Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

9- İslamda Azadlığın Mənas(n)ı

Azadlıq sözünün bu günki mənas(n)ı ilə dillərdə gəzməsinin ömürü bir neçə yüz/üz ili keçməz. Hərhalda bu anlayışın ortaya çıxmasının səbəbi bir neçə yüz/üz il əvvəl ortaya çıxan Qərb sivilizasiyas(n)ı inqilabıdır. Lakin bu sözün mənas(n)ı köhnə əsrlərdən bəri zehinlərdə gəzmiş və ürəklərdə həsrət olaraq yaşadılmışdır.

Bu anlama qaynaqlıq edən təbii yaratma təməl, insanın varlığında yer tutmuş olan iradədir. Bu iradə insanı davranışa, hərəkətə aparır. Bu psixoloji bir haldır. Bunun yox edilməsi insanlıq xüsusiyyətinin yox edilməsinə gətirib çıxaran duyğu və şüurun yox edilməsi deməkdir.

Lakin insan ictimai bir varlıqdır. Təbiəti onu cəmiyyət içində yaşamağa, vedrəsini digər vedrələr arasına salmağa, iradəsini digər iradələrə qatmağa, davranışlarını digər davranışlarla xırmanlamağa sövq edər. Bunun nəticəs(n)i olaraq iradələr və davranışlar arasında tarazlıq quracaq qanunlara, onların gətirdiyi məhdudlaşdırmalara uyğun gəlmək məcburiyyətindədir. Buna görə özünə iradə və davranış sərbəstliyi verən təbiətin yenə özü onun iradəsini sərhədlər/məhdudlaşdırar, başlanğıcdakı və təməldəki sərbəstliyə və azadlığa qeyd gətirər.

Bilindiyi kimi mövcud sivilizasiyanın qanunları, hökmlərini maddi faydalanma əsasına söykəmişlər. Bundan bu nəticə doğuldu: Xalq təməl dini məlumatlar mövzusunda, bu məlumatları və gərəklərini mənimsəyib mənimsəməmə mövzusunda azad sayıldı. Əxlaq mövzusunda da eyni anlayış suverendir. Qanunların kənarında qalan bütün istəkləri və seçimləri ilə əlaqədar iradələrində və davranışlarında bu azadlıq etibarlıdır. Qərblilərin azadlıqdan nəzərdə tutduqları budur.

İslam isə, daha əvvəl ifadə edildiyi üzrə, qanunlarını birinci dərəcədə tövhid qanununa, ikinci dərəcədə də əxlaqi ərdəmlərə söykədi. Sonra da əhəmiyyətli-əhəmiyyətsiz bütün fərdi və ictimai hərəkətlərə əl atdı. İnsanı maraqlandıran və ya insanın maraqlandığı hər şeydə İslamın mütləq ya adım/addımı ya da ayaq izi vardır. Buna görə az əvvəl toxunulan mənada bir azadlığın İslamda yeri və tətbiq sahəs(n)i yoxdur.

Bəli, İslamda azadlıq var. Bu azadlıq uca Allahdan başqasına qul olma asılılığından qurtuluş azadlığıdır. Bu qanun, hərçənd bir tək cümlədən ibarətdir; lakin İslam sistemini və onun praktik tətbiqini dərinliyinə araşdıran bir araşdırmaçıya görə bu cümlənin mənas(n)ı genişdir. O praktik tətbiq ki, İslam insanları ona çağırmaqda, onu cəmiyyətin fərdlərinin və zümrələrin həyatlarına əks etdirməkdədir. İslamın bu xüsusiyyətini araşdıran araşdırıcı sonra bunu mədəni cəmiyyətlərdə gördüyü nəşr/təzyiqlərlə, diktatorluqlarla və tahakkümlerle müqayisə etməlidir. Bu bas-edər və zorbalıqlar o cəmiyyətlərin həm öz fərdləri və zümrələri arasında, həm də güclü və zəif millətlər arasında hökm sürməkdədir.

İslami hökmlər baxımından uca Allahın mübah saydığı təmiz rı-zıklar və həyatın imtiyazları sahəsində inkişafa və inkişafa maneə yoxdur. Tək bu faydalanma ölçülü olmalı, ifrata və təfritə qaçmamalıdır. Uca Allah belə buyurur. "Də ki: Allahın, qullarının faydasına təqdim etdiyi gözəllikləri və təmiz yeməkləri kim haram elan etdi.?" (Ə'RAF, 32) "Allah yer üzündəki hər şeyi sizin üçün yaratdı." (Bəqərə, 29) "Allah, göylərdə və yerdə nə varsa hamısını, öz qatından (bir lütfü olmaq üzrə) sizə boyun əydirmişdir." (Casiyə, 13)

"Dində məcbur etmə yoxdur." (Bəqərə, 256) ayəs(n)i ilə buna bənzər ayələri məcbur etməli bir şərhə təbii/tabe tutaraq bunları İslamda inanc özgülüğünün varlığına dəlil göstərmək istəyən araşdırmaçıların və təfsirçilərin tutumları çaşdırıcıdır.

Bu ayənin təfsiri ilə əlaqədar araşdırmağı Bəqərə surəsində etmişdik. Orada söylədiklərimizə burada bunları əlavə etmək istəyirik: Daha əvvəl vurğuladığımız kimi bütün İslami qaydalar tövhid qanununa söykən/dözər. Vəziyyət beləykən İslam, inanc azadlığını necə qanuni qəbul edə bilər? Bu açıq bir ziddiyyət olmazmı? İslamda inanc azadlığının olduğunu söyləmək, mədəni cəmiyyətlərdə qanun hakimiyyəti azadlığının olduğunu söyləməklə eyni şeydir.

Başqa bir ifadə ilə inanc, insan zehinində şəkillənən təsdiqi bir idrakın meydana gəlməsidir. O insanın seçiminə söykənən bir hərəkət deyil ki onunla əlaqədar olaraq qadağan etmə, sərbəst buraxma, kölələşdirmə və azad buraxma söz mövzusu olsun. Qadağan etməyi və sərbəst buraxmağı qəbul edən xüsus, inancın tələb etdiyi davranışları yerinə yetirməkdir. İnancın gərəkləri insanları o inanca çağırmaq, onların ona inanmasını təmin etmək, o inancla əlaqədar kitab yazıb nəşr etmək, müdafiə olunan inanca əleyhdar olan insanların mənimsədiyi başqa bir inancı və hərəkətləri çürütmək kimi şeylərdir. İşdə qadağan etməyi və sərbəstliyi qəbul edən xüsuslar bunlardır.

Bilindiyi kimi bu xüsuslar, cəmiyyətdə etibarlı olan qanunun bir maddəsinə və ya bu qanunun söykən/dözdüyü bir təməl qanununa tərs düşsə, o hərəkətin qanun tərəfindən qadağan edilməsi qaçınılmaz olar. İslam qanun qoyma fəaliyyətində tövhid dinindən (Allahın birliyi, peyğəmbərlik və axirət günü inancı) başqa bir təmələ söykən/dözməz. Bu təməl Müsəlmanlar, Yəhudilər, Xristianlar və Atəşpərəstlərin (yəni bütün kitab əhlinin) üzərində birləşdikləri şeydir. Buna görə azadlıq, ancaq yuxarıda nümunələri sayılan inancla əlaqədar hərəkətlər üçün söz mövzusudur. Bunlar xaricindəki azadlıq, dinin təməlini yıxmaqdan başqa bir şey deyil. Bəli, ortada başqa bir azadlıq daha var. O da elmi araşdırma çərçivəsi içində inancı açıqlamaqdadır. Bu mövzunu on dördüncü hissədə araşdıracağıq.