Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Aralarında ədaləti yerinə gətirə bilməyəcəyinizdən qorxsanız, o halda (tək) biriylə (evlənin)." Bu ifadənin mənas(n)ı, bir qadın ilə evlənin, daha çoxuna cəhd etməyin deməkdir. Uca Allah tək qadınla evlənməyi, ədaləti təmin edə bilməmə məlumatına deyil, qorxusuna bağlayır. Çünki nəfsin qışqırtma və aldatmasının açıqca təsirli olduğu bu cür mövzularda əksəriyyətlə qəti məlumat əldə edilməz. O zaman gözlənilən fayda təmin edilə bilməz.

"və ya sahib olduğunuz ilə kifayətlənin." Bu ifadə ilə, nökərlər nəzərdə tutulur. Yəni bərabər/yoldaşları arasında ədalətli davrana bilməyəcəyindən çəkinən kimsə, tək bir bərabər/yoldaşla evlənməlidir. Əgər daha çoxunu istəsə, nökərlərə yönəlməlidir. Çünki kişilər üçün nökərlərlə yatmaqla əlaqədar, bərabərliyi güdmə qaydas(n)ı qon/qoyulmamışdır. Buradan bu xüsus ortaya çıxır ki ayənin məqsədi, nökərlərə zülm və haqsızlıq etməyi caiz sayaraq onlara yönəlməyi təşviq etmək deyil. Çünki Allah zalımları sevməz və əsla qullarına zülm etməz. Lakin onlar haqqında yatma barəsində bərabərliyi güdmə şərti axtarılmadığı üçün onlarda ədaləti tətbiq etmək daha asandır. Bu incəlik üzündən, "sahib olduğunuz" ifadəsinin zikr edilməsi ilə, nökər olaraq onları al/götürməklə kifayətlənmək və nökər olaraq onlarla birləşmək nəzərdə tutulmuşdur. Yoxsa dörd dənəsi və ya daha çoxuyla/çox evlənmək nəzərdə tutulmamışdır. Çünki onları evləndirmə mövzusuna bu surənin iyirmi beşinci ayəsində toxunulacaq: "İçinizdən inanmış azad qadınlarla evlənməyə (maliyyə baxımdan) gücü çatmayan kimsə, (siz Müsəlmanların) sahib olduğunuz inanmış nökərlərinizdən evlənsin..."

"Ədalətdən ayrılmamanız üçün ən uyğun olan, budur." Ayənin orijinalında keçən "teulu" sözünün kökü olan "avl" meyl etmək, sapmaq deməkdir. Yəni bu yol, qanuniləşdirilmiş şəkliylə ədalətdən sapıb onlara haqsızlıq etməmənizin ən kəsə yoludur. Kimiləri buradakı "avl" sözünün yük və ağırlıq mənasını verdiyini söyləyirlər ki, bu məna ayəyə həm söz, həm məzmun baxımından xaricidir. Şəri hökmün hikmətini ehtiva edən bu cümlənin ayədə iştirak etməsi, nikah hökmlərini qoymada ədalət, düzgünlükdən sapmama və haqqları tapdalamama əsasına söykən/dözüldüyünü göstərən bir dəlildir.

"Qadınların mehirlerini (Allah tərəfindən) bir hədiyyə olaraq verin." Ayənin orijinalında keçən "sadukat" və eyni şəkildə "sadeka" və "sadak" sözləri, mehir deməkdir. "Nihlet" sözü isə, əvəz qarşılığı olmayan hədiyyə deməkdir. Ayədəki "sadukat" sözünün 'hunne=kadınların' əvəzliyinə izafə edilməsi [və "mehirlerini" deyilməsi] buna dəlildir: Mehir vermənin lazımlılığına dair hökm vermək, xalq arasındakı evlilik ənənəsinə söykən/dözər. Bu ənənəyə görə, evlənərkən qadınlara müəyyən bir malı və ya dəyəri olan bir şeyi mehir olaraq ayırmaq lazımdır. Bu mehir sanki satın alınan bir malın qarşılığı kimidir. Çünki, xalq arasında evlənmək istəyən kişinin qadına talib olması ədəd/adətdir. Bu mövzu irəlidəki elmi araşdırma hissəsində ələ alınacaq. Kişi qadını istər. Eynilə bir müştərinin əşya al/götürməsi üçün əvəziylə satıcıya getməsi kimi. Hər nədirsə. Bu ayə xalq arasındakı bu ənənəs(n)i təsdiqləyir.

Hər halda qadının razılığı ilə belə olsa kişinin mehir üzərində əsla qənaətdə ol/tapıla bilməyəcəyi vəhmi vardır ki, bu cümlənin dərhal arxasından "Lakin onlar könül xoşluğu ilə onun bir qisimini sizə bağışlayarlarsa, onu nuşla yeyin." buyurulmuşdur. Bu vaxt mihrin bir hissəsini yeyə bilmənin könüllü olaraq bağışlama şərtinə bağlanması, hökmün əslini ehtiva edən cümləni təkid etdiyi kimi bu hökmün (yeyin) təklifi [lazımlılığı ifadə edən] bir hökm deyil, vəzi bir hökm olduğunu da göstərir.

Ayədəki "henien" sözünün kökü olan "hena'" sözü, asan həzm etmə və bünyənin qəbul etməsi mənasını daşıyar və yeməklər üçün istifadə edilər. Bir də buna bənzər və 'reyy' kökündən törəmiş 'meriy' sözü vardır. 'Heniy' sözü necə yeməklər üçün istifadə edilirsə 'meriy' sözü də içkilər üçün istifadə edilər. Tək 'hena' sözü həm yeməklər həm də içkilər üçün birlikdə istifadə edilə bilər. Lakin 'henien, merien' deyilincə 'henien' yeməklərə, 'merien' də içkilərə məxsus olar.

"Allahın sizin üçün dolanışıq qaynağı və yaşayış vəsiləsi etdiyi mallarınızı beyinsiz (yetimlərə) verməyin..." Ayənin əsl mətnində keçən "sufeha" sözünün kökü olan "sefeh" sözü, ağıl yüngüllüyü deməkdir. Elə sanıram ki əsl mənas(n)ı, yüngül olması normal olmayan şeylərin yüngüllüyüdür. Buna nümunə olaraq "əz-zimam-us sefih=sefih düzümün" yəni çox dalğalanan düzümün deyimi vardır. Ayrıca pis toxunmuş mənasını vermək üzrə "sevbin sefih=sefih paltar" deyilir. Lakin sonraları daha çox nəfs yüngüllüyü mənasında istifadə edilmişdir və məqsədlərə görə məna fərqliliyi göstərmişdir. Məsələn dünya işlərində ağırlıqlı fikiri olmayanlara 'səfeh' deyildiyi kimi fasiqlər və dini qaydaları əhəmiyyətsiz hesab edənlərə də "səfeh" deyilmişdir. Buna bənzər ayrı istifadələri də vardır.

Ayənin zahirindən aydın olan budur: Beyinsizlərin əlinə çox mal verilməsi, onlara dolanışıqları üçün tələb etdiyindən çox qaynaq köçürülməsi qadağan edilir. Ancaq bu ayənin vəlilərin rəhbərliyi və qiymətləndirməsi altında olan yetim mallarından danışılan bir məzmunda ələ alınmış olması, buradakı beyinsizlərdən yetim axmaqların nəzərdə tutulduğuna və ayrıca "mallarınız" ifadəsi ilə əslində beyinsizlərin malları nəzərdə tutulduğuna dair təyin edici ipucudur. Bu malın vəlilərə izafə edilməsi bir növ maraq/əlaqə səbəbi ilədir. "O malların gəliriylə onları bəsləyin, geydirin." ifadəsi də bunu göstərər. Ancaq əgər ayənin yetim olmayan digər beyinsizlərin vəziyyətini şərhinə qəti gözlə baxılsa, o halda " beyinsizlər" ifadəsinin yetim olan və olmayan bütün axmaqları əhatəsinə al/götürdüyünü söyləmək lazımdır; amma ilk ehtimal daha güclüdür.

Hər nədirsə, əgər beyinsizlərdən ağılı çatmaz yetimlər nəzərdə tutulduğunu söyləsək, o halda "mallarınız" ifadəsindən "yetimlərin malları" nəzərdə tutulmuş olar. Özlərinə xitab edilən vəlilərə izafə edilmiş olması isə, bu xüsusu vurğulamaq üçündür ki əslində dünyadakı malın və sərvətin bütünü, dünyadakıların hamısına aiddir. Bir qisim malın cəmiyyətdəki bəzi fərdlərə təsis edilməsi və bir başqa malın başqa fərdlərin əlinə verilməsinin səbəbi, mülkiyyətin və mal təsisinin təməl dayağı olan ictimai mənfəətdir. İnsanların bu gerçəyin şüurunda olmaları, bütünü ilə bir cəmiyyət olduqlarını və malların bütünü ilə cəmiyyətlərinə aid olduğunu bilmələri və bu gerçəyi meydana gətirmələri lazımdır. İnsan cəmiyyətindəki hər kəsin dünya malını sürüşərməsi, qoruması, onun axmaqların israfları ilə itməsinə meydan verməməsi, onu uşaqlar və dəlilər kimi mal rəhbərliyini bacara bilməyənlərin rəhbərliyinə buraxmaması hər kəsin vəzifəsidir. Bu ayədəki izafet bu surənin iyirmi beşinci ayəsindəki, yəni "İçinizdən inanmış azad qadınlarla evlənməyə (maliyyə baxımdan) gücü çatmayan kimsə, sahib olduğunuz inanmış nökərlərinizdən evlənsinlər." ayəsindəki izafet kimidir. Bu ayədəki "feteyat=cariyeler" sözündən, evlənmək istəyən kişinin sahib olduğu nökərlərin nəzərdə tutulmadığı bilinməkdədir.

Bu ayə cəmiyyətə istiqamətli bir ümumi hökmü açıqlayır. Bu hökm budur: Cəmiyyət tək bir şəxsiyyətə malikdir. Onun ayaqda dayanmasını təmin edən və dolanışığını təmin edən malın bütünü, ona aiddir. Nəticədə cəmiyyətin bunu idarə etməsi, yaxşı istifadə etməsi, nemalandırması, iqtisadi və balanslı şəkildə ondan dolanışığını təmin etməsi, onu itkinlərdən və sui-istifadələrdən qoruması lazımdır. Bu təməl qanunun detallarından biri budur: Vəlilərin, ağılı çatmazların qarovulunu boynuna götürmələri lazımdır. Buna görə, onlara öz mallarını verib gərəksiz yerlərdə xərclənmələrinə meydan verməmələri, bunun yerinə o malları əllərində tutub yaxşı istifadə etmələri; qazanc, ticarət və hər cür gəlir möhkəmə yolu ilə onu çoxaltmaları, əslinə toxunmadan qarından və nemasından beyinsizlərin xərclərini qarşı-lamaları lazımdır. Beləcə malın yavaş yavaş tükənməsini və ağılı çatmazların yoxsulluğa və pərişanlığa məhkum olmalarını önləmiş olarlar.

Bundan bu xüsus ortaya çıxır ki, "O malların gəliriylə onları bəsləyin, geydirin" ifadəsindən məqsəd, yetimlərin mallarının əsli ilə deyil; neması ilə, qazancı ilə, qarı/qazancı/arvad ilə xərclərinin qarşılanmasıdır. Yoxsa əgər malın əsli olduğu kimi tutular da işlədilməz, bazarda işlədilməz isə günün birində bitər. İşdə ayənin əslində "minha=ondan" sözünün deyil də "fiha=onda" sözünün istifadə edilməsindəki incəlik budur. Təfsir alimi Zemahşeri də bu incəliyə diqqət çəkmişdir.

Bu ayəyə söykən/dözərək iqtisadi yoxlama altına alınanlara bağlı vəliliyin ümumi xüsusiyyətli olduğunu və onların bütün işlərini əhatə etdiyini söyləmək uzaq bir ehtimal deyil. Bu səbəb ilə ki, uca Allah bu cür kəslərin vəziyyətinin laqeydlik edilməsinə razı olmaz. Tərsinə, İslam cəmiyyəti bunların vəziyyətini boynuna götürməlidir. Əgər ortada ata, baba kimi ailədən bir vəli varsa bu məsuliyyəti boynuna götürüb lazım olanları etmək ona düşər. Yoxsa fiqhdə detallarıyla edilən şərhlərə görə İslam hökuməti və ya möminlər bu vəzifəs(n)i boynuna götürməlidirlər.

İslam və ictimai mülkiyyət

Bu, Quranda açıqlanan bir gerçək, əhəmiyyətli bir çox İslam hökmünün və qanunun təməl dayağıdır. Araşdırmaqda olduğumuz ayədən çıxan bu mənas(n)ı nəzərdə tuturam: Malın gerçək mülkiyyəti Allaha aiddir. O, onu insan cəmiyyətinin ayaqda dayanmasının və dolanışığının qaynağı etdi. Allah bu malı heç kimə dəyişməz şəkildə vakfetmemiş, heç bir fərdə şəriətin qənaət səlahiyyətini ortadan qaldıracaq şəkildə bağışlamamışdır. İslam bu qanunu ortaya qoyduqdan sonra cəmiyyətə verilmiş malın qanuniləşdirilmiş bəzi məsələn miras, mülk əldə etmə və ticarət kimi əlaqələr uyğun olaraq şəxslərə təsis edilməsinə icazə verdi. Şəxslərin mal üzərində qənaətdə ol/tapıla bilmələri üçün də ağıllı olmaq və buluq çağına girmiş olmaq kimi bəzi xüsusları şərt qaçdı.

Hamı/həmişə güdülən və detallarının qiymətləndirilməsi üçün dayaq qəbul edilən dəyişməz qanun, malın bütününün cəmiyyətə aid olmasıdır. Xüsusi mənfəətlər, cəmiyyətə istiqamətli cəmiyyət çıxarının qorunduğu və ictimai mənfəətlərlə zidd düşmədiyi təqdirdə güdülər. Əgər qarşıdurma və ictimai mənfəətin zədələnilməsi söz mövzusu olsa, prioritet heç tərəddüdsüz ictimai mənfəətindir.

İslamda bu təməl qanundan infak qaydaları və muamelat hökmlərinin çoxu kimi bir çox əhəmiyyətli təfərrüat çıxar. Uca Allah bu təməl qanunu Quranın bir çox yerində təsdiq edir. Necə ki belə buyurur: "Allah yer üzündəki hər şeyi sizin üçün yaratdı." (Bəqərə, 29) Bəqərə surəsindəki infaka bağlı ayələri araşdırarkən bu mövzuda çox şərh etdik. Oraya müraciət edə bilərsiniz.

* * *

"O malların gəliriylə onları bəsləyin, geydirin və onlara gözəl söz söyləyin." "Sən dilədiyinə qarşılıqsız ruzi verərsən." (Al/götürü İmran, 273) ayəsini araşdırarkən ruzinin mənas(n)ı haqqında kifayət qədər şərh etmişdik.

"O malların gəliriylə onları bəsləyin, geydirin" ifadəsi, məna baxımından "Onların (anaların) yeməyi və geyəcəyi... uşaq özünün olana (ataya) aiddir." (Bəqərə, 233) ayəs(n)i kimidir. Bu səbəbdən bu ayələrdə keçən 'ruzi' sözü insanın bəslənməsini təmin edən maddələr, 'kisvə' sözü isə, insanın istidən və soyuqdan qorunması üçün geydiyi şeylər deməkdir. (Tək Quran terminologiyasına görə ruzi və kisvə, bizim dilimizdəki kisvə və aliment kimidir.) Bu sözlər kinayə yolu kimi insanın maddi və həyati bütün ehtiyaclarını qarşılayan imkanların bütününü ehtiva edən ifadələrdir. Elə olunca iqamətgah kimi insanın digər ehtiyacları da bu sözlərin əhatəsinə girər. Necə ki, əslində ken idinə xas bir mənas(n)ı olan 'yemək' sözü "Lakin onlar könül xoşluğu ilə onun bir qisimini sizə bağışlayarlarsa, onu nuşla yeyin." ifadəsində olduğu kimi kinayə yolu ilə mütləq qənaət mənasında istifadə edildi.

"Onlara gözəl söz söyləyin." Bu ifadə vəlilik vəzifəsini təşkil edən əxlaqi bir cümlədir. Çünki söz mövzusu yetimlər malları üzərində qənaətdə ol/tapılmaqdan məhrum edilən beyinsizlər ola bilərlər; amma onlar nə vəhşi heyvan və nə meraya salınacak qoyun sürüsü deyildirlər; insandırlar, onlara insan rəftarı edilməlidir. O halda, özlərinə insana deyiləcək sözlər söyləmək və onlarla insana yaraşar tərzdə əlaqə yaratmaq, onları çirkin sözlərlə təhqir etməkdən qaçınmaq lazımdır.

Buradan bu xüsus açıqlıq qazanır ki, "Onlara gözəl söz söyləyin" ifadəsi eynilə "İnsanlara gözəl söz söyləyin." (Bəqərə, 83) ifadəsi kimi kinayə yolu ilə yaxşı rəftarı, çirkinlikdən uzaq gözəl əlaqəni vurğulayan bir ifadə ola bilər.

"Evlənmə çağına gələnə qədər yetimləri təcrübənin. O halda əgər onlarda bir yetkinluq görsəniz, mallarını özlərinə verin." Ayənin əsl mətnindəki "ibtelu" sözünün məsdəri olan "ibtila" imtahan mənasını verər. "Beleğun nikah=evlenmeye çatmaq"dan məqsəd, evlənmə çağına gəlməkdir. Bu səbəbdən bu deyim ağılı bir məcazdır. Ayədəki "anestum" hərəkətinin məsdəri olan "inas" görmək deməkdir. Bu sözdə ülfət mənas(n)ı da vardır. Çünki ülfətin törədiyi əsl kök, "üns" sözüdür. Ayənin orijinalında keçən "ruşd" sözü, həyatın məqsədlərini tapmaq deməkdir və "ğayy=sapma" sözünün əleyhdarıdır. "Fedfeu ileyhim emvalehum=onların mallarını rədd edin" ifadəsi, yetimə malını verib onu əlinə təslim etmək mənasını [yəni "itələyə" mənasını] verən bir kinayədir. Sanki vəli, malı yetimə verib onu özündən uzaqlaşdırır. Bu ifadə çox istifadə edilməsiylə birlikdə gözəl bir kinayə ehtiva etməkdədir.

"Evlənmə çağına gələnə qədər" ifadəsi "təcrübənin" əmri ilə əlaqəlidir. Bu cümlə, imtahanın davamlılığına bağlı bir cür işarəs(n)i ehtiva edər. Yəni yetimin vəlisi, yaxşını pisi bir-birindən ayırt edib sınanmağa əlverişli hala gəlməsindən etibarən sınağa başlayacaq və bu sınağı evlənmə dövrünə girib kişilik çağına çatana qədər davam etdirəcək. Bu hökmün təbiəti, belə davranmağı tələb edir. Çünki yetkinluğu görə bilmək, uşağı bir və ya iki hadisədə sınamaqla əldə edilməz. Bunun üçün sınağı təkrarlayıb yetkinləşməyə bağlı müşahidəs(n)i tutmaq lazımdır. Bu da təbiətiylə uşağın əvvəl şikayət yəni yaxşıyla pisi bir-birindən ayırt etmə çağına, sonra evlənmə dövrünə çatmasına qədər sürəcək uzun bir müşahidə et olar.

"O halda, əgər onlarda bir yetkinluq görsəniz..." ifadəsi "yetimləri təcrübənin" ifadəsinin davamı və detalıdır. Ayənin mənas(n)ı budur: Yetimləri təcrübənin. Əgər onların yetkinləşdiklərini görsəniz, mallarını onlara verin. Bu söz bunu bildirir: Evlilik çağına girmək, yetimin malını əlinə verməyi, onun malı üzərində qənaətdə müstəqil olmasını tələb edir. [Yəni müstəqil olmasında tam niyə/səbəb deyil.] Lakin yetkinluq, bu qənaət səlahiyyətinin etibarlılıq qazanmasının şərtidir.

İslam, insanın buluq çağına çatmasına istiqamətli qiymətləndirməyi iki qisimə ayırar. İbadətlərdə, həddlərin tətbiq olunmasında və diyetlərdə yalnız evlənmə yaşı olan şəri buluq yaşı ilə kifayətlənərkən maliyyə qənaətlərin etibarlılığında və təsdiqlərdə fiqh kitablarında detalları verildiyi üzrə evlənmə yaşına girmənin yanında yetkinləşmə şərtini axtarar. Bu da İslamın qanun qoyma sırasındakı incəlikli rəftarlarındandır. Çünki maliyyə qənaət kimi mövzularda yetkinluğu göz ardı etmək, Məsələn yetimlər kimi seqmentlərdə ictimai həyat nizamında pozuqluğa gətirib çıxarar. Yetkinləşməmiş yetimlərin qənaətlərini və etiraflarını etibarlı saymaq, onların əxlaqsız fərdlər tərəfindən aldadılmalarını, ən sadə yoldan bütün dolanışıq imkanlarının əllərindən alınmasını; saxta sözlərlə, yalançı vədlərlə və yanıldıcı əməliyyatlarla aldadılmalarını özü ilə gətirər. Ona görə bu cür mövzularda yetkinluq şərtini axtarmaq qaçınılmazdır. Amma ibadətlər kimi mövzularda bu şərti axtarışın gərəksizliyi açıqdır. Həddlərin və diyetlərin tətbiq olunmasında da vəziyyət eynidir. Çünki bu cür günahların və cinayətlər/günahların pisliyini inkar etmək və bunlardan qaçınmaq lazım olduğunu qavramaq üçün yetkinləşmiş olmaq lazım deyil. İnsan bunları yetkinləşmədən əvvəl də fərq edə bilər. Buna görə bu mövzularda insanın vəziyyətində yetkinləşmə əvvəlində və sonrasında fərqlilik olmaz.

"Onların mallarını israf edərək və ya böyüyəcəklər deyə tezis əldən yeməyin..." "İsraf" hər hansı bir işdə ölçünü aşmaqdır. Yenə ayənin orijinalında keçən "bidaren" sözü bir şeyə tələsik ilə təşəbbüs göstərmək deməkdir. "Bidaren ən/en yekberu" ifadəsi, "yetimlər böyüyər də sizi mallarını yeməyə buraxmazlar qayğısı ilə" mənasındadır. [Buna görə, ibarət əslində "bidaren hazere ən/en yekberu"dur.] Zəif alimlərinin fikirinə görə, "ən/en" və "ənnə" ədatından əvvəl mənfilik və ya o mənas(n)ı verən sözün hazfedilmesi, müqayisəs(n)i və alışıla gələn bir qaydadır. Bu surənin yüz yetmiş altıncı ayəsində "yubeyyinullahu lekum ən/en tezillu" cümləsində də eyni zəif qaydas(n)ı etibarlıdır. Əsli, "li ən la tezisili" və ya "hazere ən/en tezillu"dur; yəni ayənin mənas(n)ı belədir: "Çaşmamanız üçün Allah sizə şərh edir."

Ayədə yetim malını, israf edərək yemək ilə yetimlər böyüyüncə mallarına toxundurmazlar narahatlığı ilə yemənin qarşı-qarşıya gətirilmiş olmasından bu nəticəs(n)i əldə edirik: Yetim malını israf yolu ilə yemək, ehtiyac səbəbi olmadan, həkk etmişlik bəhanəsi ol/tapılmadan, birbaşa əhəmiyyətli hesab etməz bir haqsızlıq yolu ilə onların mallarına hücum etməkdir. Yetimlər böyüyər qayğısı ilə mal yemək isə, vəlinin öz işinə ənənədə uyğun hesab edilən bir ödəniş miqdarında onların mallarına əl atmaqdır. Tək bu vəziyyətdə, əgər yetim böyüsə vəlini bu cür bir mal yeməkdən alı qoyma ehtimalı vardır. Qısacası, bu iki növ yemənin hər ikisi də qadağandır. Tək əgər vəli kasıb olar və dolanışığını qarşılamaq üçün çalışması və ya yetim üçün işlə/çalışaraq onun malından zəruri ehtiyaclarını qarşılaması qaçınılmaz olsa, bu vəziyyət müstəsnadır. Bu vəziyyət əslində bir tacirin və ya inşaat işçisinin ticarət və işinin əvəzini al/götürməsi kimidir. İşdə uca Allah bu vəziyyətlə əlaqədar olaraq belə buyurur: "Yetimlərin vəlilərindən zəngin olan" yəni dolanmaq üçün yetimin malından ödəniş al/götürməyə ehtiyacı olmayan varlıqlı vəlilər "iffətli olsun" yəni iffəti özlərinə yol əldə etsinlər və onun arxasında olsunlar; beləcə yetimin malına heç toxunmasınlar. Amma "kasıb olan vəli isə, ənənəyə uyğun bir miqdar yesin."

Bəzi təfsirçilər "Kasıb olan vəli isə, ənənəyə uyğun bir miqdar yesin." ayəsini, kasıb vəli xərcləməsini ənənəyə uyğun miqdarda yetimlərin mallarından deyil, öz malından etsin şəklində təfsir etmişlər. Amma bu təfsir, zəngin və zəngin olmayan vəli ayrımı ilə uyğun gəlməz.

"Mallarını özlərinə geri verdiyiniz zaman yanlarında şahid saxlanın." Uca Allah bu ayədə, yetimlərə mallarını verərkən, əməliyyatı sağlamlaştırmaq və təbiət biləcək olan anlaşılmazlıq və mübahisə/müzakirə ehtimalını ortadan qaldırmaq üçün şahid tutmağı qanuniləşdirdiyini açıqlayır. Yetimin yetkinləşdikdən və malını vəlisindən al/götürdükdən sonra onun əleyhində iddialar irəli sürməsi mümkündür. Bunların hamısının arxasından "Hesab soruşmaq üçün Allah yetər." ifadəsinə yer verilmişdir. Bu cümlə hökmü birinci dərəcədəki əsl qaynağına bağlayır. Yəni hər hökm uca Allahın bir adının və ya sifətinin əks olunması və təcəllisidir. Uca Allah hesaba cazibədar olduğuna görə qullarının hökmlərini incə bir hesabdan keçirmədən buraxmaz. İşdə buna görə Allah möhkəm və möhkəmi qanuniləşdirər.

Ayrıca bu ilahi ifadə, İslamın dini təhsilini tamama çatdırıcı bir xüsusiyyət daşıyar. Çünki, İslam insan təhsilini tövhid təməlinə söykəyər. Çünki hər nə qədər şahid saxlamaq əksəriyyətlə anlaşılmazlıqları və döyüşləri ortadan qaldıracaq bir tədbir isə də şahidlərin ədalətdən sapmaları və ya başqa faktorlar üzündən məqsədini reallaşdırmağa bilər. Lakin uca və güclü mənəvi səbəb, kafi dərəcədə hesaba cazibədar olan Allahdan qorxmaqdır. Əgər vəli, şahidlər və özünə malı verilən yetim, bu gerçəyi göz qarşısında saxlasalar, qətiliklə aralarında anlaşılmazlıq və döyüş meydana gəlməz.

İndiyə qədər açıqlanan incəlikləri qavradıqdan sonra, təkrar bu iki ayənin nə qədər təəccüblü bir şərh etdiklərinə baxın. Ayələrdə əvvəl yetimlərin və məhdudların mallarına dair vəlayət və onların mallarını qarovul altında tutmağa bağlı müəyyən və əhəmiyyətli məsələlər açıqlanmışdır. Yəni yetim malının necə təslim alınacağı, qorunacağı, işlədiləcəyi, istifadə ediləcəyi, geri veriləcəyi və nə vaxt təslim alınıb nə vaxt təslim ediləcəyi izah edilmişdir. Bütün bu əməliyyatlarda ictimai mənfəətin göz qarşısında saxlanıldığı yəni yuxarıda açıqladığımız üzrə malın əslində Allahın olduğu, ONun bunu insanların dolanışıq qaynağı etdiyi təməl qanunu vurğulanaraq mövzunun təməli möhkəmə alınmışdır.

İkinci mərhələdə insanı bu qaydalara uyğun şəkildə öyrədən əxlaq prinsipi, yəni uca Allahın "onlara gözəl söz söyləyin." şəklindəki buyruğu açıqlanmışdır.

Üçüncü mərhələdə bunların hamısı tövhid təməlinə söykənilmişdir. Bu qanunun, tək başına bütün tətbiqə dönük və əxlaqi hökmlərə suveren olduğu; tətbiqə dönük hökmlərin və əxlaq qaydalarının təsir baxımından qeyri-kafi qaldığı vəziyyətlərdə bu qanunun hər alan/sahə də müsbət təsirini göstərdiyi vurğulanmışdır. Bu qanun uca Allahın "Hesab soruşmaq üçün Allah yetər." buyruğunda dilə gətirilmişdir.

ayələrin hədislər İşığında şərhi

et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak etdiyinə görə İbni Əbu Xatəm, Səid b. Cubeyrin "Yetimlərə mallarını verin..." ayəs(n)i haqqında belə dediyini nəql edir: "Gatafan qəbiləsindən bir adamın yanında qardaşının yetim oğuluna aid böyük miqdarda mal vardı. Yetim, buluq çağına girincə malını istədi; lakin əmisi malını vermədi. O zaman cavan, əmisini Peyğəmbərimizə (s. a. a) şikayət etdi. Bu hadisə üzərinə "Yetimlərə mallarını verin" ayəs(n)i endi..." (c. 2, s. 117)

Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s) belə deyir: "Bir kişinin spermasının dörd azad qadın rəhmindən çoxuna axması halal deyil." (c. 1, s. 218, h: 14)

əl-Kafi adlı əsərdə iştirak etdiyinə görə İmam Sadiq (ə.s) belə deyir: "Dörd bərabər/yoldaşlı bir kişi əgər bərabər/yoldaşlarından birini boşasa, boşadığı bərabər/yoldaşının iddeti (gözləmə müddəti) sona çatmadan beşinci bir qadınla evlənə bilməz." (c. 5, s. 429, h: 1)

Bu mövzudakı rəvayətlərin sayı çoxdur.

İlel-üş Şarayi' adlı əsərdə yazar öz rəvayət zənciriylə Muham-med b. Sinandan belə rəvayət edər: "İmam Razılıq (ə.s) onun soruşduğu suallara yazdığı cavabında kişinin dörd qadınla evlənə bilməsinin, buna qarşılıq qadının birdən çox kişilə evlənməsinin qadağan meydana gəlinin səbəbini belə açıqlamışdır: 'Çünki kişi dörd qadınla evli olduğu zaman doğan uşaq onun olar. Amma əgər qadının iki və ya daha çox sayda əri olsa, doğuracağı uşağın atasının kim olduğu aydın olmaz. Çünki hər iki böyük/ər də qadınla ortaq şəkildə nikahlıdırlar. Bu da neseplerde, miraslarda və mədəniyyətlərdə qarışıqlığa, nizamsızlığa və fəsada gətirib çıxarar.'

Məhəmməd b. Sinan deyir ki: "Bir kişinin dörd azad qadınla evlənə bilməsinin səbəblərindən biri də qadınların kişilərdən çox sayda olmalarıdır. Doğrusunu Allah bilər, amma "Könülünüzün rahatladığı qadınlardan iki, üç və dörd evlənə bilərsiniz." ayəsinə baxılınca bunun belə olduğu görülər. Bu uca Allahın bir təqdiridir. Məqsəd zəngin ilə kasıbın bu barədə əlləri açıq olsun və kişi gücünün çatdığı ədəddə qadınla evlənə bilsin..." (c. 1, s. 504, bab: 271)

əl-Kafi adlı əsərdə, İmam Sadiqdən (ə.s) nəql edilən bir rəvayətdə o həzrətin bunu da əlavə etdiyi iştirak etmişdir: "Allah qısqanclığı kişilərə məxsus etdi. Buna görə qadına yalnız ərini halal edərkən kişiyə dörd qadınla evlənməyi halal etdi. Allah (bir tərəfdən) qadını qısqanclıqla sınamaqdan və (digər tərəfdən) kişinin özü ilə birlikdə üç qadınla daha evlənməsini halal etməkdən uca və kərimdir." (Fürus(n)u Kafi, c. 5, s. 504, h: 1)

Mən deyərəm ki: Bunu belə açıqlaya bilərik: Qısqanclıq yaxşı xasiyyətlərdən və ərdəmli bacarıqlardan biridir. O, insanı normal vəziyyətindən dəyişik hala gətirər; əgər bir başqası adamın din, namus, mövqe kimi özü üçün hörmətli qəbul etdiyi, qiymətli olduğuna inandığı bir varlığına hücum etsə o adamı müdafiə etməyə və intiqam almağa itələyər. Heç bir insan düşünülə bilməz ki, bu içgüdüsel sifətdən tamamilə məhrum olsun. O halda bu, insanın fitri xüsusiyyətlərindəndir və İslam da fitrətə söykənən bir dindir. Bu dində fitrətin gərəyi olan instinktlər ələ alınaraq insan həyatında faydalı olacaq şəkildə məhdudlaşdırılarlar və həyatda faydalı olmayan pozucu və qarışıqlığa gətirib çıxarıcı ünsürlər də ortadan qaldırılarlar. Mal əldə etmədə, yemədə, içmədə, geyimdə, evlənmədə və başqa sahələrdə olduğu kimi.

Uca Allahın kişiyə bərabər/yoldaşının yanında üç qadınla daha evlənməyi halal etdiyi qəbul edilincə -ki İslam dini, fitrətin hökmünü güdmə əsasına söykən/dözər- bunun lazımlı nəticəs(n)i olaraq qumalar üzündən qadınların kişilərə qarşı göstərdikləri reaksiyanın qısqanclıq deyil, həsəd olduğunu qəbul etməliyik. İrəlidə çox qadınla evlilik mövzusunu hərtərəfli araşdırarkən qadınlarda meydana çıxan bu reaksiyanın fitri və içgüdüsel olmadığı, qəza bir hal olduğu açıqlanacaq.

əl-Kafi adlı əsərdə müəllifin öz rəvayət zənciriylə Züraredən, İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Kişi arvadına etdiyi hədiyyədən geri dönə bilməz. Qadın da ərinə etdiyi hədiyyədən geri dönə bilməz. Hədiyyə həqiqətən verilmiş olsun və ya olmasın fərq etməz. Uca Allah belə buyurmurmu: "Qadınlara verdiklərinizdən heç bir şeyi geri al/götürməyin." [İmam -ə.s- Bəqərə surəsinin 229. ayəsini olduğu kimi deyil də ehtiva etdiyi mənasını köçürmüşdür.] Və yenə belə buyurmuşdur: "Əgər onlar könül xoşluğu ilə mehirlerinin bir qisimini sizə bağışlayarlarsa, onu nuşla yeyin." (Nisa, 4) Bu iki ayə həm mehiri, həm də hədiyyə və hədiyyəni əhatə edər." (Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 30, h: 3)

Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə Abdullah b. Kaddah, İmam Sadiqdən (ə.s), o da atasından belə rəvayət edər: "Adamın biri Hz. Əliyə gəldi və: 'Ey Əmr-əl Möminin, qarınımda bir ağrı var.' dedi. Hz. Əli: 'Bərabər/yoldaşın varmı?' deyə soruşdu. Adam 'bəli, var' dedi. Bunun üzərinə Hz. Əli belə dedi: 'Ondan könül məmnuniyyəti ilə öz malından verəcəyi bir hədiyyə istə və onunla bal satın al. Sonra o bala yağış suyu tök və iç. Çünki mən uca Allahın belə buyurduğunu eşitdim: Biz göydən bərəkətli bir su endirdik." [Qaf, 9] "Arıların qarınından dəyişik rəngi olan bir içki/içəcək çıxar. Onda insanlar üçün şəfa vardır. [Nəhl, 68] Əgər bərabər/yoldaşlarınız könül xoşluğu ilə mehirlerinin bir qisimini sizə bağışlayarlarsa, onu nuşla yeyin. [Nisa, 4] Bu dediyimi etsən inşallah şəfa taparsan.' Adam, Hz. Əlinin dediyini etdi və yaxşılaşdı." (c. 1, s. 218, h: 15)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət et-Dürr-ül Mensur təfsirində Abdullah b. Hamid, İbni Münzir və İbni Əbu Xatəm kanalıyla Hz. Əlidən nəql edilmişdir. Hz. Əlinin bu sözləri ayələrdən dəqiq və lətif faydalanma növündən bir nümunədir ki təməli, mənas(n)ı genişlətməyə söykən/dözər. Əhli Beyt İmamlarından gələn rəvayətlərdə bunun bənzərlərinə rast gəlinər. Bu rəvayətlərin bəzilərini uyğun yerləri gəlincə nəql edəcəyik.

əl-Kafi adlı əsərdə iştirak etdiyinə görə, İmam Mis (ə.s) "Mən sizə bir şey izah etdiyim zaman mənə Allahın kitabından (onun dəlilini) problem/sualın" dedi. Sonra bir danışmasında belə buyurdu: "Peyğəmbərimiz dedi-qodunu, malı səhv yolda istifadə etməni və çox sual soruşmağı qadağan etdi." Özünə; "Ey Rəsulullahın nəvəs(n)i, bu dedikləriniz Quranın harandadır?" deyildi. İmam (ə.s) belə cavab verdi: "Uca Allah belə buyurur: "Onların aralarında etdikləri çoxu gizli danışmalarda xeyr yoxdur; məgər ki, bu pıçıltılı yığıncaqların məqsədi sədəqə verməyi, yaxşılıq etməyi və insanlar arasında düzəltməyi və islahı əmr etmək olsun." (Nisa, 114) "Allahın sizin üçün dolanışıq qaynağı və yaşayış vəsiləsi etdiyi mallarınızı beyinsizlərə verməyin." (Nisa, 5) "Ey möminlər, açıqlandıqları təqdirdə xoşunuza getməyəcək olan şeyləri soruşmayın." (Maidə, 101) (c. 1, s. 60, h: 5)

Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə Yunus b. Yaqub deyir ki: "Mən İmam Sadiğə (ə.s) 'Mallarınızı beyinsizlərə verməyin.' ayəsindəki 'beyinsizlərdən kimlərin nəzərdə tutulduğunu soruşdum. Mənə; 'Özlərinə güvənmədiyiniz kəslər.' deyə cavab verdi." (c. 1, s. 220, h: 20)

Təfsir-ul Ayyaşidə İbrahim b. Abdulhamidin belə dediyi iştirak edər: "Mən İmam Sadiğə "Mallarınızı beyinsizlərə verməyin." ayəsindəki 'beyinsizlərədən kimlərin nəzərdə tutulduğunu soruşdum. Mənə; 'Şərab içənlərin hamısı səfeh (beyinsiz)dir.' deyə cavab verdi." (c. 1, s. 220, h: 22)

Təfsir-ul Ayyaşidə iştirak etdiyinə görə Əli b. Əbu Həmzə deyir ki: "İmam Sadiğə (ə.s) 'Mallarınızı beyinsizlərə verməyin.' ayəsində 'beninsizlərlə kimlərin nəzərdə tutulduğunu soruşdum. Mənə; 'Onlar yetimlərdir. Yetkinləşdiklərini anlamadıqca onlara mallarını verməyin.' dedi. Özünə; 'Yaxşı, onların malları necə bizim mallarımız olar?' deyə soruşdum. [Yəni ayədə niyə/səbəb "onların malları" yerinə "mallarınız" ifadəsi istifadə edilmişdir?] Mənə; 'Sən onlara varis olunca' deyə cavab verdi." (c. 1, s. 220, h: 23)

Təfsir-ul Qummuda İmam Misdən (ə.s) bu ayə haqqında belə rivatyet edilər: "Səfeh (beyinsiz)lerden məqsəd qadınlar ilə uşaqlardır. Əgər kişi bərabər/yoldaşının axmaq və işləri pozucu, uşağının da axmaq və işləri pozan olduğunu bildiyində, onlara Allahın onun dolanışıq qaynağı etdiyi mallarını verməməlidir. Ayədə keçən 'kıyamdan məqsəd, yaşayış vəsiləsidir..." (c. 1, s. 131)

Mən deyərəm ki: Bu mənadakı rəvayətlərin sayı çoxdur. Bunlar əvvəldən vurğuladığımız xüsusu təsdiq edir: Sefeh (beyinsiz) sözü geniş mənalı və dərəcəli bir termindir. Qənaət səlahiyyəti əlindən alınmış kimsə, yetkinluğa çatmamış uşaq, hava və həddindən artıq arzuları olan qadın, içki içən və özünə güvənilməyən hər kəs kimi kəsləri əhatəsinə al/götürər. Bu nümunələrin fərqliləşməsinə bağlı olaraq onlara mal vermənin mənas(n)ı da dəyişər. "Mallarınız" formasındakı izafə idin vəziyyəti də elədir. Bu mövzuda uyğunlaşdırma və qiymətləndirmə artıq sizə düşər.

İbni Əbu Həmzə rəvayətində İmam Sadiğin (ə.s) "Sən onlara varis olunca" şəklindəki cavabında daha əvvəl vurğuladığımız təməldə bütün malın cəmiyyətə aid olduğu, ikinci mərhələdə şəxslərə və xas məsləhətlərə təsis edildiyi qanununa işarə vardır. Malın birinci dərəcədəki sahibinin cəmiyyət olması, onun bir adamdan başqa bir adama keçməsinin səbəbidir.

Məhrum La Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Yetimin yetimlik dövrü ihtilam olması ilə sona çatar. İhtilam olmaq onun yetkinluq çağına girdiyinin göstəricisidir. Əgər ihtilam olduğu halda yetkinləşdiyi görülməz axmaq və qeyri-kafi olsa, vəlisi malını əlinə verməməlidir." (c. 4, s. 163, h: 1)

Yenə eyni əsərdə "Yetimləri təcrübənin..." ayəsiylə əlaqədar olaraq İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Yetimin yetkinləşməsindən məqsəd, malı qoruya bilməsidir." (c. 4, s. 164, h: 7)

Daha əvvəl ayənin bu xüsusu necə vurğuladığı izah edilmişdi.

et/ət-Tezhib adlı əsərdə "Kasıb olan vəli isə, ənənəyə uyğun bir miqdar qədər yesin." ayəsiylə əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Burada dolanışığını çətin təmin edən və öz istəklərini önləyən vəli nəzərdə tutulur. Belə bir vəlinin yetim malından ənənəyə uyğun olacaq miqdarda yeməsində qorxu yoxdur. Tək bu vəziyyət [vəlinin malın məsuliyyətini boynuna götürməsi və qarşılığında bir miqdar al/götürməsi] yetimin faydasına olması şərtiylə olar. O halda, əgər mal az isə vəli ona heç toxunmamalıdır." (c. 6, s. 341, h: 73)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Əhməd, Əbu Davud, Nəsəs(n)i, İbni Macə, İbni Əbu Xatəm və Nuhas -Nasih adlı əsərində- İbni Ömərdən belə rəvayət edərlər: "Adamın biri Peyğəmbərimizə "Mənim öz malım yox, lakin qarovulum altında bir yetim var. [onun malından yeyə bilərəmmi?]" deyə soruşdu. Peyğəmbərimiz adama belə dedi: "Qarovulunun altındakı yetimin malından ye. Lakin israf və bədxərclik etmə. Yetimin malıyla özünə qazanc möhkəmə və o malı öz malını qorumaq üçün qalxan olaraq istifadə etmə." (c. 2, s. 122)

Mən deyərəm ki: Bu mövzuda həm Əhli Beyt kanallarından həm də digər kanallardan gələn çox sayda rəvayət vardır. Bu barədə fiqhi araşdırmalar və bu fiqh araşdırmalarına bağlı rəvayətlər vardır. İstəyənlər hədis kitablarına və fiqh kitablarına müraciət edə bilərlər.

Təfsir-ul Ayyaşidə Rıfaa kanalıyla, "Kasıb olan vəli isə, yetimin malından ənənəyə uyğun miqdar yesin" ayəsiylə əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Atam dəfələrlə bu ayənin nəsh edildiyini söyləyərdi." (c. 1, s. 222, h: 33)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində Əbu Davud və Nuhas -Nasih adlı əsərlərində- və İbni Münzir, Ata kanalıyla "Kasıb olan vəli isə, yetimin malından ənənəyə uyğun miqdar yesin" ayəsiylə əlaqədar olaraq İbni Abbasdan belə rəvayət etdikləri iştirak edər: "Bu ayə, "Şübhəsiz haqsızlıqla yetimlərin mallarını yeyənlər..." (Nisa, 10) ayəs(n)i ilə nəsh edilmişdir." (c. 2, s. 122)

Mən deyərəm ki: Bu ayənin mensuh olması nesih ölçüsü ilə uyğun gəlmir. Çünki Quranın ayələri arasında, bu ayələ əlaqəsi nasih və mensuh ayə əlaqəsi olacaq heç bir ayə yoxdur. "Şübhəsiz haqsızlıqla yetimlərin mallarını yeyənlər..." ayəs(n)i isə, məzmun baxımından bu ayənin məzmunu ilə ziddiyyət təşkil etməz. Çünki sərbəstliyi ifadə edən bu ayələ vurğulanan mal yemə, ənənəyə uyğun olmaqla qeydlidir. Qadağanlığı ifadə edən o biri ayədə isə, yetim malı yemək haqsız yerə olmaqla qeydlidir. Ənənəyə uyğun olmaqla qeydli mal yeməyi sərbəst etmə ilə, haqsızlıqla mal yeməyi qadağan etmə arasında ziddiyyət yoxdur. Bu səbəbdən gerçək budur ki, bu ayə mensuh deyil və yuxarıdakı iki rəvayət, zəif olmaları bir tərəfə, Quran ilə uyğun gəlməz.

Təfsir-ul Ayyaşidə, Abdullah b. Muğire kanalıyla "Əgər onlarda bir yetkinluq görsəniz, mallarını özlərinə verin" ayəsiylə əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Yetimlərin Peyğəmbərimizin Əhli Beytini sevdiklərini gördüyünüzdə, özlərini bir üst dərəcəyə yüksəldin." (c. 1, s. 221, h: 27)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət Quranın qərbi mənasını bir nümunəyə uyğunlaşdırma növündəndir. Çünki din İmamları möminlərin atalarıdır və möminlər də İmamlardan qopduqları təqdirdə İslam məlumatları baxımından yetimdirlər. Yetimlər həqiqətən İmamlarla sevgi bağı qurduqları zaman atalarının mirası olan gerçək İslami məlumatları öyrətməklə onları bir üst dərəcəyə yüksəltməlisiniz.