Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

ayənin hədislər işığında şərhi

et/ət-Tövhid adlı əsərdə, İmam Sadiğin (ə.s) bir hədisdə raviye xitab olaraq belə dediyi rəvayət edilər: "Hərhalda sən Allahın sizdən başqa insan birliyi yaratmadığını düşünürsən? Bəli. Vallah, Allah bir milyon Adəm yaratdı. Sizlər bu Adəmlərin sonuncusunun soyunun par-çasısınız." (s. 277)

Mən deyərəm ki: İbni Meysem, Nehc-ül Belağa şərhində İmam Sadiqdən (ə.s) bu mənas(n)ı ehtiva edən bir rəvayət nəql etmişdir. (c. 1, s. 173) Bu rəvayəti Şeyx Saduk da əl-Hisal adlı əsərində nəql etmişdir. (c. 2, s. 652, h: 54)

əl-Hisal adlı əsərdə İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Uca Allah on iki min aləm yaratdı. Bu aləmlərin hər biri yeddi göy ilə yeddi yerin bütünündən böyükdür. Bu aləmlərin heç biri özlərininki xaricində bir aləmin olmadığı fikirindədir." (c. 2, s. 639, h: 14)

Yenə eyni əsərdə İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Uca Allah yer üzündə başlanğıcından bəri Hz. Adəmin soyu xaricində yeddi aləm yaratdı. Bu aləmləri yerin səthindən meydana çıxardı. Onları bir-biri arxasından yer üzündə öz aləmləri ilə birlikdə yerləşdirdi. Sonra uca Allah insanın atası olan Hz. Adəmi yaratdı və ondan onun soyunu meydana gətirdi..." (c. 2,s.358, h: 45)

Şeybani Nehc-ül Bəyan adlı əsərində Əmr b. Əbu Mikdamdan, o da atasından belə rəvayət edər: "İmam Misə (ə.s) 'Uca Allah, Hz. Həvvanı niyə/səbəb (hansı şeydən) yaratdı?' deyə soruşdum. Mənə 'Bu xalq bu mövzuda nə deyir?' deyə soruşdu. Mən də 'Allah onu Hz. Adəmin qabırğalarının birindən yaratdı, deyirlər' dedim. Mənə 'Yalan danışırlar. Allah onu Hz. Adəmin qabırğası xaricində bir şeydən yaratmaqdan aciz idimi?' dedi. Mən də 'Canım sənə fəda olsun, yaxşı onu niyə/səbəb yaratdı?' deyə soruşdum. Mənə bu cavabı verdi: 'Atamın, atalarına söykən/dözərək mənə verdiyi məlumata görə Rəsulullah (s. a. a) bu mövzuda belə buyurmuşdur: Uca Allah bir ovuc palçıq al/götürüb onu sağ əli ilə -ki ONun hər iki əli də sağ əldir- qarışdırdı və bu palçıqdan Adəmi yaratdı. Palçıqdan bir mik-tar çox qaldı. İşdə palçığın geriyə qalanından da Həvvanı yaratdı."

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin bir bənzərini Şeyx Saduk, Əmrə söykəyərək nəql etmişdir. Bu mövzuda başqa rəvayətlər də vardır. Bunlara görə Hz. Həvva, Hz. Adəmin kürəyindəki sol tərəfinə düşən ən qısa qabırğa sümüyündən yaradıldı. Bu xüsus Tövratın Yaratma babının ikinci hissəsində də iştirak etmişdir. Bu məzmun özü baxımından muhal və qeyri-mümkünlüyü tələb etmirsə də daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi Quran ayələrində bunu dəstəkləyən bir şərh yoxdur.

əl-İhticac adlı əsərə görə İmam Seccad (ə.s) bir Qureyşli ilə etdiyi danışmada adama, Habilin, Qabilin əkiz bacıs(n)ı Luza ilə, Qabilin də Habilin əkiz bacıs(n)ı İklıma ilə evləndiyini izah edincə, Qureyşli İmama "Habil ilə Qabil bacılarını hamiləmi buraxdılar?" deyə soruşdu. İmam "bəli" dəyincə, Qureyşli "Bu, günümüz Atəşpərəstlərinin etdikləri işdir." dedi. İmam adama "Atəşpərəstlər bu işi, onun Allah tərəfindən haram qılınmasından sonra edirlər" dedikdən sonra sözlərinə belə davam etdi: "Bunu qəribə görmə. Bu, uca Allahın qanunlarıdır ki tətbiq olunmuşdur. Uca Allah, Hz. Adəmin bərabər/yoldaşını ondan yaratdıqdan sonra onu özünə halal etmədimi? Bu tətbiq onların dövründə etibarlı olan bir ilahi qanun idi. Sonra Allah onu qadağan edən hökmü endirdi..." (c. 2, s. 44, Nəcəf nəşr/təzyiqi)

Mən deyərəm ki: Bu hədisdə iştirak edən məlumat Qurandan aydın olan anlama və ağılı qiymətləndirməyə uyğundur. Bu mövzuda adı çəkilən rəvayətlə ziddiyyət təşkil edən başqa rəvayətlər də vardır. Bu rəvayətlərə görə Hz. Adəmin uşaqları göydən enən hurilər və cinlərlə evləndilər. Ancaq bu mövzuda doğrunun nə olduğunu öyrənmiş ol/tapılırsan.

Mecma-ul Bəyan təfsirində iştirak etdiyinə görə; "Onun xatirinə bir-birinizdən bir şey istədiyiniz Allahdan və qohumların haqqlarını tapdalamaqdan çəkinin." ifadəsi haqqında İmam Mis (ə.s) "Yəni qohumlarla əlaqələri kəsməkdən çəkinin" demişdir.

Mən deyərəm ki: Bu təfsirdə "erham" sözündə "mim" hərfinin fet-ha yəni üstün ilə harekeli oxuma tərzi doğru qəbul edilmişdir.

əl-Kafi adlı əsərdə və Təfsir-ul Ayyaşidə belə deyilir: "Bunlardan məqsəd insanların qohumlarıdır. Uca Allah qohumlar arası əlaqələri güdməyi əmr etmiş və qohumluq bağını ucaltmışdır. Baxsansaya, onu özü ilə yan-yana qoymuşdur." (Üsulu Kafi, c. 2, s. 150, h: 1; Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 217, h: 10)

Mən deyərəm ki: Bu son cümlədə ucaltmanın səbəbi açıqlanır. Uca Allahın qohumu özü ilə yan-yana qoymasından məqsəd "Onun xatirinə bir-birinizdən bir şey istədiyiniz Allahdan və qohumların haqqlarını tapdalamaqdan çəkinin." ifadəsində öz uca adı ilə "qohumlar" sözünün yan-yana gətirilməsidir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, ABŞ b. Hamidin İkrimedən "Onun xatirinə bir-birinizdən bir şey istədiyiniz Allahdan və qohumların haqqlarını tapdalamaqdan çəkinin." ayəs(n)i haqqında İbni Abbasın belə dediyini rəvayət edər: "Rəsulullah Əfəndimiz belə buyurur: 'Uca Allah buyurur ki: Qohumlarınızla əlaqələri güdün. Bu tutum, dünya həyatında sizə daha uzun davamlı qalıcılıq təmin edər, axirətdə də sizin üçün xeyirli olar." (c. 2, s. 117)

Mən deyərəm ki: Peyğəmbərimizin "sizə daha uzun davamlı qalıcılıq təmin edər" sözündə müstafiz həddinə çatan bir çox rəvayətdə toxunulan bu xüsusa işarə vardır: "Qohumluq bağlarını güdmək ömürü uzadar, bu bağları qoparmaq isə ömürü qısaldar." Bunun səbəbini bu ayənin az irəlidə ələ alınacaq təfsiri ilə əlaqələndirmək mümkündür. "Arxalarında gücsüz uşaqlar buraxaraq öləcək olsalar uşaqlarının halı nə qədər olar deyə qayğı duy/eşidənlər yetimlərə haqsızlıq etməkdən qorxsunlar." (Nisa, 9) Qohumluq bağlarını güdmənin həyatda qalıcılıq təmin etməsindən məqsəd, qohumluq bağlarını güdmənin təsirləri və nəticələri baxımından həyatda qalıcılıq təmin etdiyi də ola bilər. Çünki bu bağları güdmək qohumlar arasındakı birliyi gücləndirər və bu sayədə insan, həyatını və rifahını maneə törədən bəla, müsibət və düşmənlər kimi faktorlara qarşı güclü olar.

Təfsir-ul Ayyaşidə, Esbağ b. Bitkiyədən belə rəvayət edilər: Hz. Əlinin bu sözləri buyurduğunu duy/eşitdim: "İçinizdən biri məmnun olacağı bir vəziyyətdə hirslənər və buna görə cəhənnəmə girər. [Və yaxud hədisin mənas(n)ı budur: İçinizdən biri hirslənər və buna görə cəhənnəmə girənə qədər artıq məmnun ola bilməz.] Hər hansı biriniz qohumuna hirslənincə ona soxulsun. Çünki qohum qohuma toxununca hirsi dayanar. Qohumluq bağı Ərşə asılıdır; onu zərbənin dəmiri çınlatması kimi zingildədiyər və belə səslənər: 'Ey Allahım, mənimlə əlaqə yaradanla sən də əlaqə yarat; mənimlə əlaqəni kisənlə sən də əlaqəni kəs.' İşdə uca Allahın kitabında söylədiyi də budur: 'Onun xatirinə bir-birinizdən bir şey istədiyiniz Allahdan və qohumların haqqlarını tapdalamaqdan çəkinin.' Hər hansı bir kimsə hirsləndiyində əgər ayaqda isə dərhal yerə otursun. Çünki bu hərəkət şeytanın qışqırtmasını və pisliyini aradan qaldırar." (c. 1,s.217, h: 8)

Mən deyərəm ki: Bilindiyi kimi qohumluq, insan fərdləri arasında mövcud olan birlik istiqaməti və ölçüsüdür. Çünki eyni ana-atadan ya da eyni anadan və ya eyni atadan dünyaya gətirilmə səbəbi ilə yaranma maddələri arasında möhkəm əlaqə yaradılır. Bu bağ qohumlar arasında etibarlı olan gerçək bir əlaqə səbəbidir. Bu bağın əxlaqda, yaradılışda, ruhda və bədəndə meydana gətirdiyi gerçək və inkar edilməz təsirləri və əlamətləri vardır. Hərçənd bu təsirlərin yanında bu təsirləri zəiflədən və ya bu et/ətkiləri yox zənn etdirəcək dərəcədə ortadan qaldıran bəzi əleyhdar faktorlar da ortaya çıxa bilər, amma bu faktorlar heç bir zaman qohumluq bağının et/ətkilərini kökdən silə bilməz.

Hər nədirsə, qohumluq bağı bir tayfanın fərdləri arasındakı ən güclü təbii qaynaşdırma səbəbidir, bu sahədə ən güclü təsiri meydana gətirməyə sözün tam mənas(n)ı ilə qabiliyyətlidir. Bundan ötəri qohumların bir-birinə edəcəkləri yaxşılıqlardan çıxacaq nəticələndirər, xaricilərin bir-birinə edəcəkləri yaxşılıqların verəcəkləri nəticələrdən daha güclü və daha ağırlıqlıdır. Eynilə bunun kimi qohumlara istiqamətli pisliklər də xaricilərə ediləcək pisliklərdən daha qalıcı nəticələndirər meydana gətirər.

Bu söylədiklərimizlə Hz. Əlinin (ə.s); "Hər hansı biriniz qohumuna hirslənincə ona soxulsun." şəklindəki sözlərinin mənas(n)ı ortaya çıxır. Çünki qohuma soxulmaq və onun bədəninə toxunmaq; qohumluq bağını güdmək, varlığını gücləndirmək, səbəbinin fərqinə varmaq və hökmünə boyun əyməkdir. Belə olunca şəfqət və sevginin meydana çıxması ilə onun təsiri yenilənər.

Hz. Əlinin (ə.s) rəvayətin sonundakı; "Hər hansı bir kimsə hirsləndiyində ayaqda isə, dərhal yerə otursun..." formasındakı sözünə gəlincə, əgər hirs nəfsin coşmasından, təcavüzkarlaşmasından qaynaqlanırsa, onun meydana çıxması və qabarması öz havasına, şeytanın qışqırt-masına, boş və xəyali səbəblərə yönəltməsinə söykənən olar. Belə olunca ayaqdaykən oturmaq kimi vəziyyət dəyişikliyi etmək, nəfsi bir haldan yeni bir hala keçirər. Bu halda nəfs yeni bir səbəblə əylənərək hirslənməkdən imtina edə bilər. Çünki insan nəfsi, yaradılışı etibarı ilə hirsdən çox mərhəmətə meyllidir. Bundan ötəri bəzi rəvayətlərdə hirs vəziyyətində eyni şəkildə mütləq mənada vəziyyət dəyişikliyi edilməsi tövsiyə edilir.

Necə ki əl-Mecalis adlı əsərdə İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) atasının belə buyurduğu nəql edilər: "Atamın yanında hirsdən danışılınca belə buyurdu: "İnsan elə hirslənə bilər ki, ondan sonra əsla məmnun olmağa bilər və buna görə cəhənnəmə girər. Hər hansı bir kimsə əgər ayaqdaykən hirslənsə yerə otursun. Çünki bu vəziyyət dəyişikliyi, adamın üzərindəki şeytan qışqırtmasını aradan qaldıracaq. Əgər oturursa ayağa qalxsın. Hər hansı bir kimsə əgər bir qohumuna hirslənsə ayağa qalxıb ona doğru getsin, ona soxulub bədəninə toxunsun. Çünki qohum qohuma toxununca, sakit/sakin olar."

Bu tədbirin təsiri konkretdir və təcrübə edilmişdir.

İndi də Hz. Əlinin (ə.s) "Qohumluq bağı ərşə asılıdır; onu zərbənin dəmiri çınlatması kimi zingildədiyər..." formasındakı sözünü ələ alaq. Yəni qohumluq bağı, ərşdə dəmirə vurulunca çıxan səs kimi bir səs meydana gətirər. əsixah kitabında iştirak etdiyinə görə bu hədisin orijinalında keçən "tunkizu" sözünün məsdəri olan "inkaz" sözü, ga-ga zərbəsi kimi yüngül bir səs deməkdir. Kürsidən danışarkən qısa bir şərh etmişdik. Bu şərhin daha təfsilatlısı ərş mövzusunu ələ aldığımızda ediləcək. Ərşdən məqsəd hadisələrə istiqamətli icmalı (detalsız) və hərəkəti (praktik) məlumat mövqesidir. Bu da, müxtəlif hadisələrin düzümünün, dəyişik kainatı səbəblərin və səbəblərin qarşısında toplandığı bir varlıq mərhələsidir. O tək başına müxtəlif və dəyişik səbəblərin və səbəblərin zəncirlərini hərəkətə keçirər. Yəni səbəblərə sirayət edən və onları hərəkət etdirən ruhu ilə onlarla əlaqə yaradar. [Eynilə bir ölkənin böhran masası kimi.] Necə ki fərqli istiqamətləri, inkişafları və formaları olan hadisələr krallıq taxtında bir araya gəlir. Bu taxtdan çıxan tək söz, ölkədəki güc mərkəzlərini və iş görən mövqelərin zəncirlərini hərəkətə keçirərək hər vəziyyətə uyğun düşən şəkil və təsirin meydana gəlməsini təmin edər.

Qohumluğa gəlincə, daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi, o eynilə ruh kimi yaxınlıq bağının bir araya gətirdiyi şəxslərin bədənlərinə işləyən bir gerçəkdir. Bu səbəbdən qohumluq bağı Ərşlə əlaqədar şeylərdəndir. Zülmə uğradığında və çətinliyə salındığında, asılı və əlaqədar olduğu mövqeyə sığınar və oradan kömək istər. İşdə, "onu zərbənin dəmiri çınlatması kimi zingildədiyər." sözünün mənas(n)ı budur. Bu söz ən gözəl və orijinal bənzətmələrdən biridir. Burada bu hal, dəmirə toxunulması vəziyyətindəki hala bənzədilir. Dəmirə zərbə vurulunca dəmirin bütün kütləsini örtən bir sarsıntı və titrəşmənin nəticəsində bir zingildəmə meydana gəlir. Eynilə zınqırovların, şüşə stəkanların və bənzərlərinin zingildəmələri kimi.

Hz. Əlinin (ə.s) "Ey Allahım, mənimlə əlaqə yaradanla sən də əlaqə yarat; mənimlə əlaqəni kisənlə sən də əlaqəni kəs." sözü, qohumluq bağının baş vurusunun və kömək diləyinin məzmununu açıqlayır. Bir çox rəvayətlərdə qohumluq əlaqəsini davam etdirmənin ömürü uzatdığı, bu əlaqəni kəsmənin də ömürü qısaltdığı vurğulanır.

Təfsir kitabımızın ikinci dərisində əməllər ilə əməllərin hökmlərinə bağlı xarici hadisələr arasındakı əlaqəni araşdırarkən bu xüsusu açıqlamışdıq ki, kainat nizamının idarəçisi bu kainatı faydalı məqsədlərə doğru istiqamətləndirər və onu əsla başı boş buraxmaz, kainatın bir və ya bir neçə hissəs(n)i pozulduğunda ya düzəldərək və ya ortadan qaldıraraq bu pozuqluğu müalicə edər. Qohumluq əlaqəsini kisən kimsə isə, uca Allahın yaratma bir hökmü mövzusunda onunla döyüşə girişmiş deməkdir. Əgər islah olmazsa, Allah ömürünü qısaldaraq varlığını ortadan qaldırar. Günümüz insanının bu və buna bənzər gerçəkləri hiss etməməsinə çaş-mamak lazımdır. Çünki müxtəlif xəstəliklər insanlığın bədənini qucaqlamış, bu xəstəliklər bir-birinə qarışaraq, bir-birinə bənzər hala gəlmiş və xronikiləşmişdir. Buna görə insan həssaslığı, ağrını və iztirabı qəbul etməyə güc və fürsət tapa bilməməkdədir.



2- Yetimlərə mallarını verin. (Öz malınızdan) pis olanı (onların mallarından) təmiz olanla dəyişdirməyin və onların mallarını öz mallarınıza qataraq yeməyin; çünki bu, böyük bir günahdır.



3- Yetimlər haqqında ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız, o halda (yetim qızlarla deyil) könülünüzün rahatladığı (başqa) qadınlardan iki, üç və dörd evlənə bilərsiniz. Aralarında ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız, tək biriylə evlənin və ya sahib olduğunuz (nökərlər) ilə kifayətlənin. Ədalətdən ayrılmamanız üçün ən uyğun olan budur.



4- Qadınların mehirlerini (Allah tərəfindən) bir hədiyyə olaraq verin. Lakin onlar könül xoşluğu ilə onun bir qisimini sizə bağışlayarlarsa, onu nuşla yeyin.



5- Allahın sizin üçün dolanışıq qaynağı və yaşayış vəsiləsi etdiyi mallarınızı (yetimlərin mallarını) beyinsiz (yetimlərə) verməyin. O malların gəliriylə onları bəsləyin, geydirin və onlara gözəl söz söyləyin.



6- Evlənmə çağına gələnə qədər yetimləri təcrübənin. O halda əgər onlarda bir yetkinluq görsəniz, mallarını özlərinə verin. Onların mallarını israf edərək və ya böyüyəcəklər (də geri al/götürəcəklər) deyə tezis əldən yeməyin. Yetimlərin vəlilərindən zəngin olan, onların malına heç toxunmasın. Kasıb olan isə, (yetimin malını qorumanın qarşılığında) ənənəyə uyğun bir miqdar yesin. Mallarını özlərinə geri verdiyiniz zaman, yanlarında şahid saxlanın. Hesab soruşmaq üçün Allah yetər.