neticesinde yüksek rutubet olur ve bunun sonucu bereketli otlaklar ortaya çıkar. Yazları oldukça sıcak ve kuraktır.
Daha önce de işaret edildiği üzere Kaşkayı ili topraklarının dört tarafında bozkır, yüksek tepeler ve çaylar doğal sınır oluşturmaktadır. Sınırların oluşması ve belirlenmesinde iklim şartlarının da büyük etkisi vardır. Bölgenin siyasi sınırlarını daha çok kuzey ve kuzeybatı mıntıkaları belirler. Bu sınırdan itibaren Bahtiyari, Lor, Buyer-Ahmedi ve diğer komşu aşiretlerin sınırları başlar. Kaşkayılar, daha önceleri Bahtiyarilerle kanlı çatışmalara girmiş, bu sebepten ötürü aralarındaki sınırları belirleyici antlaşmalar yapılmış ve bu sınırlar siyasi sınırlar olarak kalmıştır. Huzistan Bölge Valiliği’nde Bahtiyarilerin kışlaklarının olması hasebiyle, tarafların mutabakatı sonucu Huzistan’daki Ramhürmüz’den itibaren kuzeye doğru Mescid-i Süleyman, Dizful ve… Bahtiyarilerin kışlağıdır. Eskiden beri bu bölgeler Bahtiyarilerin iktisadi ve kültürel faaliyetlerinin devam ettiği mekânlar olarak tanınmıştır. Bunun yanı sıra Ramhürmüz’den itibaren güneye doğru Ağacari, Ramşir, Hindican, Behbehan, Serdeşt, Du-Günbedân ve buradan Fars Körfezi ile sınırlı bölge de Bahtiyari ve Buyer-Ahmedilerin kışlakları olarak kalmıştır. Kaşkayılar, İran’ın güneyinde çeşitli bölge ve valiliklere yayılmış durumdadır. Dolayısıyla bölge 216.188 km² gibi geniş bir alanı içine almaktadır. Bu saha, daha önceleri İran hükümetlerince mülki ve idari yönden Kaşkayı Vilayeti/ Vilayet-i Kaşkayi adı ile ayrı bir idari bölge olarak yönetilmiştir. Daha önceleri yaklaşık üçyüzden fazla meskûn mahali içine alan yirmi şehre bölümüştü. Bugün haliyle böyle bir mülki-idari yönetim birimi bulunmamaktadır. Günümüzde Kaşkayı ve diğer Türk aydınları, yazılarında ve eserlerinde eski Kaşkayı Vilayetini “Kaşkayı-Yurt” olarak zikretmektedir. Görüldüğü üzere, Kaşkayıların yaylak ve kışlakları geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Bugünkü iskân sahaları da oldukça geniştir. Halen Şiraz kent merkezinde Kaşkayı mahalleleri vardır. Bu mahalle sakinlerinin çoğunluğunu Kaşkayılar oluşturur. Firuzabad, Şiraz, Nurabad, Mervdeşt, Ferraşbend, Abade ve Semirum da Kaşkayıların yoğun olarak oturduğu yerleşim birimleridir. (www.kadimdostlar.com)
Adı ve Tarihi
İl büyüklerince, nesilden nesile anlatıldığına göre; “Kaşkayi/ Kaş-Kayı” adı yaygın olarak Cani Ağa Kaşkayi’nin Şah Abbas tarafından mansap Sahibi olarak Fars mıntıkasına il ve aşiretlerin reisi sıfatı ile hükümet etmesi için gönderilmesinin ardından kullanılmaya başlamıştır. (Şemsi 966-1008/ 1587-1629) (Name-i Nur, sayı:4-5, s.57; http://fars-turk.blogspot.com,04 Nisan 2006) Nusretullah Fethi, Ş. 1323/ 1944 yılında Vezaret-i Darai/ Maliye Bakanlığı’nın temsilcisi olarak memuriyetle Fars Vilayetine gitmiştir. “Kaşkayı” adı konusunda şunları yazmaktadır: “Kaşkayı adı ile ilgili olarak birkaç rivayet vardır. Ancak son olarak Şirazlı bir ihtiyarın anlattığına göre, aslı ‘Kaç koy’ olup, iki emir kipinden oluşmaktadır: ‘Kaç’ ve ‘Koy’ (Kaç Kayı) zamanla kesret-i istimal kullanma sıklığı nedeniyle ‘Kaşkayı’ hâline gelmiştir”. Bazı araştırmacılar, hiçbir ilgisi olmamasına rağmen Kacar/ Kacer ili ile Kaşkay ilinin adlarını nedense “Kaçmak” fiili ile açıklamaya çalışmıştır. Fars Vilayetinde Kaşkay Türkleri’nin oturduğu bölge “Kaşkayı-Yurt” adıyla da anılmaktadır. “Kaşkayı-Yurt” adı, İran Türkleri terminolojisinde son yıllarda yaygın olarak kullanılmaya başlamıştır. “Farsname-i Nasiri”nin yazarı Mirza Hasan Fesayi de “Kaşkayi” adı hakkında bilgi vermektedir. “Kaşkayi” adının Türkçe olduğunu, “kaçmak” fiilinden türediğini belirterek, şöyle demektedir: “Halac İli, Anadolu toprakları/ Memalik-i Rum’dan Irak-ı Acem’e gelmiştir. Bunlardan bir grup, Irak-ı Acem’den firar ederek, Fars Vilayetine yerleşmiştir. Halac ili mensupları bunlara ‘Kaç Gayı’ adını verdi. Zamanla ağız değişikliği ile ‘Kaşkayi’ oldu”. Kaşkayıların İran’ı yurt edinmeleri hakkında şöyle yazmaktadır: “Kaşkayılar, Moğol ilerleyişi sırasında Türkistan’dan hareket eden İnanlu tayfası ve Deşt-i Kıpçak’ta bulunan Bayatlarla birlikte Fars’a gelmiştir. Erak Türkleri ve Kaşkayıların muhtelif kolları, Orta İran/ İçeri İran’da Tahran, Erak, Save gibi muhtelif yerleri yurt tutmuştur. Hicri IV-V/ X-XI. yüzyıllarda da Fars’a göç etmişlerdir”. (Tarih-i FarsName-yi Nasiri-II, s.312; Ali Kemalî, “Güney İran Türklerinin Şairleri”, sayı:1-2, Ferverdin-Ordubehişt 1363/ 1984, s.91-92) Şiraz’daki diğer aşiretler, özellikle Buyer-Ahmedi’ler, Kaşkayılara; “Türké pâşne ne-Dared/ Türk’ün tabanı yoktur/ Tabansız Türk” derler. Yani Türkler, mücadele etmez ya da koyup da kaçarmış. Buyer-Ahmedilerin bu hakaret amaçlı ifadeleri anlaşıldı da, Kaşkayılar gibi, cesaret ve mücadelecilikleriyle ile ünlenmiş bir il/ ulus için oldukça sakil çirkin bir yakıştırma olmuş. (http://fars-turk.blogspot.com,04 Nisan 2006) Antropolog Henry Field’in yazdığına göre, rivayet şöyledir: Moğolların saldırısı döneminde, Türkmenler Irak-ı Acem’e ulaştılar. Bu Türkmenlerden bir grup kaçarak Fars’ta yerleşti. Türkmenler bu gruba “Kaşkayi” adını verdi. (MerdumşiNaSi İran, s.259) “Kaşka” kelimesi, Türkçe’de dört ayaklı hayvanların, özellikle atların alnındaki beyaz lekeye(Türkiye Türkçesindeki karşılığı sakar’dır) verdikleri isimdir. Çağatay Türkçesi’nde “Kaşka”, savaş sırasında atların alınlarına bağlanan banttır. Bazı uluslarda, bu çerçevede Ak-Koyunlu, Kara-Koyunlu ve Develi/ Develular ehli, dört ayaklı hayvanlara derler. Azerbaycan köylerinde korkusuz, koçak ve cesur insanlara “Kaşka” denir. “Kâşkâ, Kaşkâ” ve “Kaşka” olarak yazabileceğimiz bu üç şeklin Arap-Fars alfabesinde “k”ların elifle uzatılması/ medd-i tabiî veya elifsiz yazılması arasında hiçbir fark yoktur. Yani her üç yazım şekli de doğrudur. Mirza Cafer Hurmuci, “Hakâyik’ul Ahbar” isimli kitabında ifade ettiğine göre; Bu tayfa, Deşt-i Kıpçak Türkmenlerindendir. Salgur Atabekleri ile bu ülke sınırına yerleşmeleri konusunda mutabakata vardılar. Bunlar, Yomut Türkmen tayfasından olup, “Kaşkayı” adı ile anılmaktadır.
Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||