Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

İslama çağırışın ortaya çıxışı

İnsan cəmiyyətinin ogünkü (cahiliyyə dövründəki) vəziyyəti eşitdiyin kimi idi. Yəni insanlıq, həyatın bütün sahələrində qərblin, fəsad və zülmün pəncəsinə düşmüşdü. İslam isə tövhid dini və haqq din olaraq haqqı hakim etmək, onu mütləq mənada insanlar üzərində iqtidar etmək, onların ürəklərini şiryin pisliklərindən təmizləmək, davranışlarını təmizləmək, fəsadın köklərinə, budaqlarına, içinə və xaricinə işlədiyi cəmiyyətlərini islah etmək istəyirdi.

Sözün qisası uca Allah insanları açıq gerçəyə çatdırmaq istəyirdi. O onlara çətinlik çıxarmaq deyil, onları təmizləmək və özlərinə istiqamətli nemətini tamama çatdırmaq istəyirdi. Ogünkü insanların içində vurnuxduqları batil ilə haqq sözünün onlar haqqında istədiyi nizam iki əleyhdar nöqtə, iki zidd qütb meydana gətirirdi. Görəsən 'Məqsədin əhəmiyyəti, təhlükəli də olsa vasitəni mübah edər' sözü uyğun olaraq İslam, nə bahasına olursa olsun və hansı vəsilə ilə mümkün olursa olsun haqqı üstün etmək arzusu ilə batil yanlılarının bəzisini istifadə edərək digərlərini islahmı etməli, arxasından da başqa bir hissənin vasitəçiliyi ilə başqa bir hissəs(n)i yolamı gətirməli idi? Bu, siyasətçilərin istifadə etdiyi bir siyasi üsuldur.

Hədəfə istiqamətli bu tutum, hansı sahədə istifadə edilsə ümumiyyətlə məqsədə çatdırar. Məqsədə çatdırmadığı vəziyyətlər çox azdır. Lakin İslam çağırışının bayraq əldə etdiyi açıq gerçək haqqında etibarlı deyildi. Çünki məqsəd, onun vasitələrinin və ön addımlarının məhsulu idi. Necə olar da batil irəliyə çıxardar haqqı doğura bilər. Necə olar da xəstə və xarab bir insan, sağlam bir insan çıxara bilər. Halbuki bala, onu doğuran ana-atadan alınmış bir sintezdir.

Siyasətin həsrəti və arzusu iqtidara gəlmək, suveren olmaq idi. Necə olursa olsun önə keçmək, başa qon/qoyulmaq, mövqe və mənfəət əldə etmək idi. Yaxşı-pis, haqq-batil hansı xüsusiyyətlə bu hədəflərə çatılsan, əhəmiyyətli deyildi. Lakin haqqa istiqamətli çağırış yalnız haqq məqsədi istəyirdi. Əgər o haqqa batil vasitəçiliyi ilə çatsa bu tutumu ilə qərbli təsdiqləmiş, dəstəkləmiş olardı. O zaman haqqa çağırış olmaz, batilə çağırış olardı.

Bu gerçəyin Peyğəmbərimizin (s. a. a) və soyundan gələn pak öndərlərin həyatlarında aşkar təzahürləri vardır. Peyğəmbərimiz uzlaşmağa və (az da olsa) taviz verməyə çağırıldığı sıralarda Rəbbi ona bunu (yuxarıda izah edilən gerçəyi) əmr etdi və Quran da bu təlimatla endi. Uca Allah belə buyurur: "Də ki, ey kafirlər, mən sizin tapındıqlarınıza tapınmam. Siz də mənim qulluq etdiyim Allaha qulluq etməzsiniz. Mən sizin tapındıqlarınıza tapınacaq deyiləm. Siz də mənim qulluq etdiyim Allaha qulluq edəcək deyilsiniz. Mənim dinim mənə, sizin dininiz də sizədir." (Kafirun surəsi) Uca Allah təhdid təəssüratı verən bir üslub ilə belə buyurur: "Əgər biz sənə müqavimət göstərmə gücü verməsəydik, azca onlara yanaşmaq üzrə idin. Əgər onlara yanaşsaydın, sənə dünya həyatının və ölüm kənarının əzabını qatlayaraq daddırardıq." (İsra, 75) "Yoldan çıxarıcıları özümə dəstək əldə etmədim." (Kəhf, 51) Uca Allah geniş mənalı bir nümunədə belə buyurur: "Gözəl olan ölkənin bitkisi, Rəbbinin icazəs(n)i ilə çıxar; pis olandan isə, faydasız bitkidən başqa bir şey çıxmaz." (Ə'RAF, 58)

Haqq batilə qarışmadığı və onunla uyğun gəlmədiyi üçündür ki, İslam çağırışının yükü Peyğəmbərimizi yorğun salınca uca Allah, çağırışın özünü, çağırılanları və mənimsənməsinə çağırılan mesajı göz önünə al/götürərək üç səbəbdən ötəri ona yumşaq bir tutum mənimsəməsini və tədricilik qanununu güdməsini əmr etmişdir.

Birinci səbəb, dinin cəmiyyətin bütün sahələrini islah edə biləcək və fəsadın kökünü kəsəcək haqq məlumatları ilə qanuniləşdirilmiş qanunlarıdır. Çünki insanların inanclarını dəyişdirmək çox çətindir. Xüsusilə bu inanclar əxlaqa və davranışlara əks olunmuş isə və adətlərə dayaq meydana gətirmiş isə, bu adətlər üzərində əsrlər keçmiş, köhnə qurşaqlar bunlarla gəlib keçmiş və yenə bunlar ilə yeni nəsillər çat/yetişmiş isə belə inancları dəyişdirmək son dərəcə çətindir.

Bir də əgər təklif edilən din və onun çağırışı həyatın bütün sahələrini örtürsə, açığı ilə gizlisi ilə, insanın günün iyirmi dörd saatındakı bütün davranışlarını və tutumlarını, bütün fərdləri və birlikləri istisnasız olaraq bağlayacaq şəkildə (İslamda olduğu kimi) əhatə edirsə, belə vəziyyətlərdə məskun inancı dəyişdirmək, düşünülməsi belə dəhşət verən və ya normal olaraq qeyri-mümkün olan bir hadisədir.

Bu iş davranışlarda, inanclarda olduğundan daha çətindir. Çünki insanın davranışlarla arasındakı yaxınlıq və vərdiş, inanclar ilə arasındakı yaxınlıqdan və iç-içəlikdən daha öndədir. Davranış, duyğuları üçün daha aşkar, arzu və istəkləri üçün daha seçimlidir. Bundan ötəri İslam çağırışı, işinin başında haqq inanclarını bir bütün halında açıqladı. Lakin ilahi qanunlar və şəriətlər tədrici olaraq hökm hökm ortaya çıxdı.

Qısacası, İslam çağırışı mesajını insanlara təqdim edərkən tədricilik qanununu güdmüşdür. Bunu insan təbiəti onu qəbul etməkdən qaçınmasın və mesajın ünsürlərini bir-birlərinə oynağa mövzusunda çətinliyə düşməsin deyə belə etdi. Bu söylədiklərimiz, bu gerçəkləri diqqətlə irdələyən araşdırıcılar üçün açıqdır. Çünki belə bir araşdırıcı, Quran ayələrinin ilahi məlumatları və şəriət qanunlarını təqdim etmə mövzusunda Məkkədə və Mədinədə enən ayələrin fərqli olduğunu görər. Məkkədə enən ayələrdə ümumi qanunlar detala girilmədən təqdim edilir. Mədinə dövründə enən ayələrdə -biz bununla harada enmiş olursa olsun hicrətdən sonra enən ayələri nəzərdə tuturuq- isə, detal vardır. Məkkə dövründə ümumi və detalsız bir dillə təqdim edilən hökmlərin bu dövrdə detalları verilmişdir. Uca Allah belə buyurur. "Xeyr, insan özünü ehtiyacsız gördüyü üçün danlaq. Halbuki çevril Rəbbinədir. Gördünmü bu mane olan adamı, namaz qılan qula? Gördümmü? Ya o qul doğru yolda isə və ya başqalarını pisliklərdən çəkinməyə çağırırsa? Gördünmü? Ya o adam gerçəyi inkar etmiş, ayələrimizə kürək dönmüş isə? Allahın hər şeyi gördüyünü bilmirmi?" (Ələq, 9-14) Oruc haqqındakı ayələri araşdırarkən işarə etdiyimiz kimi peyğəmbərlikdən sonra ilk mərhələdə enən ayələrdə tövhid, axirət, təqva və ibadət mövzularına detallara girilmədən toxunulur.

Uca Allah buyurur ki: "Ey örtüyə bürünərək saxlanan (Peyğəmbər), qalx da xəbərdar et. Rəbbinin böyüklüyünü dilə gətir." (Muddəssir, 1-3) Bu da peyğəmbərliyin ilk mərhələsində enən ayələrdəndir. Uca Allah buyurur ki: "Nəfsə və onu formalandırana, ona pozuqluğunu və qorunmasını ilham edənə and olsun ki: Kim nəfsini pisliklərdən təmizləsə qurtuluşa çatmışdır. Kim nəfsinin alçaltsa hüsrana uğramışdır." (Şəms, 7-10) Uca Allah belə buyurur: "Pisliklərdən təmizlənən və Rəbbinin adını xatırlayıb namaz qılan kimsə müvəffəqiyyətə çatmış, xilas olmuşdur." (AL/GÖTÜRə, 15) "Də ki: Mən yalnız sizin kimi bir insanım. İlahınızın bir tək ilah olduğu mənə vəhy edilir. Artıq ona yönəlin. Ondan üzr istəyin. Ona ortaq qaçanların vay halına? O müşriklər ki, zəkat verməzlər və axirəti inkar edərlər. İman edib yaxşı əməllər işləyənlər üçün kəsilməz bir mükafat vardır." (Fussilət, 8) Bu ayələr peyğəmbərliyin ilk dövründə enən ayələrdəndir.

Uca Allah belə buyurur: "Də ki: Gəlin, Rəbbinizin nələri qadağan etdiyini sizə söyləyim: ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayın. Ana-ataya yaxşılıq edin/əldə et. Yoxsulluq qayğısı ilə uşaqlarınızı öldürməyin. Sizin də onların da ruzisini biz verərik. Pisliklərin açığına da gizlisinə də yaxınlaşmayın. Haqsız yerə Allahın (öldürülməsinin) haram etdiyi cana qıymayın. İşdə Allah, düşünəsiniz deyə sizə bunları tövsiyə etdi. Buluq çağına girənə qədər yetimin malına ən gözəl şəkildə yaxınlaşın. Ölçüdə və çəki/tərəzidə dürüst olun. Biz heç kimə gücünün üzərində bir məsuliyyət yükləmərik. Bir söz söyləyərkən, qohumunuz belə olsa doğru danışın. Allaha verdiyiniz sözə əməl edin. İşdə Allah, xatırlayıb öyüd al/götürəsiniz deyə sizə bunları tövsiyə etdi. İşdə mənim dümdüz yolum budur. Bu yola girin. Əsla/çəkin sizi Allahın yolundan ayrı salacaq yollara girməyin. İşdə Allah, pisliklərdən çəkinəsiniz deyə sizə bunları tövsiyə etdi." (Ən'am, 151-153)

Oxuduğumuz ayələrdə əvvəlcə şəri qadağan edərin və ikinci olaraq şəri əmrlərin necə yekunlaşdırıldığına bir baxaq. Şəri qadağan edərin hamısı elə bir xüsusiyyət altında bir araya gətirildi ki, sıravi insan ağılı belə onu qəbul etməkdən qaçınmaz. Bu ortaq xüsusiyyət çirkin davranış xüsusiyyətidir. Çirkin davranışların pis olduğu, bundan qaçınmaq və uzaq dayanmaq lazım olduğu barəsində heç bir ağılı başında kimsə tərəddüd etməz. Doğru yolda birləşərək bölünməkdən, zəif düşməkdən və həlaka diyirlənməkdən əmin olmaq da elədir. Heç kim bunun yaxşı olduğu barəsində sırf instinktinin istiqamətləndirməsi ilə şübhə etməz. İslam bu çağırışında səsləndiyi kəslərin instinktlərinin dəstəyindən faydalanmaq istəmişdir. Bundan ötəri eyni şəkildə ana ataya üsyankar olmaq, onlara pis davranmaq, aç qalar qorxusu ilə uşaqları öldürmək, haqsız yerə qanının tökülməsi haram olan bir insanı öldürmək, yetim malı yemək kimi qadağanları detallı olaraq saymışdır. Çünki insanın saf duyğuları bu çağırışın mesajını dəstəkləyir. Çünki saf insani duyğular normal halları ilə bu cinayətləri, bu pislikləri işləməkdən diksinmə duy/eşidər. Bizim nəql etdiyimiz bu ayələrin bənzəri olan başqa ayələrə rast gəlmək mümkündür.

Hər nədirsə, Məkkə dövrü ayələri, daha sonra enən Mədinə dövrü ayələri tərəfindən detallı olaraq açıqlanan ümumi hökmlərə çağırarlar. Bunun yanında Mədinə dövrü ayələrinin özləri də bu tədricilik prinsipini güdər. Bu dinin bütün qanunları və hökmləri Mədinədə bir dəfə deyil, tədrici olaraq və peyderpey enmişdir.

Bu mövzuda yalnız bir nümunə üzərində düşünmək kifayətdir. Bu, daha əvvəl işarə edilən içki qadağanına bağlı ayələrdir. Uca Allah belə buyurur: "Xurmalıqların və üzüm bağlarının meyvələrinin sunundan sərxoşluq və gözəl ruzi əldə edərsiniz." (Nəhl, 67) Məkkə dövründə enən bu ayədə içkiyə toxunulur, lakin haqqında bir şey deyilmir. Yalnız "gözəl ruzi" demək surətiylə içkinin gözəl bir yemək və ya içki/içəcək olmadığı eyham edilir. Sonra uca Allah belə buyurur: "Də ki, Allah yalnız gizli-açıq pislikləri, günahı... haram etdi." (Ə'RAF, 33) Yenə Məkkə dövründə enən bu ayə, günahları açıqca haram edir, lakin içki içmənin haram olduğunu ifadə etmir. Beləcə pis bir vərdişi tərk etməyə çağırarkən yumşaq bir şəkildə tapşırıq üsulu mənimsənir. Elə bir pis vərdiş ki, insanlar arzuları tərəfindən ona süründürülmüş, ətləri bu vərdişlə bəslənərək kökəlmiş və sümükləri bu vərdişlə sərtləşmişdir.

Uca Allah daha sonra belə buyurur: "Sənə içki və qumar haqqında sual soruşarlar. Də ki: Bunların ikisində də böyük günah vardır. İnsanlara bəzi faydaları varsa da günahları faydalarından böyükdür." (Bəqərə, 219) Mədinə dövründə enən bu ayə, içkinin yuxarıda nəql etdiyimiz Ə'RAF surəsində haram olduğu açıqlanan günahlardan olduğunu bildirir. Lakin görüldüyü kimi ayədə tapşırıq və nəsihət dili istifadə edilmişdir. Uca Allah daha sonra belə buyurur: "Ey möminlər içki, qumar, obelisklər və fal oxları şeytan işi iyrəncliklərdir. Onlardan uzaq durun ki, qurtuluşa çatasınız. Şeytan içki və qumar yolu ilə aranıza kin və düşmənlik toxumları çörək, sizi Allahı xatırlamaqdan və namazdan saxlamaq istər. Artıq bunlardan imtina edəcəksinizmi?" (Maidə, 90-91) Mədinə dövründə enən bu ayələr içki mövzusunda son sözü söyləyərək onu qadağan edir.

İçki mövzusunun bir bənzəri də miras məsələsidir. Peyğəmbərimiz ilk başda səhabələri bir-birinə qardaş etdi və bir-birlərinin varisləri olmalarını qərarlaşdırdı. Bunu, uca Allahın daha sonra qanuniləşdirəcəyi miras tənzimləməsinə Müsəlmanları hazırlamaq üçün etdi. Daha sonra bu ayə endi: "Lakin Allahın kitabında qohumlar bir-birlərinə, digər möminlərdən və mühacirlərdən daha yaxındırlar." (Əhzab, 6) İşdə mensuh və nasih hökmlərin əksəriyyətinin vəziyyəti bu şəkildədir.

Bu və bənzəri bütün vəziyyətlərdə İslam çağırışı, hökm qoymada və bu hökmləri tətbiqdə yumşaq bir tapşırıq üsulu mənimsədi. Bu tutumu, hökm yükləməyi asanlaşdırmaq və gözəlcə qəbul edilməsini təmin etmək üçün mənimsədi. Uca Allah belə buyurur: "Biz Quranı insanlara ağır ağır okuyasın deyə hissələrə ayırdıq və onu hissə hissə endirdik." (İsra, 106) Bir də bunun tərsini düşünək. Əgər Quran, Peyğəmbərimizə bir dəfədə enmiş olsa və Peyğəmbərimiz də "Sənə də insanlara endirilən ilahi mesajı açıklayasın da ola ki mütəfəkkirlər deyə Quranı endirdik." (Nəhl, 44) ayəsinin yüklədiyi vəzifə lazımınca, Qurandakı ilahi qanunları açıqlamış və Qurandakı bütün inanca və əxlaqa bağlı əmrləri, ibadətə bağlı hökmlərin bütününü, muamelata, siyasətə və ticarətə bağlı bütün qanunları ortaya qoymuş olsa, belə bir vəziyyətdə insanların onları qəbul etməsini, onları tətbiqini, onların ürəklərinə suveren olub istəyə çevrilməsini, orqanlarına və orqanizmlərinə suveren olub davranışlara əks olunmasını bir tərəfə buraxaq, zehinlər bunları qavrayıb mənimsəyə bilməzdi belə.

Quranın ağır ağır enməsi, bu dinə, qəbul edilib ürəkləri təsir etmə imkanını vermişdir. Uca Allah belə buyurur: "Kafirlər, Quran Məhəmmədə bir dəfədə topluca endirilsəydi ya dedilər. Halbuki biz onunla ürəyini gücləndirib gücləndirmək üçün onu beləcə (hissə hissə) endirdik və onu ağır ağır oxuduq." (Furqan, 32) Bu ayə göstərir ki, uca Allah Quranı hissə hissə endirməklə həm peyğəmbərimizə, həm onun ümmətinə asanlıq təmin etmişdir. Bu nöqtəni ayənin sonunda iştirak edən "və onu ağır ağır oxuduq." cümləsini də diqqətə al/götürərək yaxşı irdələyib üzərində düşünmək lazımdır.

Tək bunu xatirdən çıxarmamaq lazımdır: Asanlıq təmin etmək, yaxşı öyrətmək və faydanı güdmək məqsədi ilə ümumi hökmlərdən detallı şərhə keçmək və hökmləri tədrici şəkildə insanlara təqdim etmək, tavizçilikdən və nəbzə görə şərbət verməkdən ayrı bir şeydir. Bu açıq-aşkar bir xüsusdur.

Bu tədriciliyin ikinci istiqaməti; çağırılanların seçkis(n)i və onlar arasında güdülən sıra baxımındandır. Bilindiyi kimi Peyğəmbərimiz bütün insanlığa göndərildi. Onun çağırışı qətiliklə hər hansı bir qövmə, yerə və zamana məxsus deyil. Əslində son ikisi (yer/yeyər və zamanla məhdud olmamaq) ilkinə yəni hər hansı bir qövmə məhdud olmamağa söykən/dözər. Uca Allah belə buyurur: "Də ki: Ey insanlar, mən Allahın hamınıza göndərilmiş bir elçisiyəm. O ki, göylərin və yer üzünün suverenliyi özünə məxsusdur." (Ə'RAF, 158) "Bu Quran gərək sizi, gərəksə çatdığı hər kəsi xəbərdar edim deyə mənə vəhy edildi." (Ən'am, 19) "Biz səni bütün aləmlərə rəhmət olaraq göndərdik." (Ənbiya, 107)

Necə ki tarixin izah etdiyinə görə Peyğəmbərimiz İsrail oğullarından olan Yəhudilər ilə Ərəb olmayan Həbəşləri və Misirliləri İslama çağırdı. Ona inanan məşhurlar arasında Acem əslli Selman, Həbəş əslli müəzzini Bilal və Roma əslli Suheyb vardı. Onun peyğəmbərliyinin, zamanındakı bütün insanlığa şamil olduğu şübhəsizdir. Az əvvəl oxuduğumuz ayələr də ümumilikləri ilə bütün zamanlara və yerlərə şamildirler. Necə ki bu ayələr də peyğəmbərliyin ümumi olduğuna, bütün ölkələri və zamanları əhatə etdiyinə dəlalət edər: "Bu Quran əziz bir kitabdır. Nə keçmişdə, nə gələcəkdə ona batil qarışmaz. O hər işi yerində edən, tərifə layiq Allah tərəfindən endirildi." (Fussilət, 42) "Lakin O Allahın elçisi və peyğəmbərlərin sonuncusudur." (Əhzab, 40) Bu ayələrə bağlı detallı araşdırmaları bilmək istəyən kimsə, yerlərində ediləcək olan təfsirinə baxmalıdır.

Hər vəziyyətdə, peyğəmbərlik bütün insanlığa şamildir. Əgər insan İslami məlumatların və qanunların geniş diametrliliyini və İslamın ortaya çıxdığı günlərdəki dünyanın cəhalət qaranlığını, fəsad pisliyini və pozğunluğunu yaxşı düşünsə bütün dünyayla üz-üzə gəlmənin, şirk və fəsadı birdən birə top yekun qarşıya almanın mümkün olmayacağından şübhə etməz. Bunun yerinə hikmət baxımından lazımlı olan bu idi: İslam çağırışı işə bəzi insanlarla başlamalı və bu bəzi insanlar Peyğəmbərimizin öz qövmü olmalı, sonra İslamın bu kəslər arasına yerləşməsi ilə başqalarına açılmalı idi. Necə ki belə oldu. Uca Allah buyurur ki: "Biz hər peyğəmbəri mesajımızı açıqlaya bilsin deyə mütləq qövmünün dili ilə göndərdik." (İbrahim, 4) "Əgər biz Quranı ana dili Ərəbcə olmayan birinə endirsəydik də onu onlara oxusaydı, ona inanmazdılar." (Şuəra, 198-199) Çağırışın və xəbərdarlığın Ərəblərlə olan əlaqəsini vurğulayan ayələr, onların çağırışın və xəbərdarlığın əlaqəli olduğu kəslərin bir parçası olduqlarından kənar bir mesaj vermirlər.

Quranın meydan oxuması haqqında enən ayələrə gəlincə, bəzi ayələrdə bu meydan oxuma sırf bəlağət baxımından isə bu, Quranın möcüzəvi xüsusiyyətinə söykənən meydan okuyuşunun bir istiqamətini bəlağətinin təşkil etməsindəndir. Yoxsa bu meydan oxuma İslam çağırışının yalnız Ərəb millətini hədəf aldığını isbat etməz. Bəli, şərhin reallaş-mesi üçün şəxsən Ərəb dili bilərək seçildi. Uca Allah belə buyurur: "Biz hər peyğəmbəri mesajımızı açıqlaya bilsin deyə mütləq qövmünün dili ilə göndərdik." (İbrahim, 4) "Biz bu Quranı vəhy etməklə sənə köhnə millətlərlə əlaqədar hekayələrin ən gözəlini izah edirik." (Yusuf, 3) "Heç şübhəsiz Quran Rəbbin tərəfindən endirildi. Onu, 'etibarlı ruh (Cəbrayıl)' endirdi, sənin ürəyinə. Xəbərdar edənlərdən biri olasın deyə. Açıq, sadə bir Ərəbcə ilə." (Şuəra, 192-195) Ərəb dili mənaları, zehini məqsədləri ən əskiksiz şəkildə açıqlayan bir dil olduğu üçün Allah bu dili digər dillər arasından əziz kitabı üçün seçdi və "Biz düşünüb idrak edəsiniz deyə bu kitabı Ərəbcə bir Quran etdik." (Zuxruf, 3) buyurdu.

Qısacası, Peyğəmbərimiz çağırış vəzifəsini boynuna götürüncə uca Allah özünə öz tayfas(n)ı ilə işə başlamasını əmr edərək "Ən yaxın tayfasını xəbərdar et" buyurdu. Peyğəmbərimiz bu ilahi əmr uyğun olaraq tayfasını yığaraq onları özünə gələn mesajı qəbul etməyə çağırdı və çağırışına ilk müsbət qarşılığı verənin özündən sonra xəlifəsi olacağını vəd etdi. Hz. Əli onun bu çağırışına müsbət cavab verdi. Peyğəmbər bunu ona təbrik etdi. Tayfasının digər mənsubları Hz. Əlini lağ etdilər. Bu məlumatlar səhih rəvayətlərdə, tarix və siyer kitablarında vardır. [23] Arxasından Peyğəmbərimizin ailəsindən bir neçə adam da məsələn bərabər/yoldaşı Xədicə, əmisi Həmzə və Şiənin rəvayət etdiyinə görə əmisi Əbu Talib, Hz. Əliyə qatıldılar. Əbu Talibin iman etdiyinə bağlı onun şeirlərində açıq və emalı dəlillər vardır. [24] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> (İman etdiyini elan etməmiş olması Peyğəmbərimizi himayə edə bilmək için idi.)

Arxasından uca Allah, Peyğəmbərimizə bütün qövmünü çağırışının əhatəsinə al/götürməsini əmr etdi. Bunu aşağıdakı ayələrdən açıqca anlayırıq: "İşdə beləcə sənə Ərəbcə bir Quran vəhy etdik ki, ana şəhəri (Məkkəni) və ətrafındakıları xəbərdar edəsin." (Şura, 7) "Səndən əvvəl özlərinə xəbərdarlıqçı gəlməyən bir cəmiyyəti, doğru yola gəlsinlər deyə, xəbərdar etməyin üçün enmişdir." (Səcdə, 3) "Bu Quran, gərək sizi gərəksə çatdığı hər kəsi xəbərdar edim deyə mənə vəhy edildi." (Ən'am, 19) Bu son ayə diqqətə çarpan bir şəkildə göstərir ki, İslam çağırışı yalnız Ərəblərlə məhdud deyil. Müəyyən bir hikmətə və faydaya söykənən olaraq onlardan işə başlamışdır.

Uca Allah daha sonra İslam çağırışının dünyadakı kitab əhli olan və olmayan bütün millətlərə yaymasını əmr etdi. Yuxarıda oxuduğumuz ayələr buna dəlildir. Uca Allah belə buyurur: "Ey insanlar, mən sizin hamınıza göndərilmiş bir Allah elçisiyəm." (Ə'RAF, 158) "Lakin o Allahın elçisi və peyğəmbərlərin sonuncusudur." (Əhzab, 4) Yuxarıdakı digər ayələr də bu gerçəyi göstərir.