Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

İnsan növünün ömürü və İlk İnsan

Yəhudi tarixi, insan növünün ömürünün təxminən yeddi min ildən fazla olmadığını yazır. Ağılı qiymətləndirmələr də bu fikiri dəstəkləyir. Çünki, bu növün bir kişis(n)i ilə bir dişisini (bir cütünü) ələ alsaq ki, bu cüt ortalama bir ömür sürmüş olsun; normal bədən quruluşuna sahib olsunlar; təhlükəsizlik, rahatlıq və rifah kimi faktorları da ortalama olaraq düşünək; insan həyatında təsirli olan digər faktorların və şərtlərin uyğunluq dərəcəsini də ortalama olaraq qəbul edək; sonra bu cütün evləndiyini və uyğun ortalama mühitdə uşaq dünyaya gətirdiyini fərz edək; sonra bu müddətin kişi və qız uşaqlarında da davam etdiyini və bütün qurşaqlarda eyni ortalama vəziyyətin etibarlı qaldığını fərz edək; bu fərziyyələrin işığında ediləcək hesablarda bir cütün bir əsrdə min adamdan çox çoxaldığını, yəni bir adamın təxminən beş yüz/üz adam artdığını taparıq.

Arxasından insanın qarşılaşdığı, varlığına zidd faktorları ələ alaq. İnsan növünün ümumisinə zərər verən istilik, soyuqluq, sel, zəlzələ, quraqlıq, vəba, xolera, torpaq sürüşməsi, dağıtma və acı/ağrılı döyüşlər kimi və yenə ümumiyə məşhur olmayan müsibətləri göz önünə al/götürək. Bu bəlalara bu növdən al/götürüb aparacaqları payı çoxu ilə verək. Hətta çox çox ölçülərdə düşünüb min adamdan doqquz yüz doxsan doqquz adamın bu fəlakətlərdə itkiyə uğradığını düşünsək, yüz/üz il boyunca min adamdan yalnız bir adamın qaldığı nəticəsinə çatarıq. Yəni artıma faktoru hər yüz/üz ildə iki adama yalnız bir adam əlavə edə bilir. Bu da mində birlik bir əhali artımı deməkdir. Sonra ilk tapdığımız bu farazi ədədi bu nisbətlə yeddi min ilə (yetmiş əsrə) yaydığımızda iki yarım milyard məbləğində bir rəqəm əldə edərik. Bu da beynəlxalq statistikalarına görə günümüzün dünya əhalisinə bərabərdir.

Bu ağılı qiymətləndirmələr, insanın dünyadakı ömürünə bağlı fikiri təsdiq edir. Lakin geologiya alimləri insanın yer üzündəki ömürünün milyonlarla ildən çox olduğunu söyləyirlər. Onlar beş yüz/üz il əvvəlinə aid olduğunu söylədikləri insan qalıqları, insan cəsədləri və qalıqlar tapmışlar. Bu onların fikiridir. Lakin qalıqları olan köhnə millətlər ilə bu nəsilin ataları arasında kəsilməz bir əlaqənin olduğuna dair insanı təmin edici və inandırıcı dəlillər göstərə bilmirlər. Çünki, insan növü yer üzündə meydana çıxmış, çoxalmış, yaşamış, sonra topdan yox olmuş, sonra təkrar ortaya çıxıb arxasından yox olmuş və bu müddət bir neçə dövr təkrarlanmış və bizim nəsilimiz bu dövrlərin sonuncusu olmuş ola bilər.

Qurani Kərim, insan növünün ortaya çıxışının bizim bu dövrümüzləmi məhdud olduğu, yoxsa bizim sonuncusunu meydana gətirdiyimiz başqa dövrlərin yaşanıb yaşanmadığı xüsusuna dəqiq bir şərh gətirmir. Hərçənd aşağıdakı ayədən insanlığın indikindən əvvəl başqa bir dövr keçirdiyi istiqamətində bir təəssürat əldə edilə bilər. Uca Allah belə buyurur: "Hanı Rəbbin, mələklərə 'mən yer üzündə bir xəlifə yara-tacağım' demişdi. Mələklər 'Ya Rəbbi, sən yer üzündə qarışıqlıq çıxaracaq, qan tökəcək birinimi yaradacaqsan..." (Bəqərə, 30) Bu ayənin təfsiri əsnasında bu nöqtəyə işarə edilmişdi.

Bəli; Əhli Beyt İmamlarından gələn bəzi rəvayətlərdə, insanlığın indiki dövründən əvvəl başqa dövrlər keçirdiyini isbat edən sözlər vardır. Ayələrin hədislər işığında araşdırılması hissəsində, bu xüsusa toxunacağıq.

indiki qurşaq, Hz. adəm və bərabər/yoldaşı

Belə deyilmişdir: Bilindiyi kimi, insanlar dəri rəngi baxımından dörd ana qrupa ayrılarlar. Asiyadakı və Avropadakı ılıman iqlimli bölgələrin insanları ağ, cənub Afrika bölgəsinin insanları qara, Çində və Yaponiyada yaşayan insanların rəngləri sarı və Amerikada yaşayan Hindilərin dəri rəngi qırmızıdır. Bu dəri rəngində görülən fərqlilik, hər rəngi daşıyan insan nəsilinin o biri rəngi daşıyan insan nəsilindən fərqli bir qaynağa söykən/dözməsini tələb edir. Çünki dəri rəngi fərqliliyi bərabərində qan quruluşu fərqliyini daşıyar. Buna görə bütün insan fərdlərinin qaynağını, dörd rəng üçün dörd qaynaq hesabı ilə dörd kişi və bərabər/yoldaşdan aşağıya salmaq mümkün deyil. [Demək ki indiki qurşaq, Hz. Adəm və bərabər/yoldaşı olmaq üzrə iki adama dayandırılamaz.]

Bu görüş belə bir dəlillə müdafiə oluna bilər: Bilindiyi kimi Amerikan qitəsi kəşf edildiyində boş deyildi, orada insanlar yaşayırdılar. Bu insanlar şərq yarım kürəsində yaşayan insanlardan qopuq idi. Aralarında elə böyük bir uzaqlıq vardı ki, bu uzaqlığa baxmayaraq bu iki insan nəsilinin eyni ana-atadan gəlmədə birləşmələri ehtimalı yoxdur.

Lakin görüldüyü kimi bu iki dəlilin hər ikisi də şikəstdir. Əvvəl, dəri rəngi fərqliliyi ilə qan quruluşu fərqliliyi meydana gələcəyi iddiasını ələ alaq. Günümüzün bioloji araşdırmaları canlı növlərində təkamülün etibarlı olduğu fərziyyəsinə söykən/dözər. Bu fərziyyədən hərəkət edilsə, qan quruluşu və bunun gətirdiyi dəri rəngi fərqliliyinin bu növdə təkamül meydana gəlmiş olmasına söykənilməməsinə necə güvənilə bilər? Halbuki biologiya alimləri at, qoyun, fil kimi çox sayda canlıda təkamüllər olduğunu qəti bir dillə irəli sürmüşlər. Araşdırmalar və çox sayda geoloji qalıqlar üzərində edilən araşdırmalar bu təkamül gerçəyini ortaya qoyur. Üstəlik indiki vaxtda elm adamları bu fərqliliyi o qədər əhəmiyyətli görmürlər. [18]

İnsanların okeanlar kənarında ol/tapılmalarına gəlincə, təbiət alimlərinin söylədiklərinə görə insanın yer üzündəki ömürü milyonlarla ili eşqindir. Halbuki tarixin qeyd etdiyi insan ömürü altı min ili keçməz. Belə olunca tarixdən əvvəl Amerika qitəsini digər qitələrdən qoparan bəzi geoloji hadisələr meydana gəlmiş ola bilməzmi? Onsuz da/zatən bir çox geoloji qalıqlar əsrlərin keçməsi ilə yer/yeyər səthində əhəmiyyətli dəyişmələrin meydana gəldiyini göstərir. Məsələn dənizlər qaralayara, dağlar düzənliklərə çevrildiyi kimi bunların tərsləri də olmuşdur. Bunlardan daha əhəmiyyətli olaraq yer kürəsinin iki qütbü ilə coğrafi sahələrdə dəyişmələr görülmüşdür. Geologiya, astronomiya və coğrafiya alimləri bu dəyişmələri açıqlayırlar. Bu vəziyyətdə bu müdafiə etməyi edənlərin bu deyilənləri ehtimal xarici görməkdən başqa heç bir dayaqları qalmır. Buna yaxşıca diqqət yetirilməlidir.

Qurana gəlincə, nass [yəni şərhə ehtimalı olmayan] deyiləcək dərəcədə olan zahiri mənasından aydın olduğuna görə, indi görülən insan nəsili bir qadın ilə bir kişiyə çatıb söykən/dözər. Bu cüt bütün insan fərdlərinin ana-atasıdır. Atanı uca Allah Quranda Adəm deyə adlandırmışdır. Amma bərabər/yoldaşının Quranda adı keçmir. Lakin əldəki Tövratda olduğu kimi, rəvayətlər onu Həvva adı ilə xatırlayırlar. Uca Allah belə buyurur: "...Allah insanı başlanğıcda palçıqdan yaratdı. Sonra onun soyunu xeyli bir mayedən var etdi." (Səcdə, 8) "Allah qatında İsanın nümunəs(n)i Adəmin nümunəs(n)i kimidir. O onu torpaqdan yaratdı, sonra 'ol' dedi, o da oldu." (Al/götürü İmran, 59) "Hanı Rəbbin mələklərə 'mən yer üzündə bir xəlifə yaradacağam' dedi. Mələklər 'Ya Rəbbi, sən yer üzündə qarışıqlıq çıxaracaq, qan tökəcək birinimi yaradacaqsan? Halbuki biz səni tərifləyərək təsbeh və takdis edirik' dedilər. Allah mələklərə 'Mən sizin bilmədiklərinizi bilərəm' dedi. Allah, Adəmə bütün adları öyrətdi..." (Bəqərə, 30-31) "Hanı Rəbbin mələklərə 'Mən palçıqdan bir insan yaradacağam. Ona forma verib özünə ruhumdan bir nəfəs üflədiyimdə onun üçün səcdəyə bağlanın' dedi..." (Sad, 71-72)

Görüldüyü kimi bu ayələr, uca Allahın qanunu, bu insan nəsilinin davam etməsi üçün spermanı səbəb etdiyinə amma onun ilk ortaya çıxışının torpaqdan yaradılması formasında reallaşdığına şahidlik edir. Ayrıca bu ayələrə görə Hz. Adəm torpaqdan yaradıldı və insanlar onun övladlarıdır. Ayələrin açıq mənalarına görə insan nəsilinin Hz. Adəm ilə bərabər/yoldaşına söykən/dözdüyü şübhəsizdir. Amma bu gerçək, şərhə və şərhə bağlı deyil.

Bəzən belə deyilir: Xilqət və səcdə ayələrində sözü keçən Adəmdən məqsəd bir şəxs olaraq Adəm deyil, növün simvolu olaraq Adəmdir. Mütləq insan, yaradılışının torpağa söykən/dözməsi, artıma və doğurma müddətini reallaşdırması baxımından Adəm olaraq adlandırılmış kimidir. Bu vəziyyət, uca Allahın bu sözündən də aydın ola bilər: "Biz sizi yaratdıq. Sonra sizə şəkil verdik. Sonra da mələklərə 'Adəmə səcdə edin/əldə et' dedik." (Ə'RAF, 11) Bu ayə, mələklərə, Allah tərəfindən yaradılaraq, forma verilərək hazırlanan varlığa səcdə etmələri əmr edildiyinə istiqamətli bir işarə sayıla bilər. Ayədə izah edildiyinə görə bu varlıq müəyyən bir insan, bir şəxs deyil, bütün insan fərdləridir. Çünki "Sizi yaratdıq, sonra formalandırdıq" buyurulur. Aşağıdakı ayə də belədir: "Allah, ey İblis, iki əlimlə yaratdığıma səcdə etməkdən səni saxlayan nədir?... İblis, 'mən ondan üstünüm, məni atəşdən, onu isə palçıqdan yaratdın' dedi... İblis 'sənin izzət və şərəfinə and içərəm ki, onların bütününü yoldan çıxaracağam. Tək onlardan ixlaslı qılınan qulların xaric." (Sad, 83) Görülür ki, Adəmdən ilk başda tək olaraq danışılmışkən sonra bu ifadə çoxluğa çevrildi.

Bu iddia, nəql etdiyimiz ayələrin zahiri mənalarına tərs olmasına əlavə olaraq bu ayənin zahir mənas(n)ı ilə də rədd edilir. Uca Allah, Adəm ilə əlaqədar hekayəni, mələklərin səcdə etməsini və İblisin səcdə etməyi rədd etməsini izah etdikdən sonra belə buyurur: "Ey Adəmoğulları, şeytan ana-atanızı ayıb yerlərini özlərinə göstərmək üçün paltarlarını soyaraq cənnətdən çıxardığı kimi sizləri də aldatmasın." (Ə'RAF, 27) Ayədə Hz. Adəmdən şəxs olaraq danışıldığının açıq olduğu barəsində heç şübhə edilməməlidir.

Bu ayə də bu xüsusiyyətdədir: "Hanı biz mələklərə 'Adəmə səcdə edin/əldə et' dedik. Hamısı səcdə etdi. Tək İblis əmrimizə qarşı gəldi və 'mən palçıqdan yaratdığın bir varlığa heç səcdə edərəmmi?' dedi. İblis dedi ki, 'Məndən üstün tutduğun bu varlığı görürsənmü? Əgər mənə qiyamət gününə qədər möhlət versən onun soyunu, çox az bir hissəs(n)i xaricində, ovucumun içinə al/götürüb məhv edərəm." (İsra, 63) İndi araşdırma mövzumuz olan bu ayə də eyni xüsusiyyətdədir: "Ey insanlar, Rəbbinizdən qorxub isəyinin ki O, sizi tək bir nəfsdən yaratdı, ondan bərabər/yoldaşını da yaratdı və ikisindən bir çox kişi və qadın törədib-yaydı. Onun xatirinə bir-birinizdən bir şey istədiyiniz Allahdan və qohumların haqqlarını tapdalamaqdan çəkinin. Allah, şübhəsiz sizin üzərinizdə müşahidə edicidir." Ayəs(n)i şərhlərkən bu xüsusu açıqlamışdıq.

Görüldüyü kimi bu ayələr insana bir mənada Adəm və başqa bir mənada da Adəmin uşaqları deməkdən uzaq olduqları kimi yaradılmağı bir baxımdan torpağa və başqa bir baxımdan da spermaya nisbət etməkdən də uzaqdırlar. Xüsusilə bu ayədə bu gerçək açıqdır: "Allah qatında İsanın nümunəs(n)i, Adəmin nümunəs(n)i kimidir. Allah onu torpaqdan yaratdı, sonra 'ol' dedi, o da oldu..." (Al/götürü İmran, 59) Əks halda bu ayənin Hz. İsanın yaradılışının, normal tətbiq ilə ziddiyyət təşkil edən bir istisna olduğuna dəlil göstərilməsi yerində olmaz. "Adəm türsel bir simvoldur" demək təfritdir. Bu təfritin qarşılığı olan ifrat isə, "Tək Adəmdən daha çox Adəm yaradıldı." demənin küfr olduğunu söyləməkdir ki, bu fikiri Sünni alimlərdən Zeynularab irəli sürmüşdür.