Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

168- Onlar (evlərində) oturub, (döyüşdə şəhid olan) qardaşları haqqında "Əgər bizi dinləsədilər öldürülməzdilər" deyənlərdir. Də ki: "Əgər doğru söyləyirsinizsə, ölümü öz başınızdan sovun baxaq!"



169- Allah yolunda öldürülənləri əsla/çəkin ölü sanma. Əksinə onlar diridirlər və Rəbləri yanında ruzi verilərlər.



170- Belə ki onlar Allahın, lütf və kərəmindən özlərinə verdiklərindən ötəri sevinc içindədirlər. Arxalarından gələcək və hələ özlərinə qatılmamış olan şəhid qardaşlarına heç bir qorxu və kədər ol/tapılmadığı müjdəsinin sevinci içindədirlər.



171- Onlar, Allahdan gələn nemət və kərəmin; Allahın möminlərin mükafatını məhv etməyəcəyi müjdəsinin sevinci içindədirlər.

ayələrin şərhi

Oxuduğumuz ayələr, Uhud Döyüşü haqqında enən ayələrin davamı xüsusiyyətindədir. Bu ayələrdə, Mədinədən Uhuda doğru getməkdə olan möminlər ordusundan ayrılan və onları tək buraxan münafiq qrupun vəziyyətinə toxunulur və onların döyüşdə öldürülənlər üçün söylədiklərinə cavab verilir. Yenə bu ayələrdə şəhidlərin öldürülmələrindən sonrakı vəziyyətləri izah edilir və onlara Allaha yaxınlıq mövqesində təqdim edilən nemətlərdən danışılır və arxalarından gələcək qardaşlarına bağlı duy/eşitdikləri sevinc dilə gətirilir.

"(Bədir Döyüşündə) iki qatını (düşmənin) başına gətirdiyiniz bir müsibət, (Uhud Döyüşündə) sizin də başınıza gəlincəmi..." Bilindiyi kimi daha əvvəlki ayələrdən birində uca Allah, möminlərə kafirlər kimi olub öldürülən qardaşlarına kədərlənmələrini, onlar üçün hayıflanmalarını qadağan etmişdi. Bu qadağan etməyi açıqlayarkən həyat və ölüm mövzusunun öz əllərində deyil, sırf Allahın səlahiyyətində olduğunu ifadə etmişdi. Səlahiyyət ONun əlində olduğu üçün də yaxında və ya uzaqda olmaq, döyüşə qatılmaq və ya səfərdən geri qalmaq kimi bəhanələrə sığınmanın mənasız olduğunu vurğulamışdı. Bu şərhdən sonra təkrar eyni mövzuya dönərək bu ayədə Uhud Döyüşündəki müvəffəqiyyətsizliyin təbii səbəb-nəticə qanunu işığında meydana çıxan yaxın səbəbinə barmaq basır və bu müvəffəqiyyətsizliyin səbəbinin, Uhud günü etdikləri əmrə itaətsizlik olduğunu ifadə edir.

Söz mövzusu itaətsizlik, birinci dərəcədə oxçuların mevzilerini bo-şaltmaları və ikinci dərəcədə də yarı yolda geri dönənlərin və döyüşə qatılmayanların tutumudur. Qısacası müvəffəqiyyətsizliyin səbəbi, möminlərin komandirləri və rəhbərləri olan Peyğəmbərin əmrlərinə uyğun gəlməmələri, qorxuya qapılıb zəifliyə uğramaları və döyüş haqqında görüş ayrılığına düşmələridir. Bu da təbii ənənəyə (qanuna) və normal inkişaflara görə təxribatın səbəbi olmuşdur.

Buna görə ayənin mənas(n)ı belədir: Qarşı tərəfə iki qatını daddırdığınız, başlarına iki misli gətirdiyiniz bir müsibət niyə/səbəb sizin başınıza gəldi, bilirsinizmi? Bu müsibət, sizin özünüzdən və tutumunuzdan başınıza gəldi. Belə ki, fəth və zəfər səbəbini öz əllərinizlə işləməz hala gətirdiniz, komandirinizə itaətsizlik etdiniz, qorxuya qapılıb zəifliyə uğradınız və görüş ayrılığına düşdünüz.

Bu ayədə, Müsəlmanların başına gələn müsibəti "iki qatını (düşmənin) başına gətirdiyiniz" sifəti ilə xarakterizə edilir. Bu xarakterizə etmə ilə möminlərin Uhud Döyüşündə uğradıqları müsibət, kafirlərin başlarına Bədir Döyüşündə gələn müsibətlə müqayisə edilir. Uhud Döyüşündə möminlərdən yetmiş adam öldürülmüşdü. Halbuki Bədir günü kafirlərin uğradığı müsibət bunun iki bərk/qatı idi. Çünki Bədir günü kafirlər yetmiş ölü və yetmiş əsir vermişlər idi ki, bu balans möminlərin Uhud Döyüşündəki yetmiş ölüsünün iki bərk/qatı bir itkin demək idi.

Bu xarakterizə etmədə möminlərin ürəklərindəki daşqınlığı təskinlik vermək və uğranılılan müsibəti kiçik hesab etmək vardır. Çünki möminlər düş-manlarına daddırdıqları müsibətin yarısına uğradıqlarına görə kədərlənmələri və qanun basdırılmaları yersizdir.

Başqa bir görüşə görə də ayənin mənas(n)ı belədir: "Bu müsibəti siz özünüz seçdiniz. Çünki möminlər Bədir Döyüşündə al/götürdükləri əsirləri fidyə qarşılığında sərbəst buraxmağı seçmişlər idi. Halbuki əsirlərlə əlaqədar hökm, öldürülmələri yolunda idi. Ayrıca özlərinə belə bir şərt də şərtmiş idi ki; 'əgər əsirləri fidyə qarşılığında sərbəst buraxmağı qəbul etsəniz, gələcəkdəki bir döyüşdə o əsirlər qədər adam sizdən öldürülər.' Bu şərtə baxmayaraq Müsəlmanlar, 'Razıyıq. Biz fidyələri al/götürər, onlardan faydalanarıq. İrəlidəki bir döyüşdə bizdən öldürülənlər olunca öldürülənlərimiz şəhid olar [və buna görə zərər etməmiş olarıq]' demişlər idi."

Ayənin davamı, yəni, "Allahın hər şeyə gücü yetər" ifadəsi bu ikinci şərhi təsdiq edər. Hətta onun doğruluğuna dəlil meydana gətirər. Çünki ayənin bu son cümləsi daha əvvəlki şərh ilə, ancaq məcbur etmə yolu ilə bardaşa bilər. Bunun rəvayətə söykənən dəlili, "Ayələrin hədislər işığında şərhi" hissəsində Əhli Beyt İmamlarına söykənən bir rəvayət olaraq gələcəkdir.

"İki birliyin qarşılaşdığı gün başınıza gələnlər..." (iki ayənin sonuna qədər.) Bu iki ayənin birincisi az əvvəl toxunduğumuz şərhi təsdiq edər. Bu şərh bu idi: "Də ki: Bu, sizin özünüzdən qaynaqlandı." ifadəsindən məqsəd möminlərin Bədir günü al/götürdükləri əsirləri fidyə qarşılığında sərbəst buraxmaları və Allahın bu mövzuda özlərinə qaçdığı şərti qəbul etmələridir. Elə olunca, bu müsibətin başlarına gəlməsi, Allahın icazəs(n)i ilədir. Daha əvvəl toxunulan ilk şərhə, yəni ayənin mənasının "Bu müsibətə uğramanızın birbaşa (yaxın) səbəbi, Peyğəmbərin əmrinə qarşı gəlmənizdir" formasında olmasına gəlincə, görünüşə görə bu məna ilə uğranılılan müsibəti, Allahın icazəsinə bağlamaq arasında bir uyğunlaşma, bir uyğun gəlmə yoxdur. Bu açıqca görülür.

Söylədiklərimizin işığı altında müsibətin başa gəlməsini Allahın icazəsinə söykəmək; "Bu, sizin özünüzdən qaynaqlandı." ifadəsinin şərhi xüsusiyyətini daşıyar. Ayrıca bu söykəmə, "möminləri ayırt et/ət-mesi..." ifadəsi ilə əlaqə qərargaha zəmin hazırlayar. Bu əlaqənin qurulması ilə münafiqlərin vəziyyətini, söylədikləri sözləri, bu sözlərə verilən cavabı, Allah yolunda öldürülmək formasındakı bu ölümün mahiyyətinə bağlı şərhin gündəmə inkişaf edinin yolu açılmış olar.

"ya da müdafiə etmə edin..." Yəni əgər Allah yolunda döyüşmürsünüzsə, heç olmazsa namusunuzu və can təhlükəsizliyinizi müdafiə edin. "Onlar o gün imandan çox küfrə yaxın idilər." ifadəsinin orijinalında keçən "lam" hərfi cerri "elə" mənasındadır. Ayədə ifadə edilən bu vəziyyət [yəni imandan çox küfrə yaxın olmaları] münafiqlərin açıq (zahiri) küfrə görə hallarıdır [qərbi küfrə yəni münafiqliyə görə deyil]. Münafiqliyə gəlincə, onsuz da/zatən bu davranışları ilə onun içinə düşmüşlər idi.

"Ağızlarıyla ürəklərində olmayanı söyləyirdilər..." İfadədəki "ağızlarıyla" sözü həm mənas(n)ı gücləndirmək üçün, həm də ağızlar ilə ürəklər arasındakı qarşılıqlığı güdmək üçün istifadə edildi.

"Onlar (evlərində) oturub, (döyüşdə şəhid olan) qardaşları haqqında, 'Əgər bizi dinləsədilər öldürülməzdilər' deyənlərdir." Ayədə haqqında danışılan qardaşlıqdan məqsəd soy qardaşlığıdır ki, bunlar Uhud Döyüşü şəhidləridir. "Qardaşlar" vurğulaması, "evlərində oturub" ifadəsi ilə bir araya gəlincə daha təsirli bir qınama və ayıblama mənas(n)ı versin deyə edildi. Çünki onlar evlərində oturub qardaşlarının köməyinə qaçmadıqları üçün döyüşə qatılan qardaşları o acı/ağrılı öldürülmələrə məruz qaldılar. "Də ki: Əgər doğru söyləyirsinizsə, ölümü öz başınızdan sovun baxaq!" ifadəsi münafiqlərin az əvvəlki sözlərinə istiqamətli bir cavabdır. İfadədəki "idreu" sözü "deyər" kökündən "başdan sovmaq, rədd etmək" mənasını verər.

"Allah yolunda öldürülənləri əsla/çəkin ölü sanma..." Bu ayədə möminlərə xitab etməkdən imtina edilərək Peyğəmbərimizə (s. a. a) xitab etməyə yönəlmə vardır. Bunun səbəbini dəfələrlə, oxuduğumuz ayələrin təfsiri əsnasında açıqlamışdıq. Lakin bu xitabın, "Əgər doğru söyləyirsinizsə ölümü öz başınızdan sovun baxaq!" xitabının tamamlayıcısı olması da olabiləcəkdir.

Ölmək demək, şüurun və hərəkətin yox olması deməkdir. Buna görə "Əksinə onlar diridirlər... sevinc içindədirlər..." ifadəsində hər iki anlayış da zikr edilir. Çünki birinci ayədə iştirak edən "ruzi verilmə" bir hərəkət və ikinci ayədə iştirak edən "özlərinə verilənlərdən ötəri se-vinç içində olma və yenə digərlərinə qorxu və kədər ol/tapılmadığı müjdəsinin sevinci içində olma", şüurluluq tələb edən ruhi hallardır.

"Belə ki onlar Allahın lütf və kərəmindən özlərinə verdiklərindən ötəri sevinc içindədirlər..." Ayədəki "ferihi-ne=sevinç içindədirlər" sözünün kökü olan "fereh" sözü, kədərin əleyhdarıdır. "Yestebşirune" hərəkətinin kökləri olan "beşaret, buşra" kökləri, "insanı sevindirən xəbər" deməkdir. Yenə bu hərəkətin kökü olduğu "istibşar" sözü, "müjdə vasitəçiliyi ilə sevinmə istəyi" mənasını daşıyar. Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: Onlar hazır tapdıqları, qarşılarında gördükləri ilahi lütf üzündən sevinc içindədirlər. Ayrıca arxalarından gələcək və hələ özlərinə qatılmamış olan qardaşlarının yaxşı vəziyyətləri mövzusunda özlərinə çatan müjdə səbəbi ilə də sevinc axtarırlar. Bu müjdə özlərinə qatılacaq qardaşları üçün heç bir qorxunun və kədərlənmənin söz mövzusu olmayacağıdır.

Bu ayədən iki gerçək ortaya çıxır. Birincisi; bu Allah yolunda öldürülənlərə, dünyada qalan seçmə möminlərin xəbərləri çatmaqda, gəlməkdədir.

İkincisi; söz mövzusu müjdə möminlərin əməllərinə veriləcək savab və mükafatdır. Ki bu da onlar üçün heç bir qorxunun və kədərlənmənin ol/tapılmamasıdır. Bu müjdə, onların bu mükafatı, içində iqamət etdikləri yurdlarında görmələriylə reallaşır. Çünki bu mövzuda o şəhidlər, dəlillər vasitəçiliyi ilə nəticəyə çatma [şəhidlik mövqesindən yola çıxaraq qiyamətdə onlara qorxu və kədər olmayacağı nəticəsinə çatma] mövqesində deyil, (mükafat və mükafatı) gözlə görmə mövqesindədirlər. Buna görə bu ayə, insanın ölümdən sonra qiyamət gününə qədər bir axtar/ara yerdə (Boğaz aləmində) qaldığı yolunda dəlil meydana gətirir. "Allah yolunda öldürülənlərə ölü deməyin..." (Bəqərə, 154) ayəsini araşdırarkən, Boğaz anlayışını gündəmə gətirərək bu mövzuda detallı bir şərh etmişdik.

"Onlar, Allahdan gələn nemət və kərəmin... sevinci içindədirlər." Burada dilə gətirilən sevinc duy/eşitmə istəyi, həm başqalarının, həm də özlərinin halları səbəbindən duyul/eşidilən ümumi bir sevinc istəyidir. Bunun dəlili "Allahın möminlərin mükafatını məhv etməyəcəyi" ifadəsidir. Çünki buradakı mükafat, bu mütləq halı ilə hər iki seqmentin mükafatını da əhatəsinə al/götürməkdədir. Bəlkə də müjdədən duyul/eşidilən sevincin və ilahi hədiyyənin (kərəmin) təkrarlanmasındakı incəlik budur. Bu ayə üzərində yaxşıca düşünün.

Bu ayələrdə fazl=kerem və nemət adları nekire=belirsiz olaraq və onların Rəbləri qatında ruzi verilmə hərəkəti də mübhəm olaraq [nə ilə ruzi verildirildiklərinə işarə edilmədən] zikr edilir. Bunun səbəbi oxuyanın və eşidənin zehinində mümkün olan bütün ehtimalların canlandırmasına gətirib çıxarılmasıdır. Yenə bu səbəb ilə qorxu və kədər də mübhəm buraxıldı. Beləcə mənfi söz silsilə/serialmı içində bu mübhəmliyin ümumilik [onlara heç bir qorxu və kədər olmadığı] mənas(n)ı verməsi istəndi.

Bu ayələrin araşdırılmasından bu dörd nəticə çıxır: Birincisi; bu ayələr möminlərin mükafatını şərh məqsədi güdür. İkincisi; bu mükafat onların Allah qatındakı ruziləridir. Üçüncüsü; söz mövzusu ruzi Allahın təqdim etdiyi bir nemət və lütfdür. Dördüncüsü; bu nemət və lütf onlar üçün qorxunun və kədərin söz mövzusu olmayacağı müjdəsində konkretləşməkdədir.

Bu cümlə, yəni "heç bir qorxu və kədər ol/tapılmadığı" ifadəsi çaşdırıcı bir cümlədir. Bunun üzərindəki irdələmə nə qədər dərinləşdirilsə nöqtə, incəlik və asan açıklanabilirlik xüsusiyyətlərinə bağlı olaraq mənas(n)ı daha da genişlik qazanar. İlk mərhələdə gözə dəyən mənasına görə qorxu və kədər onlardan, yəni şəhidlərdən qaldırılmışdır. Qorxu; insanın sahibi olduğunu düşündüyü xoşbəxtlikdən hər hansı bir ünsürün yox olmasını tələb edən mümkün və ya olabiləcək bir şeydən qaynaqlanar. Eyni şəkildə kədər də belə bir nəticəs(n)i tələb edən bir vəziyyətin reallaşması səbəbi ilə meydana gəlir. Buna görə bəlalar və ya bütün çətinliklər, ancaq hələ reallaşmamışkən qorxu mövzusu olarlar. Reallaşdıqlarında qorxu itər və onun yerini kədər al/götürər. Buna görə hər hansı bir tərsliyin reallaşmasından sonra qorxu və reallaşmasından əvvəl kədər olmaz. [Yəni qorxu; hər hansı bir bəlanın reallaşmasından əvvəl olar, kədər isə bəlanın reallaşmasından sonra meydana çıxar.]

O halda bir insandan qorxunun mütləq mənada qalxması, ancaq sahib olduğu nemət növlərinin heç birinin yox olmağa məruz qalmaması yəni yoxluq ehtimalının olmaması halında reallaşar. Necə ki bir insandan kədərin mütləq mənada qalxması da, ancaq nə işin başında və nə sahib olduqdan sonra xoşbəxtliyin heç bir ünsürünü itirmədiyi zaman mümkün ola bilər. Bu şərhin işığında uca Allahın insandan qorxunu və kədəri mütləq mənada qaldırmasının mənas(n)ı, insanın faydalanması və həzz alması mümkün olan hər şeyin Allah tərəfindən üzərinə yağdırılması və bu imkanların yox olmağa məruz qalmamasıdır. İşdə insan üçün xoşbəxtliyin davamlı olması və insanın davamlı xoşbəxtlik içində qalmasının mənas(n)ı da budur.

Bundan aydın olur ki, qorxunun və kədərin olmaması insanın Allah qatında ruzi verildirilməsinin də özüdür. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Allah qatındakı daha xeyirlidir." (Al/götürü İmran, 198) "Allah qatında olan qalıcıdır." (Nəhl, 96) Bu iki ayə, Allah qatındakı nemətlərin qalıcı olduğuna, bəxtsizliklə (cəza və ukubetle) qarışmadığına və yox olmağa açıq olmadığına dəlil meydana gətirər.

Bu şərhdən ortaya çıxan bir başqa nəticə də budur: Qorxunun və kədərin yox olması, birbaşa nemətin və lütfün mövcudluğu deməkdir ki, bu da ilahi hədiyyədir. Lakin bu kitabın başlarında izah etdiyimiz və irəlidə "İşdə bunlar Allahın özlərinə nemət verdiyi peyğəmbərlər... ilə bərabərdirlər." (Nisa, 69) ayəsində toxunacağımız üzrə Quran terminologiyasında nemət sözü mütləq olaraq zikr edildiyi zaman ilahi vəlayət (səlahiyyətlilik, vəlilik) mənasını verər. Buna görə ayənin mənas(n)ı belədir: "Allah onların işlərini üzərinə al/götürər və onlara hədiyyəsini təsis edər".

Ayədə keçən "fazl=kerem" sözünün, onların əməlləri ilə həkk etdiklərindən çox olan bir hədiyyə və "nemət" sözünün də əməllərinin qarşılığı mənasında olması ehtimalına gəlincə, bu məna, "Allahın möminlərin mükafatını məhv etməyəcəyi" ifadəsi ilə uyğun gəlməz. Çünki mükafat ala bilmək ancaq onu həkk etməklə olar. Daha əvvəldən öyrənmiş olmalısan ki bu cümlələr, yəni "Rəbləri yanında ruzi verilərlər.", "Belə ki, Allahın lütf və kərəmindən ötəri sevinc içindədirlər", "Onlar, Allahdan gələn nemət və kərəmin... müjdəsinin sevinci içindədirlər." və "Allah möminlərin mükafatını məhv etməyəcəyi" ifadələri tək bir ortaq gerçəyə çatıb söykən/dözərlər.

Bu ayələrdə araşdırılacaq başqa mövzular da vardır. Bunların bir bölümü "Allah yolunda öldürülənlərə ölü deməyin" (Bəqərə, 154) ayəsinin təfsiri əsnasında işləndi. İnşallah uyğun yerlər/yeyərlər gəlincə, Allah bizi bu mövzu ilə əlaqədar əlimizdən gələn digər geniş araşdırmaları etməyə müvəffəq edər.





172- Yara aldıqdan sonra yenə Allahın və Peyğəmbərin (Uhud Döyüşündə müşriklərin ordusunu izləmə) çağırışına razılıq edənlər, onların içindən yaxşılıq edənlər və (günahlardan) çəkinənlər üçün böyük bir mükafat vardır.