Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

173- Onlar elə kəslərdir ki, insanlar özlərinə, "(Düşmənləriniz olan) bütün insanlar sizə qarşı (təkrar) əsgər yığdılar, onlardan qorxun!" dediklərində bu, onların imanlarını artırdı və "Allah bizə yetər, o nə də gözəl vəkildir" dedilər.



174- Bunun üzərinə, özlərinə heç bir pislik toxunmadan Allahın nemət və kərəmiylə geri döndülər və Allahın razılığına da uyğun gəlmiş oldular. Allah böyük lütf və kərəm sahibidir.



175- İşdə o şeytan (bu sözü deyən insanlar), ancaq öz dostlarını qorxudar. O halda əgər inanmış kəslər sinizsə, onlardan qorxmayın, məndən qorxun.

ayələrin şərhi

Oxuduğumuz ayələr ilə Uhud Döyüşü haqqındakı ayələr arasında əlaqə vardır. Bunu bu ayələrin ilkində iştirak edən "yara aldıqdan sonra" ifadəsi, açıqca ortaya qoyur. Bilindiyi kimi Uhud Döyüşünə bağlı ayələrin birində "Əgər siz (Uhudda) yara aldınızsa, onlar da bənzəri bir yara almışlar." (Al/götürü İmran, 140) buyurulmuşdu.

"Yara aldıqdan sonra yenə Allahın və Peyğəmbərin çağırışına razılıq edənlər..." Ayədə keçən "istecabu" hərəkətinin məsdəri, "isticabet" sözüdür və -deyildiyinə görə- bu hərəkətin kök etibarıyla ayrı bir məsdəri olan "razılıq" sözüylə eyni anlama yəni; "bir şeyin istənməsi və qəbul ilə qarşılanması" mənasını verər.

Burada Allahın və Peyğəmbərin adlarına bir yerdə yer verilir. Halbuki iki addan birinə yer verilməklə kifayətlənilə bilərdi. Çünki Uhud hadisəsində həm Allaha, həm də Peyğəmbərə qarşı gəlinmişdi. Uca Alla-ha qarşı gəlmə hərəkəti, döyüşdən qaçaraq və yarı yolda geri dönərək reallaşdı. Halbuki Allah bu hərəkəti qadağan etmiş və onlara cihadı əmr etmişdi. Peyğəmbərə gəlincə, oxçulara, mevzilerinden ayrılmamağa istiqamətli əmrinə uyğun gəlməyərək və təpələrə doğru qaçanları arxalarından çağırdığında çağırışına diqqət etməyərək ona qarşı gəlmişlər idi. Lakin ayədə mövzu edilən hadisədə Müsəlmanlar al/götürdükləri çağırışa uyğun gəldikləri üçün, o hadisəyə qarşılıq olsun deyə Allahın və Peyğəmbərimizin çağırışına uyğun gəldikləri ifadəsi uyğun hesab edildi.

"Onların içindən yaxşılıq edənlər və (günahlardan) çəkinənlər üçün böyük bir mükafat vardır." Burada uca Allah çağırışa müsbət cavab verənlərin yalnız bəzilərinə vəddə var. Çünki çağırışa uyğun gəlmə zahiri bir hərəkətdir; yaxşılığın və təqvanın (günahlardan çəkinmənin) özünü mütləq yanında saxlamaz. Halbuki böyük mükafatın oxunu bu iki ərdəm meydana gətirər. Bu nöqtə Quranın şərh üslubunda güddüyü vasvasılığın çaşdırıcı bir nümunəsidir. Çünki bu elə bir kitabdır ki, heç bir məşğuliyyəti onu digər məşğuliyyətindən saxlamaz.

Bundan bu xüsus diqqətə çarpanlaşır ki, bu ifadədə haqqında danışılan birlik Allahın əmri qarşısında tam mənas(n)ı ilə ixlaslı deyildi. Tərsinə aralarında uca Allahın böyük mükafatını haqq edəcək dərəcədə lütfkarlıq və təqvaya sahib olmayan kəslər vardı.

Ayədə keçən "minhum=onların içindən" sözünün başındakı "min" ədatının "beyaniye=açıklama xüsusiyyətli" olduğu deyilə bilər. [Yəni belə deyilmək istənir: Yara aldıqdan sonra yenə Allahın və Peyğəmbərin çağırışına uyanlar üçün ki, onlar yaxşılıq edənlərdən və təqva sahibi olanlardan ibarətdirlər, böyük bir mükafat vardır.] Eynilə bu ayədə də elə olduğu deyilmişdir: "Məhəmməd Allahın elçisidir. Bərabərində ol/tapılanlar kafirlərə qarşı çətin, öz aralarında mərhəmətlidirlər... Allah onlardan inanıb yaxşı işlər edənlərə bağışlama və böyük mükafat vəd etmişdir" (Fəth, 29) [İşdə bu ayənin orijinalında keçən "minhum=onlardan" sözünün önündəki "min" ədatının da eynilə araşdırdığımız ayədəki "min" ədatı kimi "bəyanıya" funksiyas(n)ı daşıdığı deyilmişdir. Buna görə ayənin mənas(n)ı belə olar: Allah inanıb yaxşı işlər edənlərdən ibarət olan onlara bağışlama və böyük mükafat vəd etmişdir.] Ancaq bu, ayənin axışının dışladığı şərhdən başqa bir şey deyil.

Yenə bu xüsus da diqqətə çarpanlıq qazanır ki, uca Allahın "Onlar elə kəslərdir ki, insanlar özlərinə..." ayəsində təriflədiyi kəslər, bütünün içində iştirak edən bəzi kəslərdir. Lakin bu sifətin bütün birliyi şamil olması şifahi bir maraq/əlaqənin nəticəsidir.

"Onlar elə kəslərdir ki, insanlar özlərinə, "(Düşmənləriniz olan) bütün insanlar sizə qarşı əsgər yığdılar..." Ayədə keçən "nas" sözü, 'insan fərdləri' deməkdir. Bu söz, fərdləri bir-birindən ayırt edən xüsusiyyətləri ifadə etməz; sıravi insan fərdləri mənasını daşıyar. Bu söz, oxuduğumuz ayənin iki yerində keçir. Lakin hər ikisi də məzmun baxımından bir-birindən fərqlidir. İkincisi, əsgər yığan düşmən mənasındadır. Birincisi isə Müsəlmanlara kömək etməkdən qaçınan, möminlərin əzmlərini qırmağa çalışan və bəzi sözlərlə başlarını qarışdıraraq onları müşriklərə qarşı döyüşməkdən imtina etdirmək istəyən pis məqsədli təxribatçılardır. Buna görə ikinci "nas=insanlar" sözü ilə müşriklər nəzərdə tutulur. Birincilər isə müşriklərin möminlər içindəki əlləri (köməkçiləri) və onlar arasındakı casuslardır.

Ayədən aydın olduğuna görə bunlar bir kütlə, bir birlik idilər; bir tək adam deyillər idi. Bu da bu ayələrin Kiçik Bədir hadisəs(n)i haqqında deyil; Uhud təxribatından sonra Peyğəmbərimizin (s. a. a) yanında qalaraq müşriklərin arxasına düşən az ədəddəki mömin kəslər haqqında endiyini təsdiq edər. Ayələrin hədislər işığında şərhini edərkən bu hadisələrin hər ikisinə də toxunulacaq.

"Sizə qarşı əsgər yığdılar." Yəni sizinlə ikinci dəfə döyüşmək üçün əsgər yığdılar. Yenə də Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər.

"Bu, onların imanlarını artırdı." Çünki bu insan təbiətinin bir xüsusiyyətidir. Belə ki, insan etmək istədiyi və qərar verdiyi bir işdən alıkonunca əgər bu qadağan etməyi edənə qarşı hüsnüzan bəsləmirsə, bu qadağan etmə onun üçün bir qışqırtma olar. Bu isə, güclərinin hərəkətə keçməsini tələb edir və buna görə dayanıqlılığı bərkiyər. Qadağan edən tərəf qadağan etməsində israr etdikcə, insan da istədiyi və başına qoyduğu işə davam etməkdə israr edər. Bunun yanında qadağan etməyə məruz qalan insan özünü haqlı və hərəkətində üzrlü hesab etdiyi təqdirdə, bu qadağan etmədən başqalarına görə daha çox təsirlənər və əzmi daha da güclənər. İşdə bundan ötəri ilk dövr möminlər Allah yolunda qınandıqca və ya etmək istədiklərini etmələrinə mane olunduqca imanlarının qüvvəti, dayanıqlılıqlarının və təşəbbüs güclərinin şiddəti artmışdır.

Möminlərin imanlarının artmasının səbəbi, bu cür xəbərlərin daha əvvəldən özlərinə vəhy yolu ilə bildirilən xəbəri dəstəkləməsi də ola bilər. Bu vəhy qaynaqlı xəbər isə budur: Onlar Allah yolunda əziyyət çəkəcəklər və sonunda Allahın icazəs(n)i ilə işləri reallaşacaq. Uca Allah özlərinə zəfər vəd etdi və zəfər ancaq döyüşdə, vuruşmada olar.

"Allah bizə yetər, o nə də gözəl vəkildir, dedilər." Ayənin orijinalında keçən "hasbunellah" cümləsi, 'Allah bizə kafi gəldi' mənasınadır. "Hasb" sözünün əsli, hesaba söykən/dözər. Çünki kafilik ehtiyac hesabına görədir. Buradakı Allah ilə kifayətlənmə, ilahi qanunda qüvvədə olan xarici səbəblərə görə deyil; iman hasebi ilədir. Ayədə keçən "vəkil" sözü isə, 'insanın işlərini onun hesabına təşkil edən, idarə edən' deməkdir.

Bu səbəbdən bu ayənin məzmunu bu ayənin mənas(n)ı ilə ortaq bir nöqtədə birləşər: "Kim Allaha təvəkkül etsə (güvənsə), O ona yetər. Şübhəsiz Allah edəcəyi işi mütləq yerinə yetirər." (Talaq, 3) Bundan ötəri uca Allah verdiyi vədin təsdiqlənməsini vurğulamaq məqsədiylə "Allah bizə yetər, o nə də gözəl vəkildir, dedilər." ifadəsinin arxasından dərhal belə buyurmuşdur: "Bunun üzərinə özlərinə heç bir pislik toxunmadan Allahın nemət və kərəmiylə geri döndülər..." Daha sonra uca Allah bunun arxasından razılığına uyğun gəldikləri səbəbi ilə möminləri tərifləyərək belə buyurur: "Allahın razılığına da uyğun gəlmiş oldular. Allah böyük lütf və kərəm sahibidir."





təvəkkül (Allaha Söykən/dözmə, güvənmə) haqqında bir neçə söz

Gerçək budur ki, insan maddə aləmində iradəsini reallaşdırmaq və muradına çata bilmək üçün bir hissəs(n)i təbii (təbii) və digər bir hissəs(n)i ruhi olan bəzi səbəblərə möhtacdır. İnsan əhəmiyyət verdiyi bir işə girişmək istəyib də möhtac olduğu təbii səbəbləri hazırladığında, özü ilə hədəfi arasında ruhi (psixoloji) səbəblərdən başqa bir maneə qalmaz. Bu ruhi səbəblər iradə zəifliyi, qorxu, kədər, daşqınlıq, ehtiras, səfehlik, suizan və bənzəri ümumi və əhəmiyyətli faktorlardır. Bu vəziyyətdə insan Allaha təvəkkül etdiyi təqdirdə -ki bu qətiliklə məğlub edilə bilməz olan bir səbəblə əlaqə yaratmaqdır və bütün səbəblərin üzərində olan bir səbəbdir- iradəsi elə güclənər ki, heç bir əleyhdar və dağıdıcı ruhi səbəb onu məğlub edə bilməz və nəticə mütləq müvəffəqiyyət və xoşbəxtlik olar.

Allaha təvəkkül faktorun/etmənin, güvənib söykən/dözmənin elə bir başqa istiqaməti də vardır ki, bu istiqaməti təsir baxımından onu fövqəladəliklərin (möcüzələrin) arasına qatar. Aşağıdakı ayədə bu açıqca görülər: "Kim Allaha təvəkkül etsə (güvənsə), O ona yetər. Allah edəcəyi işi mütləq yerinə yetirər." (Talaq, 3) Daha əvvəl möcüzə mövzusunu araşdırarkən bu məsələnin bir hissəsinə toxunmuşduq. [9]

* * *

"İşdə o şeytan, ancaq öz dostlarını qorxudar..." Ayədən aydın olduğuna görə ifadədə keçən xitabla (işdə o şeytan), az əvvəl nəql edilən sözləri möminlərə söyləyən insanlara işarə edilir. [Şeytandan məqsəd, İblis deyil, bu sözləri deyən insanlardır.] O zaman bura, Quranın şeytan deyib insanı nəzərdə tutduğu yerlərdən biri olar. Necə ki bu vəziyyət aşağıdakı ayələrdən də açıq bir şəkildə aydın olmaqdadır: "Gizlicə ortaya çıxan, insanların ürəklərinə vəsvəsə soxan cin və insan şeytanın şərindən insanların Rəbbinə sığınaram. (Nas, 4-6) Bu ifadədən sonra gələn "onlardan qorxmayın" cümləsi də şeytanın insan mənasında istifadə edildiyini təsdiq edər. Bu səbəbdən "onlardan qorxmayın" yəni sizə o sözləri söyləyən insanlardan qorxmayın. Çünki onlar şeytandırlar. İnşallah irəlidə bu mövzunu, gerçəyinin üzərini örtən pərdəni qaldıracaq şəkildə araşdıracağıq.

AYƏLƏRİN hədislər işığında şərhi

Uhud Döyüşü ilə əlaqədar rəvayətlər həqiqətən çoxdur. Ayrıca bunlar hadisənin müxtəlif istiqamətləri haqqında insanı [bəzi rəvayətlərin doğru olmaması mövzusunda] şübhəyə və suizanna sürüyəcək dərəcədə və şiddətdə ziddiyyətlidir. Ən/en ziddiyyətliləri isə, bu ayələrdəki hekayələrin bir çoxunun eniş səbəbləri ilə əlaqədar olan rəvayətlərdir. Belə ki bunların sayı altmışa çatmaqdadır və həqiqətən vəziyyətləri əcaibdir. Düşünən bir müşahidəçi bunları nəzərdən keçirincə belə bir hökmə çatar ki; müxtəlif məzhəblər işlərinə gəldikləri kimi danışsınlar deyə bu rəvayətlərin içinə öz məzhəblərinin ruhunu qoymuşlar [və beləcə rəvayətləri öz inanclarına görə şərh etmişlər]. Bu rəvayətlərə burada yer verməkdən qaçınmamızın bəhanəs(n)i də işdə budur. Onları görmək istəyənlər hədis kitablarına və uzun detallara dalanıl təfsirlərə müraciət edə bilərlər.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində belə iştirak edər: Əbu Xatəm Əbu Zuhadan belə nəql edər: "Aranızdan bəzi şahidlər əldə etməsi üçün..." (Al/götürü İmran, 140) ayəs(n)i endi. O gün Müsəlmanlardan yetmiş adam öldürüldü. Bunların dördü Həmzə b. Abdulmuttalib, Abduddar Oğullarının müttəfiqi Mus'ab b. Ümeyr, Şemmas b. Osman Mahzumi və Abdullah b. Cahşı Esedi olmaq üzrə mühacirlərdən idi; digər öldürülənlər isə ənsardan idi." (c. 2,s.79)

Mən deyərəm ki: Rəvayətdə görüldüyü kimi, Əbu Zuha ayədəki şahidlər mənasını verən "şüheda" sözünü 'döyüşdə öldürülənlər' mənasında qəbul etmiş, təfsirçilərin böyük bir əksəriyyəti də bu görüşə sahib olmuşlar. Halbuki daha əvvəl açıqladığımız üzrə Quranın zahirindən buna dair bir dəlil yoxdur. Tərsinə ortaya çıxan anlama görə "şüheda"dan məqsəd əməl şahidləridir.

Təfsir-ul Ayyaşidə "Yoxsa siz, Allah... ayırt etmədən... cənnətə girə biləcəyinizimi sandınız?..." (Al/götürü İmran, 142) ayəs(n)i haqqında İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu nəql edilər: "Allah yaradacağı varlığı hələ zerr aləmində ikən, daha onu yaratmadan əvvəl bilər. Cihad edəni də cihad etməyəndən ayırt edər. Eynilə bunun kimi varlıqlarını öldürmədən onları öldürəcəyini bilər, onlar hələ canlı ikən ölümlərini özlərinə göstərməmişdir." (c. 1, s. 199, h: 147)

Mən deyərəm ki: İmamın bu sözləri bizim daha əvvəl etdiyimiz bir şərhə işarə edir. O şərhdə dedik ki, icaddan əvvəlki elm ilə hərəkəti elm, yəni icadın özündən ibarət olan elm arasında fərq vardır və ayədə ["...ayırt etmədən" ifadəsindən] nəzərdə tutulan, icaddan əvvəlki elm deyil.

Təfsir-ul Qummuda "Sizlər ölümlə qarşılaşmadan əvvəl onu arzuluyordunuz..." (Al/götürü İmran, 143) ayəs(n)i haqqında İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyi nəql edilər: "Uca Allah Bədir şəhidlərinə cənnətdəki iqamətgahlarında nələr etdiyini xəbər verincə möminlər bu bağışlayara qibtə edərək: 'Ya Rəbbi! Bizə, əsnasında şəhid olacağımız bir döyüş göstər.' dedilər. Uca Allah da onlara Uhud Döyüşünü göstərdi. Lakin Allahın dilədiyi kəslər xaricində o gün stabillik göstərmədilər. İşdə, 'Sizlər ölümlə qarşılaşmadan əvvəl onu arzuluyordunuz.' (Al/götürü İmran, 143) ayəs(n)i buna işarə edir." (c. 1, s. 119)

Mən deyərəm ki: Bu şərh İbni Abbasdan, Mucahiddən, Qatadadan, Həsəndən və Süddidən nəql edilərək et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak etmişdir. (c. 2,s.80)

Təfsir-ul Qummuda iştirak etdiyinə görə İmam Cəfər Sadiq (ə.s) belə buyurur: "Rəsulullah (s. a. a) Uhud günü döyüşə çıxdı və o vəziyyətlə qarşılaşdı. Bu sırada adamın biri qarşılaşdığı hər kəsə, 'Rəsulullah öldürüldü, sən öz başının çarəsinə bax [özünü qurtarmağa çalış]' dedi. Müsəlmanlar Mədinəyə dönüncə uca Allah 'Məhəmməd yalnız bir peyğəmbərdir. Ondan əvvəl də nə qədər peyğəmbərlər gəlib keçdi... topuqlarınız üzərində gerimi dönəcəksiniz? (yəni küfrəmi dönəcəksiniz) Kim iki topuğu üzərində geri dönsə, Allaha heç bir zərər verməyəcək.' (Al/götürü İmran, 144) ayəsini endirdi." (c. 1, s. 119)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak etdiyinə görə İbni Cərir və İbni Əbu Xatəm, Rebinin bu (yuxarıdakı) ayə haqqında belə dediyini nəql edirlər: "Bu, Uhud günü idi ki, Müsəlmanların başına elə öldürülmələr və yaralanmalar gəldi və Peyğəmbəri çağırdıqlarında 'öldü-rüldü' dedilər. İçlərindən bir neçə adam da: 'əgər Peyğəmbər olsaydı öldü-rülmezdi' dedi. Peyğəmbərin irəli gələn (uca mövqeyə sahib) səhabələrindən bir neçə adam da, 'Allah sizə müvəffəqiyyət qazandırana və ya Peyğəmbərə qovuşana qədər Peyğəmbərinizin, uğrunda döyüşdüyü iddia uğrunda döyüşün.' dedi. Bizə izah edildiyinə görə, mühacirlərdən biri qanlar içində qıvrılan ənsardan biri ilə qarşılaşdı. Mühacir, yaralıya, 'ey filan, duy/eşitdinmi, Məhəmməd öldürüldü' dedi. Ənsardan olan yaralı, 'Əgər Məhəmməd öldürüldü isə al/götürdüyü mesajı təbliğ etdi. İndi siz dininiz üçün döyüşün' dedi. Bunun üzərinə bu ayə endi: 'Məhəmməd yalnız bir peyğəmbərdir...' Yəni Peyğəmbər öldükdən və ya öldürüldükdən sonra mürtədmi olacaqsınız və iman etdikdən sonra təkrar kafirliyəmi dönəcəksiniz?!" (c. 2, s. 80)

Yenə eyni kitabda iştirak etdiyinə görə, İbni Cərir, Süddinin belə dediyini rəvayət edir: "Uhud günü Müsəlmanlar arasında 'Peyğəmbər öldürüldü' deyə bir söz-söhbət yayıldı. Dağdakı bir qayanın arxasında saxlanmış olanlardan biri bunun üzərinə dedi ki: 'Kaş ki Abdullah b. Übeyyə göndərə biləcəyimiz bir elçi olsa da o bizə Əbu Süfyandan əmən diləsə. Ey qövm, Məhəmməd öldürüldü. Qövmünüz (Məkkəlilər) üzərinizə gəlib sizi öldürmədən siz onlara dönün.' O sırada Ənəs b. Nadr belə dedi: 'Ey qövm, əgər Məhəmməd öldürüldü isə, Muham-medin Rəbbi öldürülmədi. Elə isə Məhəmmədin, uğrunda döyüşdüyü iddia üçün siz də döyüşün. Ey Allahım! Bu adamları dediklərindən ötəri sənə şikayət edirəm. Bunların irəli sürdükləri təklifdən mən uzağım ya Rəbbi!' Arxasından qılıncına sarıldı və öldürülənə qədər döyüş idi. İşdə bunun üzərinə 'Məhəmməd yalnız bir peyğəmbərdir...' ayəs(n)i endi." (c. 2, s. 80)

Bu mənadakı rəvayətlər bir çox başqa kanaldan da nəql edilmişdir.

əl-Kafi adlı əsərdə iştirak etdiyinə görə İmam Mis (ə.s) belə deyir: "Hz. Əli Uhud günü altmış yerindən yaralandı. Peyğəmbər Ümmü Süleym ilə Ümmü Gələcəyəyə onu müalicə etmələrini əmr etdi. Bu qadınlar (işə başladıqdan sonra Peyğəmbərin yanına gələrək) dedilər ki: 'Biz onun bir yerini müalicə etdiyimizdə başqa bir yeri açılır. Öləcəyindən qorxuruq.' Rəsulullah və Müsəlmanlar onun ziyarətinə gəldilər. Bir parça yara kimi idi. Peyğəmbərimiz əlini onun yaralarına sürməyə başladı və o halda, 'Əgər bir adam Allah yolunda bu vəziyyətlə qarşılaşmışsa, imtahanını vermiş və vəzifəsini bəhanəsiz yerinə yetirmişdir' dedi. Ardından Peyğəmbərimizin əlini toxundurduğu hər yara yaxşılaşırdı. Bunun üzərinə Hz. Əli 'Əlhəmdülillah, çünki nə qaçdım və nə arxamı döndüm' dedi. Uca Allah buna görə Quranın iki yerində ona təşəkkür etdi. Bunlar, 'Şükr edənləri isə Allah mükafatlandıracaq.' (Al/götürü İmran, 144) ilə 'Biz şükr edənləri mükafatlandıracağıq.' (Al/götürü İmran, 145) ifadələridir."

Mən deyərəm ki: Uca Allah bu ayələrdə o həzrətin sebatkarlığına təşəkkür edir, yoxsa 'əlhəmdülillah ki' deyə başlayan sözlərinə deyil.

Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s) "Nə qədər peyğəmbərlər var ki, çox sayda özlərini Rəblərinə təyin etmiş kəslər onlarla birlikdə döyüş idi..." (Al/götürü İmran, 146) ayəsini oxudu və içində keçən "katele" filini "kutile" şəklində tələffüz etdi; arxasından "minlərlə, minlərlə. Bəli, vallah öldürüləcəklər." dedi. (c. 1, s. 201, h: 154)