Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

ayələrin şərhi

Yuxarıdakı ayə, surədə şərhi edilən xüsusların xülasəs(n)i xüsusiyyətindədir. Bu ayədə nəticə əldə edib vermək surətiylə surə xülasə edilir.

"Ey inananlar! Səbr edin; (düşmən qarşısında) topluca stabillik nümayişin..." Ayədəki əmrlər mütləqdir. Buna görə buradakı səbirlə həm çətinliklərə qarşı səbr etmək, həm Allaha ibadət etməkdə səbr etmək həm də Allaha itaətsizlik etməmə mövzusunda səbr etmək nəzərdə tutulur. Hansı vəziyyət olursa olsun, əmrlər arasındakı qarşılığın verdiyi ipucu ilə anlayırıq ki, "saberdin" əmrində fərdin səbri söz mövzusudur.

Ayədə keçən "sabiru" hərəkəti "musabere" kökündən "bəzilərinin səbri digər bəzilərinin səbrinə söykən/dözərək cəmiyyətin səbr etməyə çətinlik çək/məcbur edilməsi, çətinliklərə dözməsi" mənasınadır. İşdə belə olunca vəziyyətləri güc qazanar, səbirləri çoxalar və bu səbrin təsiri qaç/neçə qat olar. Fərdləri bir dəfə tək başına və başqa bir dəfə də cəmiyyət və həmrəylik halında -ki fərdlər güclərini bir-birlərinə çatdırmaqdadırlar- ələ alıb qiymətləndirdiyimizdə, bu xüsusun fərd üzərindəki təsiri konkret olaraq görülər. İnşallah yeri gəldiyində bu mövzu ilə əlaqədar geniş araşdırmalarımız və şərhlərimiz olacaq.

Ayənin orijinalında keçən "rəbi idi" sözü cəmiyyətin, çətinlikli və rahatlıq halları daxil olmaq üzrə dini həyatlarının bütün hadisələrinə bağlı gücləri və hərəkətləri arasındakı əlaqəni (ictimai həmrəyliki) meydana gətirən "musabere" sözündən daha əhatəli və ümumi bir məna daşıyar. Belə olmaqdan məqsəd arzulanan gerçək dünya və axirət xoşbəxtliyinə qovuşmaqdır. Əks halda bu yollarla yalnız dünya xoşbəxtliyinin bir hissəs(n)i reallaşa bilər ki, bu gerçək xoşbəxtlik deyil. İşdə bundan ötəri ayədəki bu əmrlərdən sonra, "Allahdan qorxun ki, qurtuluşa çata biləsiniz." yəni; tam və gerçək felaha çata biləsiniz, ifadəsinə yer verildi.

İslamda cəmiyyət və ictimai əlaqələr

1- İnsan və Cəmiyyət

İnsan növünün ictimai bir növ olduğunu isbat etmək üçün çox araşdırma etməyə ehtiyac yoxdur. Çünki bu növün hər fərdi bu fitrət üzərinə doğular. [Yəni ictimai yaşayış garizesi, hər insanın fitrətində yatmaqdadır.] Tarixin və insanın yaşadığı və yer üzündə suverenlik qurduğu ən köhnə çağların hekayəsini əks etdirən əlimizdəki qalıqların izah etdikləri üzrə insan hər vaxt cəmiyyət halında yaşayagelmiştir.

Bunu bizə ən gözəl şəkildə Quran xəbər verir. Uca Allah belə buyurur: "Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir kişi ilə bir dişidən yaratdıq və bir-birinizlə tanış olmanız üçün sizi qövmlərə və qəbilələrə ayırdıq..." (Hucurat, 13) "Dünya həyatında onların dolanışıqlıqlarını aralarında biz paylaşdırdıq və bir qisimi, digər bir qisimi işlətməsi üçün bir hissəsini bir hissəs(n)i üzrə dərəcələrlə yüksəltdik." (Zuxruf, 32) "Bəziniz bəzinizdən meydana gəlmədiyər." (Al/götürü İmran, 195) "Və insanı sudan (spermadan) yaradıb da ona, (ana-ata tərəfindən) soy-sop, (ər-arvad tərəfindən) qohumluq verən Odur." (Furqan, 54) Bu mövzuda daha bir çox ayə vardır. [12]

2- İnsan və Cəmiyyətdəki İnkişafı

İnsan cəmiyyəti, onun digər ruhi (psixoloji) xüsusiyyətləri və bu xüsusiyyətlərlə əlaqəli qabiliyyətləri kimi, ilk ortaya çıxışında inkişaf və artma qəbul etməz bir əskiksizlikdə və yetkinluqda ortaya çıxmamışdır. Tərsinə insan cəmiyyəti, insan qəbul etməsi ilə əlaqədar digər ruhi xüsusiyyətləri kimi maddi və mənəvi sahələrdəki yetkinləşmələrinə paralel bir şəkildə inkişaf edib yetkinləşməkdədir. Həqiqətən bu insani xüsusiyyətin digər xüsusiyyətlərindən ayrılaraq daha ilk ortaya çıxışında ola biləcəyi qədər yetkin və ən inkişaf etmiş səviyyədə olması gözlənilə bilməzdi. Tərsinə bu xüsusiyyət, elm və iradə ilə əlaqəli digər insani xüsusiyyətlər kimi tədrici bir inkişaf halında olmuşdur [və zaman müddəti içərisində inkişaf edib kamilləşmişdir].

İnsan növünün inkişaf/gəlişim tarixi araşdırıldığında, ilk görülən cəmiyyət vahidinin evlilik nəticəs(n)i ibarət olan/yaranan ailə cəmiyyəti olduğu ortaya çıxar. Çünki bu cəmiyyət vahidinin təbii faktoru olan artıma və çoxalma sistemi [yemə, içmə və bənzəri işlərin əksinə] cəmiyyətləşməyi təmin edən ən güclü faktordur. Çünki bu cəmiyyət vahidi təməldə ancaq birdən çox fərdin varlığı halında reallaşa bilər. Halbuki bəslənmə və bənzəri insani fəaliyyətlərdə belə bir zərurət yoxdur.

Arxasından, bu kitabda daha əvvəl etdiyimiz araşdırmalarda məşğulluq (=diğerlerini xidmətə al/götürmə və üstünlük göstərmə) adını verdiyimiz insani xüsusiyyət özünü göstərdi. Məşğulluq; insanın, ehtiyaclarını aradan qaldırma mövzusunda başqa insanları vasitəs(n)i etməsi deməkdir. İnsan bunu suverenlik sahəsini genişlədərək, iradəsini digər insanlara söykəyərək reallaşdırar. Sonraları bu insani xüsusiyyət, rəislik formasında özünü göstərdi. Ailə rəisliyi, tayfa rəisliyi, qəbilə rəisliyi, millət rəisliyi kimi. Təbii olaraq ilk zamanlar önə çıxan rəislər, o cəmiyyət vahidi içindəki ən güclü və ən igid kəslər oldu. Sonraları ən igid, ən zəngin və ən çox uşaqlı fərdlər cəmiyyətlərinin rəisləri oldu. Ən sonunda hikmət və siyasət budaqlarındakı ən/en məlumatlı fərdlərin rəis olduqları bir mərhələyə çatıldı. Bütpərəstliyin ortaya çıxmasının və günümüzə qədər ayaqda qalmasının təməl və ilk səbəbi işdə bu vəziyyətdir. İnşallah irəlidə bu mövzunu geniş bir şəkildə araşdıracağıq.

Sözünü etdiyimiz çağlarda hər nə qədər insanlıq, cəmiyyət halında həyata xüsusiyyətindən -bütün qisimləri ilə; həm evliliyə söykənən bir ailə birliyi, həm də digər birlik hallarından- hər nə qədər qısa bir dövr üçün belə ayrı düşmədi isə, insan o zamanlar bunun detallı formada şüurunda deyildi. Tərsinə bu dövrlərdə insan məşğulluq, müdafiə etmə və bənzəri motivlər kimi özü ilə əlaqədar digər xüsusiyyətlərə bağlı olaraq yaşayıb inkişaf edir, yetkinləşməsini davam etdirirdi.

Quran bizə xəbər verir ki, insanın diqqətini cəmiyyət üzərinə detallı şəkildə çəkən və müstəqil bir şəkildə onun qorunmasına maraq/əlaqə göstərən ilk mesaj, peyğəmbərlik mesajı [yəni peyğəmbərlər] olmuşdur. Uca Allah belə buyurur: "İnsanlar yalnız bir tək ümmət idi, sonradan ayrılığa düşdülər." (Yunus, 19) "İnsanlar bir tək ümmət idi. Sonra Allah, müjdələyici və xəbərdarlıqçı olaraq peyğəmbərləri göndərdi. İnsanlar arsında anlaşılmazlığa düşdükləri mövzularda hökm vermələri üçün onlarla birlikdə haqq məzmunlu kitabları da endirdi." (Bəqərə, 213)

Uca Allah bu ayələrdə xəbər verir ki, insan ən köhnə çağlarda sadə quruluşlu bir tək ümmət idi, fərdləri arasında ixtilaf yox idi. Zamanla ixtilaflar baş göstərdi, qarşıdurmalar ortaya çıxdı. Bunun üzərinə uca Allah peyğəmbərlər göndərdi və insanlar arasındakı anlaşılmazlığı aradan qaldırmaq, onları ictimai birliyə yönəltmək və bu birliyi, teşri etdiyi yaslarla qoruma altına almaq üçün də bu peyğəmbərlərlə birlikdə kitablar da endirdi.

Uca Allah Qurani Kərimin bir başqa yerində də belə buyurur: "O; 'Dini dəstək olun və onda ayrılığa düşməyin' deyə dindən Nuha tövsiyə etdiyini, sənə vəhy etdiyimizi; İbrahimə, Musaya və İsaya tövsiyə etdiyimizi sizin üçün də (din olaraq) qanuniləşdirdi." (Şura, 13) Uca Allah bu ayədə xəbər verir ki, insanlar arasındakı ixtilafı aradan qaldırma və aralarında görüş birliyi meydana gətirmə cəhdi, dini dəstək olma və onda ayrılığa düşməmə çağırışı şəklində ortaya çıxmışdır. [Yəni; xalqın arasından ixtilafı qaldırıb yerinə birlik və həmrəyliyi icad etmək, ancaq ictimai əlaqələrin dinlə təşkil edilməsi və dində birliyin təmin edilməsi ilə müyesserdir.] Çünki din o insanlara sağlam cəmiyyəti zəmanət edirdi.

Görülür ki, bu ayədə bu ictimailəşmə və birlik çağırışını, şəriət və kitab sahibi peyğəmbərlərin ilki olan Hz. Nuha söykəyərək nəql edir. Sonra bu çağırış sıra ilə Hz. İbrahimə, Hz. Musaya və Hz. İsaya söykənilir. Hz. Nuh ilə Hz. İbrahimin şəriətlərində çox az sayda hökm vardı. Bu dörd şəriətin ən geniş əhatəlisi -Quranın bildirdiyinə görə- Hz. Musanın şəriəti idi. Onu əhatə zənginliyi baxımından Hz. İsanın şəriəti izləyirdi. Əldəki İncillər də bunu ortaya qoyur. Deyildiyinə görə Hz. Musanın şəriətində təxminən olaraq yalnız altı yüz/üz hökm vardı.

[Bu nəticəyə çatırıq ki:] İctimailəşməyə bağlı açıq və müstəqil çağırış peyğəmbərlik qaynaqlı olaraq din formasında başladı. [Belə ki Qurani Kərim, peyğəmbərlərin dinə dəvət etmələrini ictimai birliyə dəvət etməklə eyni saymışdır. Bu səbəbdən ictimai həyatın təsisi üçün, insanlığa ilk açıq dəvət peyğəmbərlər tərəfindən təqdim edilmişdir.] Bunu Quran açıqca ifadə etdiyi kimi, irəlidə toxunulacağı üzrə tarix də təsdiqləməkdədir.