Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

156- Ey möminlər, səfərə çıxan və ya döyüşə qatılan qardaşları haqqında; "Əgər bizim yanımızda olsadılar, ölməzlər və öldürülməzdilər." deyən kafirlər kimi olmayın. Allah bunu onların ürəklərində acı/ağrılı bir hayıflanma etsin deyə (belə deyib dayanarlar). Halbuki can verən də, öldürən də Allahdır. Allah etdiklərinizi görməkdədir.



157- Əgər Allah yolunda öldürülər və ya ölsəniz, Allahdan gələcək olan bağışlama və rəhmət, onların yığmaqda olduqları şeylərdən daha yaxşıdır.



158- Heç şübhəsiz ölsəniz də, öldürülsəniz də, Allah qatında toplanacaqsınız.



159- Allahdan gələn bir mərhəmət sayəsində onlara yumşaq davrandın. Əgər sərt, bərk/qatı ürəkli biri olsaydın, şübhəsiz ətrafından uzaqlaşardılar. Onları bağışla, özləri üçün Allahdan bağışlama dilə və edəcəyin iş haqqında onların fikirlərini al/götür. Amma qərar verincə, artıq Allaha söykən/döz. Heç şübhəsiz Allah, özünə söykən/dözənləri sevər.



160- Əgər Allah sizə kömək etsə, sizi heç kim məğlub et/yeyilə bilməz. Lakin əgər O sizi köməkçisiz buraxsa, ONdan başqa sizə kim kömək edə bilər? O halda möminlər yalnız Allaha söykən/dözsünlər.



161- Heç bir peyğəmbərə xəyanət etmək yaraşmaz. Kim xəyanət etsə, qiyamət günü xəyanətini daşıyaraq gəlir. Sonra hər kəsə qazandığı əskiksiz verilər; heç kimə haqsızlıq edilməz.



162- Allahın razılığına uyğun gələn kimsə, Allahın qəzəbinə uğrayan kimsə kimi olarmı? Onun çatacağı yer/yeyər cəhənnəmdir. Ora nə pis bir çatış yeridir!



163- Onların Allah qatındakı dərəcələri fərqlidir. Allah onların etdiklərini görməkdədir.



164- Allah möminlərə özlərindən bir peyğəmbər göndərməklə onlara qarşı böyük bir lütf etdi. Bu peyğəmbər onlara Allahın ayələrini oxuyur, onları təmizləyir, onlara kitabı və hikməti öyrədir. Halbuki onlar daha əvvəl açıq bir pozğunluq içində idilər.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Oxuduğumuz ayələr də Uhud Döyüşü haqqında enən ayələrin davamıdır. Bu ayələr möminlərin başına gələn bir başqa vəziyyətə toxunur. Bu vəziyyət, seçmə igidlərinin və irəli gələn şəxsiyyətlərinin öldürülməsindən ötəri ürəklərində meydana çıxan təəssüflənmə və hayıflanma duyğusudur. Bu döyüşdə öldürülənlərin böyük əksəriyyəti Ənsardan idi. Deyildiyinə görə Mühacirlərdən yalnız dörd adam öldürülmüşdü. Bu da müqavimətin çoxunun Ənsar tərəfindən göstərildiyi və Mühacirlərin onlardan əvvəl məğlubiyyətə düşdükləri qənaətini gücləndirir.

Qısacası, oxuduğumuz ayələr bu təəssüflənmə və hayıflanmadaki səhvi və dünyagörüşü əyriliyini açıqlayır və arxasından bu təəssüflənmə və hayıflanmanın doğurduğu digər bir vəziyyətə sözü gətirir. Bu vəziyyət möminlərin Peyğəmbərimizə istiqamətli suizanlarıdır. Bu dayaqsız qənaətə görə, özlərini bu vəziyyətə salan bu təhlükənin qucağına atan, Peyğəmbərimizdir. Belə düşündükləri öz sözlərindən aydın olur. Necə ki bu ayələrdəki "Əgər bizim yanımızda olsadılar, ölməzlər və öldürülməzdilər." ayəsində işarə edilən öz sözləri ilə "Əgər bizə itaət etsədilər, öldürülməzdilər." formasındakı irəlidə gələcək ayələr arasında olan münafiqlərin sözləri bunu sübut edir. Münafiqlər, "Əgər bizə itaət etsədilər..." deyirlərkən bunu nəzərdə tuturdular: Əgər bizi dinləsədilər də Peyğəmbərə itaət etməsədilər, öldürülməzdilər. Bu səbəbdən onların ölümünə səbəb olan, Peyğəmbərdir.

Bu düşüncəyə qarşı adı çəkilən ayələrdə Peyğəmbərin qətiliklə heç bir kimsəyə xəyanət etməyəcəyi açıqlanır. Çünki o, uca Allahın göndərdiyi şərəfli, şərəfli və uca əxlaqlı bir peyğəmbərdir. Uca Allahdan gələn bir mərhəmət sayəsində onlara qarşı yumşaq davranar, onları bağışlayar, onlar üçün istiğfar edər və uca Allahın əmri ilə edəcəyi işləri onlarla müşavirə edərək edər. Uca Allah onları pozğunluqdan çıxarıb hidayətə çatdırmaq üçün onlara belə bir peyğəmbər göndərmişdir. Və belə bir peyğəmbər göndərməklə onlara böyük bir lütf etmişdir.

"Ey möminlər... kafirlər kimi olmayın..." Buradakı kafirlərdən məqsəd, ifadənin zahirindən aydın olduğu kimi yalnız kafirlərdir, söyləndiyi kimi münafiqlər bu ifadənin əhatəsinə girməz. Çünki münafiqlik, münafiqlik olması xüsusiyyəti ilə bu sözün qaynağı deyil. -Hərçənd münafiqlər də bu sözü söyləyərlər.- Bu sözün əsl qaynağı küfr olduğu üçün onun kafirlərə isnad edilməsi lazımdır.

Ayədə istifadə edilən "et-zərbi fil-ardı" deyimi, kinayə yolu ilə yoluçuluq etmək mənasını verər. Yenə ayədə keçən "guzzen" sözü, "qazi" sözünün çoxluğudur. "Talib"in çoxluğunun "tulleb" və "darib"in çoxluğunun "durreb" olması kimi. "Allah bunu onların ürəklərində acı/ağrılı bir hayıflanma etsin deyə..." Yəni onlara bu hayıflanma ilə əzab çəkdirsən deyə. Bu ifadədə səbəb, məqsəd yerinə qon/qoyulmuşdur. "Can verən də, öldürən də Allahdır." ifadəsi, "Əgər bizim yanımızda olsadılar, ölməzlər və öldürülməzdilər." deyən kafirlərin səhv qiymətləndirmələrinə mövzu olan gerçəyi açıqlayır. Buradakı ölüm həm normal əcəllə reallaşan ölümü, həm də öldürülmə nəticəs(n)i reallaşan ölümü ehtiva edir. "Ölüm" sözü tək başına istifadə edildiyində mənasının belə geniş olduğunu daha əvvəl ifadə etmişdik. "Allah etdiklərinizi görməkdədir." ifadəsi, "kafirlər kimi olmayın." ifadəsində dilə gətirilən qadağan etmənin səbəbi xüsusiyyətindədir.

"...ölməzlər və öldürülməzdilər." ifadəsində ölmək, öldürülməkdən əvvəl zikr edilir. Bunun səbəbi, "səfərə çıxan və ya döyüşə qatılan qardaşları..." ifadəsindəki sıralamağı güdməkdir. Buna "leffi nəşri müretteb" sənəti deyilir. Bir başqa səbəb də budur: Ölüm, təbiiliyə uyğun olaraq cərəyan edən alışılmış bir hadisə olduğu halda öldürülmək istisnas(n)ı bir vəziyyətdir. Belə olduğu üçün alışılmış olan hadisə, belə olmayan hadisənin önünə alınmışdır.

Bu ayədən çıxan nəticə möminləri, eynilə kafirlər kimi davranıb diyarları xaricində ya da soydaşlarından uzaqda ölən və ya döyüşlərdə öldürülən qardaşları üçün "Əgər bizim yanımızda olsadılar, ölməzlər və öldürülməzdilər." deməkdən saxlamaqdır. Çünki bu söz, insanı ürəkdə meydana gələcək ilahi bir əzaba sürüyər. Bu əzab, onların ürəklərinə düşəcək olan hayıflanma duyğusudur. Üstəlik bu söz cahillikdən qaynaqlanır. Çünki onların yaxında ya da uzaqda oluşları can verici və ya öldürücü bir səbəb deyil. Can vermək və öldürmək, tək olan və ortağı ol/tapılmayan uca Allaha məxsus səlahiyyətlərdəndir. Buna görə möminlər Allahdan qorxmalı və kafirlər kimi danışmamalıdırlar. Çünki Allah onların etdiklərini görməkdədir.

"Əgər Allah yolunda öldürülər və ya ölsəniz, Allahdan gələcək olan bağışlama və rəhmət, onların yığmaqda olduqları şeylərdən daha yaxşıdır." Aydın olan, "yığmaqda olduqları şeylər"dən məqsəd, dünya həyatının ana məqsədi olan mal və onun uzadılmalarıdır.

Bu ayədə öldürülmək, ölməkdən əvvəl zikr edilir. Çünki Allah yolunda öldürülmək, normal ölümə görə Allahın bağışlamasına daha yaxındır. Burada öldürülmənin ölümdən əvvəl zikr edilməsini tələb edən incəlik budur. Necə ki bir sonrakı ayədə, yəni "Heç şübhəsiz ölsəniz də, öldürülsəniz də, Allah qatında toplanacaqsınız." ayəsində ölmək fisili öldürülmək hərəkətinin qabağına keçərilərək normal sıralamağa dönülmüşdür. Çünki bu ayədə söz mövzusu olan artıqdan incəlik orada yoxdur.

"Allahdan gələn bir mərhəmət sayəsində onlara yumşaq davrandın..." Ayədə keçən "fazz" sözü, bərk/qatı və mərhəmətsiz mənasını verər. Yenə ayədə iştirak edən "galiz'el-kalb" ifadəsi, ürəyin incə və yumşaq olmayışı, mərhəmətsiz olması halını izah edən kinayəli bir ifadədir. Yenə ayədə keçən "infeddu" sözünün kökü olan "infidad" ayrılma, dağılma mənas(n)ı daşıyar.

Bu ayədə möminlərə istiqamətli olan xitab üslubundan Peyğəmbərimizə xitab etməyə dönülür. Ayənin mənasının özü budur: Tərəfimizdən bağışlanan bir mərhəmətin nəticəs(n)i olaraq Peyğəmbərimiz sizə yumşaq davrandı. Buna görə ona sizi bağışlamasını, sizin üçün istiğfar etməsini, edəcəyi işlərdə sizdən görüş al/götürməsini və bir şeyi etməyə qərar verincə bizə söykən/dözməsini əmr etdik.

Möminlərə istiqamətli xitab üslubunun Peyğəmbərimizə xitaba çevrilməsindəki incəlik budur: Uhud Döyüşü haqqındakı ayələrin başlarında danlama və serzenişle qarışıq bir üslub istifadə edilmiş və bu üslub uyğun yerlərdə bir növ üz çevirməyə şamil olmuşdur. Bu uyğun yerlərdən biri də burasıdır. Burada möminlərin, Peyğəmbərimizə etiraz mənasını verən vəziyyətlərinə barmaq basılır. Çünki öldürülənlərinə kədərlənmiş olmaları, onları Peyğəmbərimizin davranışını mübahisə/müzakirəyə, onu özlərini krıma uğratmaqla günahlandıra bilmə sürüyə bilər. Buna görə uca Allah onlara xitab etməkdən imtina edərək Peyğəmbərinə dönür və "Allahdan gələn bir mərhəmət sayəsində onlara yumşaq davrandın." deyərək xitabı ona yönəldir.

Bu ifadə ayədə iştirak etməyən başqa bir ifadənin davamı xüsusiyyətindədir. Mətndə iştirak etməyən ifadələr ilə inteqrasiya olunan məna belədir: "Onların vəziyyəti, gördüyün kimi kafirlərə bənzəmək və ölülərinə hayıflanmaktan ibarətdir. Bu vəziyyətdə sən bizim bağışladığımız bir mərhəmət sayəsində onlara yumşaq davrandın. Yoxsa ətrafından ayrılıb dağılardılar. Doğrusunu Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.

"Onları bağışla, özləri üçün Allahdan bağışlama dilə və edəcəyin iş haqqında onların fikirlərini al/götür." Bu ifadə, Peyğəmbərimizin tutumunu təsdiqləmə mənas(n)ı daşıyır. Çünki o onsuz da/zatən belə edirdi. Uhud Döyüşü əvvəlində möminlərlə döyüş haqqında müşavirə etmişdi. Bu ayə, Peyğəmbərimizin özünə əmr ediləni etdiyini və uca Allahın onun etdiyindən məmnun olduğunu vurğulayır.

Uca Allah, bu ayədə Peyğəmbərinə möminləri bağışlamasını, beləcə onların davranışlarına əmrə itaətsizlik nəticəsini yükləməməsini, uca Allahdan onlara bağışlama diləməsini -ki uca Allahın bunu edəcəyi şübhəsizdir- əmr edir. Hərçənd bu ifadə mütləqdir, müəyyən bir mövzuya məxsus deyil, tək şəri həddləri və bənzəri mövzuları əhatə etməz. Əks halda şəri qaydalar boşuna olmuş olar. Üstəlik bu ifadələri "edəcəyin iş haqqında onların fikirlərini al/götür." əmrinin izləmiş olması, bu nöqtəni vurğulamaqdan geri qalmaz: Bu iki əmr, yəni bağışlama və bağışlama diləmə əmrləri, yalnız möminlər ilə müşavirənin etibarlı olduğu vəlayət və cəmiyyət işlərini tənzimləmə mövzuları çərçivəsi ilə məhduddur.

"Amma qərar verincə, artıq Allaha söykən/döz. Heç şübhəsiz Allah, özünə söykən/dözənləri sevər." Allah səni sevincə də, sənin qoruyucun və dəstəkçin olar, səni köməkçisiz buraxmaz. Buna görə bu ayəs(n)i, bu mənas(n)ı daşıyan ifadələr izləmiş və uca Allah, möminləri özünə söykən/dözməyə çağırmışdır. Belə buyurmuşdur: "Əgər Allah sizə kömək etsə, sizi heç kim məğlub et/yeyilə bilməz. Lakin əgər O sizi köməkçisiz buraxsa, ONdan başqa sizə kim kömək edə bilər?" Arxasından, səbəbinə də işarə edərək; "O halda möminlər yalnız Allaha söykən/dözsünlər." buyurur. Yəni möminlər, özündən başqa kömək edici və dəstəkçi olmayan Allaha inandıqları üçün Allaha söykən/dözməlidirlər.

"Heç bir peyğəmbərə xəyanət etmək yaraşmaz..." Ayədə keçən "yeğulle" sözünün kökü olan "ğıll" sözü, xəyanət mənasındadır. Bu mövzu, bu surənin daha əvvəlki bir ayəsində belə keçmiş idi: "Heç bir insana yaraşmaz ki, Allah özünə kitab, hökm və peyğəmbərlik versin də sonra o, insanlara; "Allahı buraxıb mənə qul olun." desin..." (Al/götürü İmran, 79)

Bu şəkildəki ifadənin mənas(n)ı, peyğəmbərlik mövqesini, təmiz olduğu səbəbi ilə, pisliklərdən və çirkinliklərdən tənzih etməkdir. Mənas(n)ı budur: Peyğəmbər, Rəbbinə ya da insanlara xəyanət etməkdən münəzzəhdir. İnsanlara xəyanət etmək də, bir növ Allaha xəyanət etməkdir. Üstəlik vəziyyət budur ki, xəyanət edən kimsə, Rəbbinin hüzur/dincliyinə o xəyanəti ilə çıxar, sonra da etdiyinin cəzasına əskiksizcə çarpdırılar.

Arxasından Peyğəmbərimizi (s. a. a), xəyanət ilə günahlandırmanın zalımca və əlaqəsiz bir mühakimə olduğu ifadə edilir. Çünki Peyğəmbər, Allahın razılığına xəbərdar et, Allahın razılığından sapması söz mövzusu deyil. Xain isə uca Allahın böyük qəzəbinə uğramışdır və yeri cəhənnəmdir. Ora nə pis bir çevril yeridir! "Allahın razılığına uyğun gələn kimsə, Allahın qəzəbinə uğrayan kimsə kimi olarmı?..." ayəsindən nəzərdə tutulan da işdə budur.

Bu ayənin məqsədinin möminlərə tarizde ol/tapılmaq da olması mümkündür. Yəni onlara belə deyilmək istənə bilər: Bu vəziyyətlər, uca Allahın qəzəbinə uğramağa səbəb olacaq vəziyyətlərdir. Uca Allah bu öyüdləri verərək sizi razılığına çağırır. Allahın qəzəbi ilə razılığı bir deyil.

Sonra izah edilir ki, Allahın razılığını izləyənlər ilə ONun qəzəbinə uğrayanların dərəcələri fərqlidir. Allah qullarının əməllərini görür. Ən kiçik yaxşılığın ya da pisliyin ONun gözündən qaçdığını sanıb da ONun razılığını izləmə yaxud qəzəbinə uğrama mövzusunda zəifliyə qapılmayın.

"Allah möminlərə özlərindən bir peyğəmbər göndərməklə onlara qarşı böyük bir lütf etdi..." Bu ayədə də başqa bir iltifat sənəti vardır. Möminlərə xitab etməkdən imtina edilərək onlara üçüncü tək şəxs olaraq toxunulmağa keçilmişdir. Buralardakı üslub dəyişikliklərinin ümumi səbəbi daha əvvəl ifadə edilmişdi.

Buradakı dəyişikliyin xüsusi səbəbinə gəlincə, bu ayənin məqsədi möminlərə iman sifətləri səbəbi ilə Allahın lütf etdiyini vurğulamaqdır. Buna görə "möminlər" deyildi. Bu məqsədi bu sifətdən başqa bir söz ifadə etməz. Hətta "iman edən kəslər" belə deyilsə, bu məqsəd reallaşmaz. Çünki səbəb-nəticə əlaqəsini vurğulayan ya da tam mənas(n)ı ilə vurğulamağı təmin edən ifadə sifət istifadə etməkdir. Ayənin mənas(n)ı isə açıqdır.

Bu ayənin araşdırılacaq başqa istiqamətləri də vardır. Bunların bir hissəsinə İnşallah irəlidə uyğun yerlərində toxunacağıq.









165- (Bədir döyüşündə) iki qatını (düşmənin) başına gətirdiyiniz bir müsibət, (Uhud Döyüşündə) sizin də başınıza gəlincəmi, "Bu da haradan?" deyirsiniz? Də ki: "Bu, sizin özünüzdən (öz tutumunuzdan) qaynaqlandı." Heç şübhəsiz Allahın hər şeyə gücü yetər.



166- İki birliyin qarşılaşdığı gün başınıza gələnlər, Allahın icazəs(n)i ilə olmuşdu ki bu da (sizləri sınaması;) möminləri ayırdetmesi,



167- münafiqləri də ortaya çıxarması üçün idi. Onlara, "Gəlin, Allah yolunda döyüşün; ya da müdafiə etmə edin" deyilincə, "Döyüşməyi bilsəydik əlbəttə arxanızdan gəlirdik" dedilər. Onlar, o gün imandan çox küfrə yaxın idilər. Ağızlarıyla ürəklərində olmayanı söyləyirdilər. Halbuki Allah, onların (içlərində) gizlədiklərini daha yaxşı bilər.