Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

AYƏLƏRİN şərhi

Yuxarıdakı ayələr daha əvvəlki ayələrlə əlaqəlidir. Daha əvvəlki ayələr insanları hərəkətə keçirmə, malları və canları ilə Allah yolunda döyüşməyə təşviq etmə; özlərini zəifliyə, zəifliyə və xəsisliyə qapılmamaları mövzusunda xəbərdar etmə məzmunlu idi. Bu səbəbdən o ayələr ilə bu ayələrin ilkində iştirak edən Yəhudilərin "Allah kasıb, biz isə zənginik" sözləri, işi Müsəlmanlara çevirmələri (onların üzərinə yıxmaları), peyğəmbərlik ayələrini (nişanelerini) yalanlamaları və açıqlayacaqları yolunda söz verdikləri gerçəkləri saxlamaları arasında əlaqə vardır. İşdə bu ayələrdə açıqlanmaq istənən xüsuslar bunlardır. Bunun yanında bu ayələrdə möminlərin ürəklərini istiqamət, səbir və stabillik yolunda gücləndirmə və Allah yolunda infak etməyə etina etdirmə məqsədi vardır.

"And olsun ki; "Allah kasıb, biz isə zənginik" deyənlərin sözünü Allah eşitmişdir." Bu sözü söyləyənlər Yəhudilərdir. Çünki ayənin davamında bu sözü söyləyənlərin peyğəmbərləri öldürdüklərini və başqa xüsusları açıqlayan ifadələr bu mövzuda bizim üçün ipucları meydana gətirir [və bu qar/qazancınalar nəticəs(n)i bu sözü söyləyənlərin Yəhudilər olduğunu anlayırıq].

Yəhudilər bu sözü, uca Allahın "Kimdir o ki, Allaha gözəl bir surətdə borc versin də..." (Bəqərə, 245) ayəs(n)i ilə bu mənas(n)ı daşıyan başqa ayələrini duy/eşitdikləri üçün söyləmişlər. [Belə ki, Allahı Müteal bu ayələrdə (sanki!) özünə borc verilməsinə təşviq edir!] Bu ayənin; "Allahın kərəmindən özlərinə verdiklərini (infak etmədə) xəsislik göstərənlər..." ayəsinin dərhal arxasından gəlmiş olması bu ehtimalın güclülüyünə bir baxıma dəlil sayılar.

Yəhudilər möminlərin əksəriyyətlə yoxsul və düşkün olduqlarını gördükləri üçün də bu sözü söyləmiş ola bilərlər. O zaman bu sözü tarizde ol/tapılmaq (=üstü bağlı şəkildə tənqid etmək, toxundurmaq) üçün söyləmiş olarlar. Yəni, "Əgər Allah zəngin olsaydı, onları sürüşərərək, bolluğa və genişliyə nail edərək zəngin edərdi. Demək ki, o kasıbdır, biz isə zənginik."

"Biz, onların (bu) dediklərini, haqsız yerə peyğəmbərləri öldürmələri ilə birlikdə yazacağıq..." Buradakı yazmaqdan məqsəd saxlamaq, mühafizə etmək və ya əməl dəftərlərinin səhifələrinə keçirməkdir, ki məna olaraq hamısı eyni nəticəyə çatar. Haqsız yerə peyğəmbərləri öldürməkdən məqsəd səhvən, istəməyərək və bilməyərək deyil də bilə-bilə, əvvəldən hazırlayaraq öldürməkdir. Uca Allah Yəhudilərin bu sözlərini peyğəmbərləri öldürmələri ilə yan-yana zikr etdi. Çünki bu söz ağır bir sözdür. "Əzab-əl harik" ifadəsində iştirak edən "harik" sözü "atəş" ya da "alov" mənasını verər. Bəziləri tərəfindən "yandırıcı" mənasını verdiyi də irəli sürülmüşdür.

"Bu (əzab), öz əllərinizlə etdiklərinizin qarşılığıdır..." Yəni "Bu, öndən göndərdiyiniz əməllərin qarşılığıdır." Əməlləri edib öndən göndərmə hərəkəti, bu ayədə əllərə nisbət edilir. Çünki əllər əksəriyyətlə əməl edib göndərmə hərəkətinin vasitəsidirlər. "Yoxsa Allah heç bir şəkildə qullarına zülm etməz." ifadəsi "ma kaddemet=yap-tıklarınız (öndən göndərdikləriniz)" cümləsinə ətf edilməkdə (onunla əlaqəli olmaqda), ayrıca yazma və əzab əməliyyatlarının səbəbini bildir-mektedir. Çünki əgər əməlləri mühafizə etmə və cəza əməliyyatı olmasay idi, əməl nizamına səhlənkarlıq suveren olardı ki, bunun özündən nə qədər zülmlər doğulardı və əməllər artdıqca bu zülm də artardı. O təqdirdə Allah qullarına qarşı zalım olardı ki, O bunlardan uca və münəzzəhdir.

"Onlar ki; "Allah bizə... əmr etdi..." Bu ifadə daha əvvəl zikr edilən kəslərin sifətidir. Ayədə keçən "əhdə" sözü "əmr etmək" deməkdir. "Qurban" sözü isə "Allaha yaxınlaşmanın vasitəs(n)i olan nemətlər və digər şeylər" mənasındadır. "atəşin yeməyi" təbiri, "atəşin yanacağı" mənasını daşıyan kinayəli bir təbirdir. "Sizə, məndən əvvəl... nə qədər peyğəmbərlər gəldi." ifadəsi ilə İsrail Oğullarına göndərilən və onların əlləri ilə öldürülən Zəkəriyyə (ə.s) və Yəhya (ə.s) kimi peyğəmbərlər nəzərdə tutulur.

"Əgər səni yalanladılar isə, səndən əvvəl nə qədər... peyğəmbərlər də yalanlanmışlar idi." Bu ifadə Yəhudilərin Peyğəmbərimizi (s. a. a) yalanlamaları mövzusunda o həzrəti təsəlli etmə məqsədi daşıyır. Ayədə keçən "zubur" sözü "zəbur" sözünün çoxluğudur; "zəbur" isə "hökm və öyüd kitabı" deməkdir. Buradakı "zubur" sözü və "kitab-ul munir=aydınlatıcı kitab" ifadəsi ilə Hz. Nuha (ə.s) endirilən kitab, Hz. İbrahimə endirilən səhifələr ilə Tövrat və İncil kimi müqəddəs qaynaqlar nəzərdə tutulur.

"Hər kəs ölümü dadacaq..." Bu ayə inanan üçün vəd (müjdə), inkar edən üçün isə təhdid xüsusiyyətindədir. Ayə hər nəfs sahibi, hər canlı varlıq haqqında qətiliklə etibarlı olan ümumi bir hökmlə sözə girir. Ayədə keçən "tuveffevne" sözü "tevfiye" kökündən "tam olaraq vermə" mənasındadır. Bəzi təfsirçilər bu ayəs(n)i Boğaz aləminin (dünya ilə axirət aləmi arasındakı aləmin) varlığını göstərən bir dəlil olaraq görmüşlər. Səbəbləri də, ayənin axirət mükafatının bir hissəsinin daha əvvəl veriləcəyinə dəlalət etməsidir. Buna görə qiyamət günü reallaşdırılacaq olan mükafatlandırma əməliyyatı "tam olaraq vermə" olacaq. Bu gözəl bir istidlaldir.

Ayədəki "zuhzihe" sözünün məsdəri olan "zehzehe" sözü "uzaqlaşdırmaq" deməkdir. Bu sözün əsl mənas(n)ı, bir şeyi tələsik ilə arxa arxaya özünə doğru çəkməkdir. "Faze" hərəkətinin kökü olan "fevz" sözü "məqsədə çatmaq" deməkdir. "Gurur=aldatma" sözü "garre" sözünün məsdəri ola biləcəyi kimi "garrun" sözünün (yəni adı failin) çoxluğu da ola bilər.

"And olsun ki, mallarınız və canlarınız mövzusunda qətiliklə sınanacaqsınız..." Ayədə keçən "letublevunne" sözünün kökü olan "ibla" sözü "sınaq, sınama" deməkdir. Uca Allah yuxarıda möminlərin bəlaya düçar olma və imtahana çəkilmə qanununun möminlərin haqqında tətbiq olunacağını ifadə etdikdən sonra Yəhudilərin sözünü zikr edir. Bunun da möminlərin əzmini incidici, əhvallarını pozucu bir təsir meydana gətirməsi təbiidir. İşdə bundan ötəri bu ayədə dərhal bunu bildirdi ki: "Bu ilahi imtahan və Əhli Kitabla müşriklər tərəfindən deyilən bu kədərli sözlər möminlərə təkrar ediləcək, bu cür sözlərlə çox qarşılaşacaqlar, onlarla qulaqları cırmaqlanılacaq. O halda onlara düşən vəzifə səbr etmək, çəkinmək və təqva sahibi olmaqdır. Beləcə Rəbləri onları ayaqlarının sürüşməsindən və zəifliyə uğramaqdan qoruyaraq əzm və iradə sahibi olmalarını təmin edəcək." Bu ifadə hələ olmamış bir şeyi əvvəldən xəbər verməkdir. Məqsəd möminlərin o vəziyyətə qarşı lazımlı hazırlıqları etmələri və o vəziyyətə özlərini tapşırıqlarıdır.

"Özlərinə kitab verilənlərdən... kədərli sözlər eşidəcəksiniz." ayəsində "əzən kəsərən" ifadəsi "söz" yerində istifadə edildi ki bu təsiri, təsir edənin yerinə qoyan bir ifadə formasıdır.

"Hanı Allah... söz al/götürmüşdü..." Bu ayədəki "nebezuhu" hərəkətinin kökü olan "nebz" sözü "atmaq" deməkdir. "Nebezehu verae zahri-hi=onu kürəyinin arxasına atdı" cümləsi "tərk etmək, maraqlanmamaq" mənasını verən bir deyimdir. Necə ki "cealehu nusbe ayneyhi=onu gözlərinin qabağına keçərdi" cümləsi də "tutmaq, al/götürmək, sarılmaq və əhəmiyyət vermək" mənasını daşıyan bir deyimdir.

"Etdikləri (malları) ilə sevinənlər... sanmasınlar... Allahın hər şeyə gücü yetər." Ayənin orijinalındakı "bima etev" yəni; "uca Allahın onlara bağışladığı mal və bu malın ayrılmaz nəticəs(n)i olan mal sevgisi ilə onda xəsiscə davranma tutumu." Ayədəki "mefa-zet" sözü "qurtuluş" deməkdir. Bu kəslərin həlak olmalarının səbəbi ürəklərinin batilə bağlanması səbəbi ilədir. Bundan ötəri haqqın onlar üzərində heç bir nüfuzu (vəlayəti) yoxdur.

Sonra uca Allah göylərə və yer üzünə suveren olduğunu, gücünün hər şeyə çatdığını vurğulayır. Bu iki sifət, oxuduğumuz ayələrin hamısının məzmunlarını səbəbləndirməyə əlverişlidirlər.