Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

4- İslam Baxımından Fərd və Cəmiyyət Əlaqəsi

Xilqət (yaratma) və icad mexanizmi, əvvəl bəzi əsərləri və xüsusiyyətləri olan bəzi təməl elementlər var edər. Sonra aralarındakı ayrılıqlara baxmayaraq onları bir-birləri ilə keyidib birləşdirər. Bu sintez nəticəsində təməl elementlərdəki görünən faydalara əlavə olaraq, bu ünsürlər yeni faydalar (qabiliyyətlər) qazanar. Məsələn, insanın bir çox maddi və mənəvi qabiliyyətləri olan ünsürləri, bədən hissələri, orqanları və gücləri vardır. Bunlar bəzən uyğun bir şəkildə birləşsələr, güclənər və böyüklük qazanarlar. [Belə ki, birləşərək daha güclü və yeni bir qabiliyyət mərkəzinin meydana gəlməsinə səbəb təşkil edərlər.] Söz mövzusu parçaların ağırlığı ilə bu parçaların meydana gətirdiyi bütünün ağırlığı, bədən tarazlığını möhkəmə, bir tərəfdən başqa bir tərəfə dönmə və bənzəri qabiliyyətlər kimi.

[Bu səbəbdən ünsürlərin hər birinin tək başına ağırlığıyla bütünün şəbəkəsiliyi, elementlərdən birinin örtdüyü yerlə bütünün örtdüyü yer/yeyər və ya bunların inkişaf və kamala çatma üçün daşıdıqları qabiliyyətlər, istedadlar tamamilə bir-birindən fərqlidir.] Bəzən də uyğun olaraq bir araya gəlməzlər; razılaşmazlıq və fərqlilik vəziyyətində qalarlar. Eşitmə, görmə, dadma, iradə və hərəkət kimi.

Tək bunların hamısı sintez birliyi baxımından bir tək varlığın, yəni insanın idarəs(n)i altındadırlar. O zaman insan bədənini meydana gətirən elementlərin hər birində ayrı-ayrı ol/tapılmayan faydalar (qabiliyyətlər) əldə edilər. [Yəni bu ünsürlər (elementlər), ayrı haldaykən sahib olmadıqları bir çox yeni qabiliyyətlərə sahib olarlar.]

Bu faydalar hərəkət, reaksiya növündən faydalar ilə mənəvi və maddi faydalar kimi ədəd tərəfindən bir çoxdur. Bu faydalardan biri bədən azalarının bu uyğunlaşmas(n)ı sayəsində tək bir faydadan, çaşılacaq qədər çox faydanın meydana gəlməsidir. Məsələn, insanın ana maddəsi olan və onu meydana gətirən sperma; inkişafı kamala çatınca, özündən bir hissəsini çölə salmağa (çıxarmağa) və onu başqa bir əskiksiz insan olaraq yetişdirməyə qədr olar. Bu yeni çat/yetişən insan, əslinin və artıma qaynağının etdiyi maddi və mənəvi hərəkətlərin bənzərlərini edər. [Yəni insanı meydana gətirən nütfe, maddə olaraq eyni maddəni çıxarmaq surətiylə inkişaf edər. Getdikcə inkişaf edən bu maddədən, maddi və mənəvi istiqamətə sahib mükəmməl bir insan meydana gəlir.]

Buna görə insan fərdləri, çoxluqlarına baxmayaraq insandırlar. İnsan birdir [və bir növün adıdır]. Bu fərdlərin hərəkətləri ədəd tərəfindən çox olmaqla birlikdə növ olaraq birdir. Buna görə, bu hərəkətlər (hərəkətlər) bir yerə toplanılıb birləşə bilərlər. Birləşən və aralarında uyğunlaşma olan bu hərəkətlər, dəyişik qablara bölüşdürülən sulara bənzər. Bu sular eyni növün xüsusiyyətlərini daşıyan çox miqdarda sulardır. Onların çox xüsusiyyətləri var, amma növləri birdir. Bu sular bir yerdə toplanınca xüsusiyyətləri güclənər və təsirləri daha böyük olar.

İslam, bu növün fərdlərinin təhsilində, yetişdirilməsində və gerçək xoşbəxtliyinə yönəldilməsində onda mövcud olan bu gerçək mənas(n)ı göz qarşısında saxlamışdır. Ki bunu göz qarşısında saxlamaq qaçınılmaz bir lazımlılıqdır da. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Və insanı sudan yaradıb da ona, (ana-ata tərəfindən) soy-sop, (ər-arvad tərəfindən) qohumluq verən Odur." (Furqan, 54) "Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir kişi ilə bir dişidən yaratdıq." (Hucurat, 13) "Bəziniz bəzinizdən meydana gəlmədiyər." (Al/götürü İmran, 195)

Fərd ilə cəmiyyət arasındakı bu gerçək əlaqə, qaçınılmaz şəkildə cəmiyyətdə başqa və yeni bir meydana gəlməyə gətirib çıxarar. Ancaq bu meydana gəlmə fərdlərin varlıqları, gücləri, xüsusiyyətləri və [ictimai həyatdakı] təsirləri ilə mütənasibdir. [Yəni cəmiyyət deyə adlandırdığımız bu meydana gəlmə, fərdlərin onu dəstəklədiyi nisbətdə inkişaf edər.]

Beləcə cəmiyyət üçün də fərdlərin varlığından və bu varlığın xüsusiyyətlərindən çox olan əlavə bir meydana gəlmə meydana gəlir. Bu müşahidə edilə bilən açıq bir gerçəkdir. Bundan ötəri Quran ümmətlər (cəmiyyətlər) üçün fərdlərdən ayrı bir varlıq, həyata müddəti, kitab, şüur, anlayışa qabiliyyəti, hərəkət, ibadət və itaətsizlik qəbul etmişdir.

Necə ki uca Allah aşağıdakı ayələrdə belə buyurur: "Hər ümmət üçün bir əcəl (təyin olunmuş bir müddət) vardır. Əcəlləri gəlincə, nə bir an gecikə bilərlər və nə önə keçə bilərlər." (Ə'raf, 34) "Hər ümmət öz kitabına çağırılar." (Casiyə, 28) "İşdə belə, biz hər ümmətə etdiklərini bəzəkli (cazibədar) göstərdik." (Ən'am, 108) "Onlardan həddindən artıqlığa qaçmayan (münasib) bir ümmət (cəmiyyət) var." (Maidə, 66) "Kitab əhlindən bir birlik var ki, gecə vaxtında ayaqda dayanıb Allahın ayələrini oxuyaraq səcdəyə bağlanarlar." (Al/götürü İmran, 113) "Hər ümmət öz peyğəmbərini tutmağa cürət etdi. Haqqı batil ilə yox etmək üçün batilə söykən/dözərək mübarizə etdilər. Mən də onları yakalayıverdim. Mənim cəzalandırmam necə olarmış (görsünlər)!" (Gafir, 5) "Hər ümmətin bir peyğəmbəri vardır. Peyğəmbərləri gəldiyi zaman, aralarında ədalətlə hökm verilər." (Yunus, 47)

İşdə biz bu ayələr işığında Quranın fərdlərin hekayələri ilə maraqlandığı qədər, hətta ondan daha çox millətlərin tarixləri ilə maraqlandığını görürük. Quran bu maraq/əlaqəni tarixçilərin yalnız məşhur kralların və liderlərin vəziyyətlərini qeydə keçirməklə məşğul olduqları dövrlərdə göstərmişdir. Tarixçilər ancaq Quran endikdən sonra millətlərin və cəmiyyətlərin tarixləri ilə məşğul olmağa başladılar. Bu maraq/əlaqəni də bir dərəcəyə qədər Məsudu və İbni Hal idin kimi tək-tək tarixçilərdə görürük. Nəhayət nəqlə söykənən tarix anlayışında son zamanlarda şəxslərin yerinə millətləri qoyan bir dəyişiklik meydana gəldi. Deyildiyinə görə bu cığırın bucaqçısı, miladı 1857-ci ildə ölən Fransız mənşəli Auguste Şüşədə (Ogust Qraf) olmuşdur.

Bu söylədiklərimizin qaçınılmaz etdiyi nəticə budur: Daha əvvəl işarə edildiyi üzrə ictimai güclər və xüsusiyyətlər güclüdürlər və qarşıdurma, ziddləşmə vəziyyətində fərdi gücləri və xüsusiyyətləri uduzmaya uğradarlar.

Üstəlik müşahidə və təcrübə həm aksiyoner, həm də reaksiyoner güclər və xüsusiyyətlərdə bunun belə olduğuna şahiddirlər. Məsələn, döyüşlərdə, ictimai qiyamlarda və ictimai hücumlarda görüldüyü kimi hər hansı bir mövzuda cəmiyyətin səyi və iradəsi hərəkətə keçincə, o cəmiyyətin şəxslərindən ya da alt qruplarından qaynaqlanan heç bir əleyhdar ya da zidd iradə ona qarşı dayana bilməz. Buna görə parçanın (alt qrupun) bütününə uyğun gəlməsi və onun hərəkətlərinə uyğunlaşması qaçınılmazdır. Belə ki, belə vəziyyətlərdə cəmiyyət [və ictimai ənənələr], fərdlərinin və alt qruplarının şüurunu aradan qaldırar [onların idrak və anlama güclərini təsir etməklə birlikdə bu ərdəmlərini tamamilə itirmələrinə səbəb olar].

Necə ki ümumi qorxu və dəhşət vəziyyətləri də belədir. Ordunun uduzması, etibarsızlıq, zəlzələ, qıtlıq, vəba kimi. Hətta bunlardan daha alt səviyyədə olan ənənəvi adətlər, milli modalar və bunlara bənzər ictimai iradə hərəkətləri, fərdləri özlərinə uyğun gəlmək məcburiyyətində buraxar, onların idrak və düşünmə qabiliyyətini ortadan qaldırar.

İşdə İslamın, heç bir başqa dində və heç bir mədəni millətin ənənə sistemində bərabər/yoldaşına rast gələ bilməyəcəyimiz bir ciddiliklə cəmiyyətin mövqesinə əhəmiyyət verməsinin səbəbi budur. -Ki bəlkə sən bu əhəmiyyətin diametrini qəbul etməzsən.- [Cəmiyyətə elə əhəmiyyət vermənin səbəbi də açıqdır.] Çünki cəmiyyətin təməli olan, onu meydana gətirən fərdin əxlaqını və instinktlərini tərbiyə edə bilərik. Lakin cəmiyyət içərisində əleyhdar və zidd ah-lak anlayışı və meyllərin varlığı halında bu fərdi tərbiyə səyinin müvəffəqiyyət şansı yoxdur. Ancaq çox az bir müvəffəqiyyət qazana bilər ki, müqayisə etməyə və qiymətləndirməyə təbii/tabe tutulduğunda heç bir dəyəri olmadığı, yox deyiləcək qədər az olduğu görülər.

Bundan ötəri İslamiyyət həcc, namaz, cihad, infak və xülasəylə dini təqva qaydaları kimi ən əhəmiyyətli hökmlərini və qanunlarını ictimai həyatı əsas al/götürərək ortaya qoymuşdur. İslam dini, [ictimai həyatın konsistensiyasını qorumaq və cəmiyyəti çatması lazım olan ərdəmlərə yönəltmək üçün] dinin ümumi qanunlarını və sərhədlərini qorumaqla vəzifəli olan İslami hökumət güclərinin (İslam dövlətinin), ayrıca bütün ümmətin çiyinlərinə yüklənmiş bir fərz olan yaxşılığa çağırma, bilinəni əmr edib pislikdən çəkindirmə vəzifəsinin yanında, gerçək xoşbəxtliyi, Allaha yaxın olmağı və Onun qatında dərəcə qazanmağı İslam cəmiyyətinin (ortaq) hədəfi edərək qoymuş olduğu bu qaydaların qoruyucusu olmuşdur. Ki hər cəmiyyətin ortaq bir hədəfə sahib olması da imtina edilməz bir lazımlılıqdır.

Söz mövzusu ortaq və ictimai hədəf [cəmiyyətin bütün fərdlərində olan] bir iç nəzarət edicidir. Belə ki, insanın görünən yanları bir tərəfə içində sirr olaraq saxladığı xüsuslar belə, yaxşılığa çağıran qruplardan və bilinəni əmr edib pislikdən çəkindirən birliklərdən gizli tutulsa da ondan gizli tutula bilməz. İşdə bizim daha əvvəl vurğuladığımız İslamın cəmiyyətə istiqamətli əhəmiyyətini digər ənənə və axınların (məktəblərin) bu mövzuya verdikləri əhəmiyyətdən daha üstün və irəli olduğu formasındakı gerçək budur.