Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

ayənin hədislər işığında şərhi

Maan-il Ahbar adlı əsərdə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s), "Ey inananlar! Səbr edin; (düşmən qarşısında) topluca stabillik nümayişin; davamlı (əlaqə içində və) hazırlıqlı olun..." ayəsini belə açıqlayır. "Müsibətlərə qarşı səbr edin. Fitnənin gətirib çıxaracağı müsibətlər qarşısında səbirli davranın və uyğun gəldiyiniz, arxalarından getdiyiniz öndərlərin itaəti üzərində stabillik nümayişin." (s. 369, Mektebet-us Saduk, Tahran nəşr/təzyiqi)

Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə də İmam Sadiq (ə.s) bu ayə haqqında bunları söyləyir: "Dininiz mövzusunda səbirli və müqavimətli olun. Düşməninizə qarşı (edilən müdafiə etmədə) topluca stabillik nümayişin və imamınızla (öndərinizlə) möhkəm əlaqə içində olun." (c. 1, s. 212, h: 181)

Bunlara yaxın mənada şərhlər, Əhli Sünnə kanalıyla Resu-lullahdan (s. a. a) rəvayət edilmişdir. (et-Dür-ül Mensur, c. 2, s. 114)

əl-Kafi adlı əsərdə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s) bu ayəs(n)i belə açıqlayır: "Fərzləri yerinə yetirmə mövzusunda səbirli davranın. Müsibətlərə qarşı topluca stabillik nümayişin və imamların itaəti üzərində stabillik nümayişin." (c. 2, s. 81, h: 3)

Mecma-ul Bəyan təfsirində iştirak etdiyini görə Hz. Əli (ə.s) bu ayə haqqında belə deyir: "Namazları müşahidə edin. Yəni namazların biri bitincə o birisini gözləyin. Çünki o zaman (döyüş olmadığından) murabada (yəni düşməni müşahidə etmə) yox idi." (c. 2, s. 562)

Rəvayətlərin fərqliliyi, daha əvvəl toxunduğumuz üzrə ayədəki əmr cümlələrinin mütləq oluşuna söykən/dözər.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Cərir ilə İbni Habbanın Cabir b. Abdullaha söykəyərək rəvayət etdiklərinə görə Peyğəmbər Əfəndimiz (s. a. a) belə buyurur: "Görəsən Allah tərəfindən səhvlərinizin silinməsini, günahlarınızın örtülməsini təmin edəcək davranışların nə olduğunu sizə söyləyimmi?" Bizim "bəli, ya Rəsulullah!" deməmiz üzərinə Peyğəmbər belə buyurdu: "Çətinliklərə dözərək əskiksiz bir dəstəmaz al/götürmək. Məscidlərə doğru çox addımlar atmaq. Bir namazdan sonra gələcək namazı gözləmək. İşdə rıbat (müşahidə etmə və əlaqə yaratma) budur." (c. 2, s. 114)

Mən deyərəm ki: Bu hədis başqa kanallardan da rəvayət edilmişdir. Murabatanın (müşahidə etmənin və o biri namazı gözləmənin) fəziləti haqqında sayıla bilməyəcək qədər çox rəvayət vardır.



Nisa Surəsi









1- Ey insanlar! Rəbbinizdən qorxub isəyinin ki O, sizi tək bir nəfsdən yaratdı, ondan bərabər/yoldaşını da yaratdı və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı. Onun xatirinə bir-birinizdən bir şey istədiyiniz Allahdan və qohumların haqqlarını tapdalamaqdan çəkinin. Allah, şübhəsiz sizin üzərinizdə müşahidə edicidir.

AYƏNİN ŞƏRHİ

Oxuduğumuz ilk ayədən aydın olacağı üzrə bu surənin məqsədi, bərabər/yoldaşların sayı, evlənilməsi qadağan qadınlar və bənzərləri kimi evlənməyə ilişkin hökmlər ilə miras hökmləridir. Bunların yanında surədə namaza, cihada, şahidliklərə, ticarətə və başqa mövzulara bağlı hökmlər də vardır. Ayrıca kitab əhlinin vəziyyətinə də toxunulur. Surədəki ayələrin məzmunu onun hicrətdən sonra Mədinə dövründə endiyini göstərir. Hərçənd ayələrinin çoxu arasında əlaqə vardır; amma surənin bir dəfədə deyil, peyderpey endiyi aydın olur.

Oxuduğumuz ayənin özünə gəlincə bu ayə, yetimlərin və qadınların vəziyyətini ələ alan sonrakı bir neçə ayələr ilə birlikdə daha sonra araşdırılacaq olan miraslar və haram evliliklər mövzulu ayələrə bir keçiş xüsusiyyəti daşıyar. Bərabər/yoldaşların sayına toxunan üçüncü ayəyə gəlincə, bu ayənin mövzusu hər nə qədər bu surənin əhəmiyyətli məsələlərindən isə də ayə bu ilk ayənin meydana gətirdiyi başlanğıc sözündən faydalanılan bir detal, bir asılı şərh xüsusiyyəti daşıyar. İrəlidə bu xüsusla əlaqədar şərhlərə yer veriləcək.

"Ey insanlar! Rəbbinizdən qorxub isəyinin ki O, sizi... və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı." Bu ifadədə insanlıq gerçəyində ortaq olan və bu barədə kişis(n)i ilə qadını, kiçiyi ilə böyüyü, güclüsü ilə gücsüzü arasında heç bir fərq olmayan insanlar, özləri mövzusunda Rəblərindən qorxmağa çağırılır. Məqsəd uca Allahın onların xoşbəxtliyini tamama çatdırması üçün özlərini hidayət etdiyi cəmiyyətlərində və onların həyat yolunu asanlaşdırması, fərd və cəmiyyət olaraq varlıqlarını qoruması məqsədiylə, özlərinə ilham etmiş olduğu aralarında istifadə edilən hökmlərdə və qanunlarda kişiləri qadınlarına, böyükləri kiçiklərinə zülm etməmələridir.

Buradan, xitabın niyə/səbəb xüsusi olaraq möminlərə deyil də bütün insanlara yönəldilməsindəki incəlik ortaya çıxır. Bunun yanında qorxmaqla əlaqədar olaraq niyə/səbəb "Rəbb" sözünün istifadə edilməsində və "Rəbbinizdən qorxub isəyinin" deyilib də "Allahdan qorxun" vs. bir ifadə istifadə edilməməsindəki incəlik də ortaya çıxmış oldu. Çünki uca Allahı burada insanlara xatırladan sifəti, yəni "Ki O, sizi bir nəfsdən yaratdı..." ifadəsi bütün insanları əhatə edər, yalnız möminləri deyil. Bu sifət də üluhiyyət ilə deyil, tənzimləmə və kamala çatdırma müddətini boynuna götürən Ağalığın sifətlərindəndir.

"Ki O, sizi tək bir nəfsdən yaratdı." Ayədə keçən "nəfs" sözü lüğət mənas(n)ı ilə "bir şeyin eyni və özü" deməkdir. Ərəblər "Caeni fulanun nefsuhu və aynuhu=falancanın nəfsi və eyni yəni özü mənə gəldi" deyərlər. Hərçənd bu iki sözün (nəfs və ayn) bu mənada (bir şeyi o şey edən xüsusiyyət) görüşmədən əvvəlki hərəkət nöqtələri dəyişikdir. İnsanın nəfsi demək, insanı insan edən şey deməkdir. O, dünya həyatında insanın ruhunun və cisiminin hər ikisi və Boğaz həyatında isə, insanın yalnız ruhu mənasını verər. Bunun belə olduğunu daha əvvəl "Allah yolunda öldürülənlərə əsla/çəkin ölülər deməyin..." (Bəqərə, 154) ayəsini araşdırdığımızda ortaya qoymuşduq.

Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, buradakı "tək nəfs"dən məqsəd, Hz. Adəm və "bərabər/yoldaşı"ndan məqsəd də Hz. Adəmin bərabər/yoldaşıdır. Quranın zahirindən aydın olduğuna görə, bu ikisi bizim də bir parçası olduğumuz mövcud nəsilin ana-atasıdır; hamımızın kökü bu ikiliyə söykən/dözər. Uca Allah belə buyurur: "O sizi tək bir nəfsdən yaratdı. Sonra ondan öz bərabər/yoldaşını var etdi..." (Zumər, 6) "Ey Adəmoğulları, şeytan ana- atanızı... cənnətdən çıxardığı kimi sizləri də çaşdırıb bir bəlaya salmasın." (Ə'RAF, 27) Ayrıca uca Allah, İblisin ağızından belə buyurur: "Əgər mənə qiyamət gününə qədər möhlət versən onun soyunu, çox az bir hissəs(n)i xaricində, ovucumun içinə al/götürüb məhv edərəm." (İsra, 62)

Bir təfsirçinin şərhinə görə "tək nəfs və bərabər/yoldaşı"ndan məqsəd, mütləq mənada kişi və qadın insanlar, çoxalmanın oxunu meydana gətirən cütlərdir. Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı "O hər birinizi bəşər mənşəli bir anadan və atadan yaratdı. Bu mövzuda aranızda heç bir fərq yoxdur" şəklində olar və bu ayənin bir bənzəri olar: "Ey insanlar, biz sizi bir kişi ilə bir qadından yaratdıq və bir-birinizi tanıyasınız deyə sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq. Allah qatında ən üstün olanınız pisliklərdən ən çox qaçınanınızdır." (Hucurat, 13) Bu ayə, insan fərdləri arasında, növlərinin bir cütündən yəni bir kişi ilə bir qadından doğulmuş olmaları baxımından heç bir fərq olmadığını vurğulayır.

Bu fikirdə açıq-aşkar bir əsassızlıq və bu şərhi edən təfsirçinin gözündən qaçan bir yanılma vardır. Çünki bu iki ayə arasında, yəni Nisa surəsindəki ayə ilə Hucurat surəsindəki ayə arasında açıq bir fərq vardır. Hucurat surəsindəki ayə, insanlıq gerçəyi baxımından insan fərdlərinin birliyini şərh məqsədini daşıyır. Bu ayə hər fərdin meydana gəlməsinin insan qaynaqlı bir ana-ataya söykən/dözmələri cəhətiylə insan fərdləri arasında heç bir fərq olmadığını vurğulayır. Buna görə insanların bir-birinə üstünlük göstərmələrinin heç bir haqlı səbəbi yoxdur. Onlar arasındakı tək üstünlük meyarı təqvadır. Nisa surəsinin araşdırmaqda olduğumuz ayəs(n)i isə, insan fərdlərinin həqiqətən bir olduqlarını şərhə işlə/çalışır. Bu ayəyə görə insanlar çox sayda kişidən və qadından meydana gəlmələrinə baxmayaraq tək bir mənşədən törədilər və bir qaynaqdan meydana gələrək qruplara ayrılıb çoxaldılar. "Və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı." ifadəsindən aydın olan məna budur. Görüldüyü kimi bu məna "tək nəfs və bərabər/yoldaşı"ndan məqsədin insandan törəyən mütləq kişi və qadın olması ilə uyğun gəlmir. Üstəlik bu məna, az əvvəl söylədiyimiz kimi, bu surənin məqsədi ilə də uyğun gəlməz.

"Ondan (o tək nəfsdən) bərabər/yoldaşını da yaratdı" cümləsinin orijinalındakı "zevc" sözünü, Ragıp əl-İsfahani belə açıqlayır: "Uyğunlaşan canlıların kişi və dişi cütlərinin hər birinə "zevc" deyilir. Canlı və cansız varlıqların cütlərinin hər birinə də "zevc" (bərabər/yoldaş) deyilir. Ayaqqabı və başmaq kimi [hər biri haqqında bu o birisinin bərabər/yoldaşıdır, deyilər]. Bənzər ya da zidd olaraq bir-birinin bərabər/yoldaşı olan varlıqların hər birinə də "zevc" deyilir... "Arvad" sözü fəsih rahat bir söz deyil. [Bu səbəbdən qadını ifadə edərkən də "zevc" sözü istifadə edilər.]" Götürmə burada sona çatdı.

"Ondan (o tək nəfsdən) bərabər/yoldaşını da yaratdı." ifadəsinin zahirindən aydın olan mənanı verincə, bu cümlə bunu açıqlayır: O tək adamın bərabər/yoldaşı bənzərlik mənasında onun növündəndir. Yer üzünə dağılmış olan bu fərdlərin hamısı bir-birinin bənzəri və tıpkısı olan iki fərdə söykən/dözər. O halda, ayənin orijinalında keçən "minhum=ondan" sözündəki "min" ədatı, "nuşuiyye" [=bir şeyin törədiyi kökü və qaynağı ifadə etmə] mənas(n)ı daşıyar və bu ayə ilə bu ayələr arasında məzmun birliyi vardır: "Onun ayələrindən biri də yanlarında hüzur/dinclik və sakitlik tapmanız üçün sizə öz nəfslərinizdən bərabər/yoldaşlar yaratması və aranıza sevgi və şəfqət qoymasıdır..." (Rum, 21) "Allah sizə öz nəfslərinizdən bərabər/yoldaşlar yaratdı və bu bərabər/yoldaşlarınızdan sizə uşaqlar və nəvələr yaratdı." (Nəhl, 72) "Allah göylərin və yer üzünün yoxdan var edicisidir. O sizin üçün öz növünüzdən bərabər/yoldaşlar və heyvanlardan da cütlər yaratdı və bu nizam içində çoxalmanızı təmin etdi..." (Şura, 11) Söz mövzusu ayənin bir bənzəri də bu ayədir: "Biz hər şeyi cütlər halında yaratdıq." (Zariyat, 49)

Bu səbəbdən bəzi təfsirlərdə; "Allah Hz. Adəmin bərabər/yoldaşını onun bir qabırğa sümüyündən yaratdı" kimi bir məzmuna sahib olan bəzi hədislərlə uyğunlaşma içərisində olması göz qarşısında saxlanılaraq bu ayədən söz mövzusu tək nəfsin bərabər/yoldaşının onun özündən, onun bir parçasından yaradılmış olduğu nəzərdə tutulmuşdur." yolundakı iddia doğru deyil. Çünki, ayədə buna dəlil ola biləcək heç bir şey yoxdur.

"Və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı." cümləsinin orijinalında keçən "besse" sözü "bess" kökündən, saçmaq və bənzəri yollarla dağıt/paylamaq deməkdir. Necə ki uca Allah, "Havada dağılan toza çevrildi" (Nəhayət, 6) ayəsində bu sözün törəmələrində olan "mun-bess" sözünü istifadə etmişdir. Şikayətlənərək kədəri dağıt/paylamaq (bess-ul ğamm) deyimi də bu mənadan doğulmuşdur. Bundan ötəri, bəzən "bess" sözü, kədər mənasında istifadə edilər. Çünki insan təbii olaraq kədəri dağıt/paylayar. Uca Allah bu mənada "Mən kədərimi və kədərmi yalnız Allaha ifadə edərəm." (Yusuf, 86) buyurur. Bu ayənin əsl mətnində keçən "bess" sözü, kədər mənasındadır.

Ayənin zahirindən aydın olduğuna görə mövcud insan nəsili Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşına söykən/dözər və bu sahədə onlara başqasının qatqısı yoxdur. Çünki ayədə "Və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı." deyilir, "Onlardan və başqalarından bir çox kişi və qadın törədib-yaydı..." deyilmir. Bundan bu iki nəticə çıxır:

Birincisi: "bir çox kişi və qadın" ifadəsindən məqsəd, onların soyundan vasitəsili və vasitəsisiz meydana gələn insan fərdləridir. Bu ifadə, "ey insanlar sizi onlardan törədib-yaydı" demək kimidir.

İkincisi: Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşından sonra gələn ilk qurşaqdakı, yəni onların vasitəsisiz uşaqları dövründəki evliliklər, kişi və bacılar arasında edildi (qardaşlar bacılarla evləndi); çünki o günlərdə kişilər ilə dişilər özlərindən ibarət idi, onlarla məhdud idi. Bunun bir qorxusu yoxdur. Çünki bu, uca Allahdan gələn teşrii bir hökmdür. Bu səbəbdən Allah onu bir gün mübah sayarkən başqa bir gün haram edə bilər. Uca Allah belə buyurur: "Allah hökm verər. Heç kim ONun hökmünün arxasına düşüb onu geri çevirə bilməz." (Rə'd, 41) "Hökm vermə səlahiyyəti, tək Allaha məxsusdur." (Yusuf, 40) "O, heç kimi hökmünə ortaq etməz." (Kəhf, 26) "O Allahdır, ONdan başqa ilah yoxdur, dünyada da axirətdə də tərif ONA məxsusdur, hökm vermə səlahiyyəti yalnız ONundur və ONA çeviriləcəksiniz." (Qəsəs, 70)

"Onun xatirinə bir-birinizdən bir şey istədiyiniz Allahdan və qohumların haqqlarını tapdalamaqdan çəkinin." Ayənin əsl mətnində keçən "tesaelune" hərəkətinin məsdəri olan "tesaul" sözü, insanların Allah adına and içərək bir-birlərindən bir şey istəmələri deməkdir. Məsələn biri, yoldaşına "səndən Allah xatirinə bunu bunu etiməni istəyirəm" deyər. Bu ifadədə Allah adına and içmək vardır. İnsanların Allah adına bir-birlərindən bir şey istəmələri, kinayə yolu ilə onların gözündə Allahın hörmətli olduğu və sevildiyi mənasını ifadə edər. Çünki insan saydığı və sevdiyi bir şey üzərinə and içər.

Ayənin zahirindən aydın olduğuna görə "əl-erhame" (qohumlar) sözü, "Allah" sözünə matuftur. Məna "Qohumlar mövzusunda qorxun" şəklindədir. Bir görüşə görə, bu söz ayənin orijinalında keçən "bihi=onun xatirinə" ifadəsindəki əvəzliyin təqdiri mövqesinə matuftur. Əvəzlik zahirde mecrur (esreli) oxunmasına baxmayaraq təqdirdə fethası (üstünü) vardır. Ərəbcədə "merertu bi-Zeydin və Amren" deyilir. Ham-zanın "əl-erhami" şəklindəki muttasıl əvəzliyə ətf edərək etdiyi okuyuş bu fikiri təsdiq edə bilər. -Hərçənd zəif alimləri bunun zəif olduğunu söyləmişlər.- O zaman məna "Xatirinə and içərək bir-birinizdən istəklərdə olduğunuz Allahdan və qohumlardan qorxun" olar. Biri yoldaşına "es'eluke billah və es'eluke birrahimi" deyər. Yəni, Allah xatirinə səndən bunu istəyərəm və qohum eşqinə səndən bunu diləyirəm. Bu bir görüşdür. Lakin sözün axışı və Quranın ifadə tərzi, bununla uyğunlaşmaz. Çünki əgər "erham" sözü, "ellezi" sözünün müstəqil sılası edilib ifadə, 'vettekullahellezi tesaelune bil-erhami" formasına girsə, ifadə əvəzlikdən məhrum qalar ki, bu olmaz. Əgər bununla əvvəlki cümlə birlikdə "ellezi" sözünün sılası olsa, o zaman Allah ilə erham sözləri bərabər möhtərəmlikdə və ucalıqda qəbul edilmiş olar ki, bu da Quranın davamlı riayət etdiyi ədəbi və üslubu ilə uyğun gəlməz.

Təqvanın yəni qorxub çəkinmənin Allaha nisbət edildiyi kimi, qohumlara da nisbət edilməsinə gəlincə; qohumların, Allahın yaratmasına və var etməsinə söykənilməsindən sonra heç bir qorxusu yoxdur. Təqvanın yəni qorxub çəkinmənin Quranda Allahdan başqasına nisbət edildiyi ayələr də vardır. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Allaha çeviriləcəyiniz gündən qorxub isəyinin." (Bəqərə, 281) "Kafirlər üçün hazırlanmış olan cəhənnəm atəşindən qorxun." (Al/götürü İmran, 131) "Və sizlərdən yalnız zülm edənlərə isabət etməklə qalmayan bir fitnədən qorxub isəyinin." (Ənfal, 25)

Hər nədirsə; ayənin bu ikinci yarısı, ilk yarısına görə mütləq ifadədən sonra gələn bir qeydləndirmə, geniş ifadədən sonra gələn bir daraltmadıyar. İlk yarıdan qəsdimiz ayənin, "Ey insanlar! Rəbbinizdən qorxub çəkinin ki O, sizi tək bir nəfsdən yaratdı... və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı." hissəsidir. Çünki, bu hissənin xülasəylə mənas(n)ı budur: Ey insan fərdləri, sizə istiqamətli rübubiyeti, sizi yaratmış olması, siz insan fərdlərini hamınız üçün etibarlı olan tək bir kökdən, siz çoxaldıqca çoxalan və bədəninizdə gizli bir maddədən meydana gətirmiş olması səbəbi ilə, Allahdan qorxun. Bu da insanlıq cövhərliyinə söykənən insan türselliğidir. [Hamınız növ və şəxs baxımından insansınız.] Ayənin bu ikinci yarısının mənas(n)ı isə budur: Ucalığı və sizin nəzərinizdəki izzəti səbəbi ilə Allahdan qorxun. (Ucalıq və izzət, rübubiyetin təzahürlərindən və detallarındandır.) Allahın aranızda yaratmış olduğu qohumluq birliyindən qorxun. (Qohumluq, insan fərdləri arasında məşhur olan birliyin və ortaq köklülüyün budaqlarından biridir.)

Buradan "qorxub isəyinin" əmrinin niyə/səbəb təkrar edildiyi və ikinci cümlədə nə üçün yenidən iştirak etdiyi ortaya çıxır. Çünki ikinci cümlə ehtiva etdiyi əlavə faydalıqla birinci cümlənin təkrarıdır. İkinci cümlənin əlavə faydası, qohumlar məsələsinə istiqamətli bir qayğı və əhəmiyyət vermə ifadə etməsidir. Ayənin əsl mətnində keçən "erham" sözü, "rəhm" sözünün çoxluğudur və əslində qadının rəhmi deməkdir. Qadının rəhmi, sperma damlacığını inkişaf etdirib doğulacaq uşaq halına gətirməyə əlverişli sığınacaq olan bir iç orqandır. Lakin bu söz daha sonra zərf və mazruf əlaqəsinə söykən/dözülərək qohumluq mənasında istifadə edildi. Çünki qohumlar eyni rəhmdən çıxma mövzusunda ortaqdırlar. Buna görə rəhm qohum, erham isə qohumlar deməkdir. Qurani Kərim, qövm və ümmət məsələsiylə maraqlandığı və onu əhəmiyyət verdiyi kimi, qohum məsələsi ilə də maraqlanmış və üzərində dayanmışdır. Çünki qövm necə böyük cəmiyyət isə qohumlar da kiçik cəmiyyətdirlər.

Quran cəmiyyət məsələsi ilə maraqlanar və onu müxtəlif xüsusiyyətləri və təsirləri olan bir gerçək sayar. Eynilə insan fərdi ilə maraqlanıb onu yaranmadan gələn müxtəlif xüsusiyyətlərə və təsirlərə sahib bir gerçək saydığı kimi. Uca Allah bu barədə belə buyurur: "İki dənizi bir-birinə salıb kadan Odur; bu şirin və susuzluğu aradan qaldırıcı, bu da duzlu və ağrıdır. Lakin ikisinin arasına (bu iki növ suyun bir-birinə qarışmasını önləyən) bir maneə, aşılmaz bir set qoymuşdur və insanı sudan yaradıb onu nesep və sıhr (bu insandan suyun daşıyıcısı kişi ilə qohumluğun davam etdiricisi olan dişi) edən Odur. Rəbbinin gücü hər şeyə yetər." (Furqan, 53-54) "Allah sizi bir-birinizi tanıya biləsiniz deyə xalqlara və qəbilələrə ayırdı." (Hucurat, 13) "Qohum olanlar miras mövzusunda Allahın kitabına görə bir-birlərinə mühacirlərdən və ənsardan daha yaxındırlar." (Əhzab, 6) "Demək ki, siz iş başına gələcək olsanız yer üzündə təxribatçılıq edəcək və qohumluq bağlarını kəsəcəksiniz, eləmi?" (Muham-med, 22) "Arxalarında gücsüz uşaqlar buraxaraq öləcək olsalar uşaqlarının halı nə qədər olar deyə qayğı duy/eşidənlər yetimlərə haqsızlıq etməkdən qorxsunlar." (Nisa, 9) Quranda bu mövzuda başqa ayələr də vardır.

"Allah, şübhəsiz sizin üzərinizdə müşahidə edicidir." Ayənin əsl mətnində keçən "rəqib", qoruyucu və bu sözdən törəmiş olan "murakaba", qoruma deməkdir. Bu söz, ehtimalla "boyun" mənasını daşıyan "rakaba" sözündən gəlir. Aralarındakı maraq/əlaqə budur: Ərəblər kölələrinin boyunlarını qoruyurdular (onları himayələri altına alırdılar). Başqa bir olabiləcək əlaqə də bu ola bilər: Birini müşahidə edən kimsə başını qaldıraraq və boyunu uzadaraq müşahidə etdiyi kimsəni müşahidə edər. "Rəqib" sözünün məsdəri olan "rukub" mütləq mənas(n)ı ilə qoruma demək deyil. İşin içində müşahidə olunanın hərəkətlərini, hərəkətsizliklərini, qısacası bütün davranışlarını qoruma altına almaq vardır. Məqsəd pozuqluqları, axsaqlıqları düzəltmək və ya qeydə keçirməkdir.

Buna görə bu söz, bir şeyi, ona dönük məlumat və müşahidə maraq/əlaqəsi ilə birlikdə qoruma mənasını verər. Bundan ötəri qoruma, gözləmə, müşahidə etmə, nəzarətdə tutma mənasında istifadə edilmişdir. Uca Allah "müşahidə edici"dir. Çünki qulların davranışlarına qarşılıq biçmək üçün onları qoruma altında tutur. Uca Allah belə buyurur: "Allah hər şeyi çox yaxşı qoruyandır." (Səba, 21) "Allahın xaricində bəzi vəlilər əldə edənlər isə, Allah onların üzərində müşahidə edicidir. Sən onların üzərində bir vəkil deyilsən." (Şura, 6) "Bunun üzərinə Rəbbin, əzab qırmancını təkrar təkrar başlarına endirdi. Heç şübhəsiz Rəbbin müşahidə etmə yerindədir." (Fəcr, 14-15)

İnsan fərdləri arasında məşhur olan birliyə və bu birliyin lazımlı nəticələrini qorumağa istiqamətli təqva əmri (Allahdan qorxulması lazım olduğu) Allahın müşahidə edici olması ilə səbəbləndirilir. Bu səbəbləndirmə, bu birliyə tərs düşməyə istiqamətli ən böyük qorxutma və çəkindirmədiyər. Əgər bu xəbərdarlıq üzərində yaxşıca düşünüləcək olsa, yer üzündə zülüm, haqsızlıq, təxribatçılıq, azğınlıq və bənzəri faktlar ilə bunlar haqqındakı təhdid və xəbərdarlıqları mövzu əldə edən ayələr ilə bu ilahi məqsəd arasındakı əlaqə meydana çıxar. Bu ilahi məqsəd, insanlar arasındakı birliyi, təxribatçılıqdan və itməkdən qorumaqdır.