Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr." Mətn/mətin axışından aydın olduğuna görə bu ayə, bir əvvəlki ayədə yəni "Biz bəzi üzləri silib arxalarına çevirmədən... əvvəl, yanınızda ol/tapılanları təsdiqləyici olaraq endirdiyimizə inanın..." ayəsində ifadə edilən hökmü səbəbləndirməkdədir.

Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı belə olar: Siz əgər Allaha inanmasanız, bu səbəblə müşrik olarsınız. Allah isə özünə şirk qaçılmasını bağışlamaz. Buna görə ONun hirsinə və cəzasına məruz qalarsınız. Bunun nəticəs(n)i olaraq Allah ya üzlərinizi geriyə çevirməklə silər, təsirini ortadan qaldırar və ya sizə lənət edər. Bu səbəbdən bu bağışlamazlığın nəticəs(n)i olaraq, üzlərinizin silinməsi (təhrif edilməsi) və ya lənətə uğramanız kimi şiryin dünyəvi nəticələndirərinin tətbiq olunması lazımdır.

Bu şərh, bu ayə ilə "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr. Kim Allaha ortaq qaçsa, həqiqətən tünd bir pozğunluğa düşmüşdür." (Nisa, 116) ayəsinin məzmunu arasındakı fərqi meydana gətirər. Çünki araşdırmaqda olduğumuz ayə şiryin dünyadakı nəticələrinə bağlı bir təhdidkən, az əvvəl köçürdüyümüz ayə, şiryin axirətdəki nəticələrinə bağlı bir təhdiddir. Bu fərq, ayələri ilə aralarındakı uyğunlaşma nəticəsidir. Yoxsa bu ayələr ol/tapıldıqları yerlərdən müstəqil olaraq qiymətləndirildiklərində hər ikisi də şiryin dünyəvi və ührəvi nəticələrini əhatə etməkdədirlər.

[Bu ayələ əlaqədar diqqət yetirilməsi lazım olan bir başqa xüsus da budur:] Allahın bağışlaması və bağışlamaması təsadüfi və ölçüsüz deyil, tərsinə hikmət uyğun olaraq reallaşar. Çünki o üstün iradəli və hikmət sahibidir. Allahın şiryi bağışlamamasının hikmətinə gəlincə, xilqət aləmi, ehtiva etdiyi bütün rəhmətlə "ubudiyet=kulluk" və "rübubiyet=yöneticilik" əsaslarına söykən/dözər. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Mən cinləri və insanları ancaq mənə qulluq etsinlər deyə yaratdım." (Zariyat, 56) Halbuki şirk olunca qulluq olmaz. Allahın şirk xaricində qalan o biri günahları bağışlaması isə peyğəmbərlər, vəlilər və mələklər kimi şəfaət səlahiyyəti olan kəslərin şəfaət etməsi və insanın öz işlədiyi yaxşı əməllər sayəsində reallaşar. Şəfaətlə əlaqədar mövzunu bu kitabın birinci dərisindəki şəfaət bəhsində [Bəqərə, 47-48] detallı şəkildə açıqlamışdıq.

Tövbə mövzusuna gəlincə, bu ayənin mövzusu xüsusi olduğundan ötəri burada tövbənin funksiyasına heç toxunulmur. Çünki ayənin mövzusu iman etməməkdir, ki o varkən tövbənin mənas(n)ı yoxdur [və bu səbəblə tövbədən söz edilə bilməz]. Ayrıca tövbə, şirk də daxil olmaq üzrə bütün günahların bağışlanılmasını təmin edər. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Də ki: Ey öz(lerine pislik edib) nəfslərinə zülmətmiş olan qullarım! Allahın rəhmətindən ümid kəsməyin! Çünki Allah bütün günahları bağışlayar/hədiyyələr. Şübhəsiz ki O, çox bağışlayan və çox əsirgəyəndir. Rəbbinizə dönün..." (Zumər, 53-54)

Ayədə haqqında danışılan şirk şübhəsiz küfrü də ehtiva edər. Çünki kafir, ona müşrik adı verilməsə də qətiliklə bağışlanılmaz. Bu [şiryin küfrü ehtiva etməsi xüsusu], onların Quranı və Peyğəmbərimizin (s. a. a) gətirdiyi ilahi mesajı inkar etmələri, onların bununla Allaha ortaq qaçdıqları bir şirk olmasına baxmayaraq Quranda Əhli Kitaba müşrik adı verilməməsi fikirinə söykən/dözər. Halbuki. (Bəqərə surəsinin 221. ayəsinin təfsirinə müraciət edilə bilər.) Əhli Kitab əllərindəki kitabı təsdiqləyici olaraq endirilən Qurana inanmadıqları zaman Allahı inkar etmiş və əllərindəkini ONA ortaq qaçmış olarlar. Çünki onların əllərindəki inanc objesi, Allahın istəmədiyi bir mahiyyətə büründürülmüşdür. Məsələn Hz. Musaya (ə.s) inanan kimsə əgər Hz. İsanı (ə.s) inkar etsə, Allaha qarşı kafir olmuş və Musanı (ə.s) ONA ortaq qoşmuş olar. Bu söylədiklərimiz, bəlkə də ayədə "müşriki" və ya "müşrikləri" deyil də "özünə ortaq qaçılmasını" deyilməsinin altında yatan nöqtədir.

Ayədə iştirak edən "dilədiyi kimsə üçün" qeydi bir səhv sanıyı önləmək üçündür. Yəni hər hansı bir kimsənin Allaha bağışlamağı söykəyə biləcəyi, hər hansı bir suverenin onu istiqamətləndirə biləcəyi, hər hansı bir güclünün onu bağışlamağa məcbur edə biləcəyi sanılmasın deyə "dilədiyi kimsə üçün" qeydinə yer verilmişdir. Yalnız bu deyil; Quranda sabit olan işlər çoxu dəfə Allahın diləyinə bağlanar. Bunların hamısının və ya çoxunun səbəbi, sözünün etdiyimiz səhv anlamanın aradan qaldırılmasıdır. Eynilə bu ayədə olduğu kimi: "Rəbbinin diləyi xaric, göylər və yer/yeyər dayandıqca onlar da orada əbədi qalacaqlar. Bu (nemətlər) bitməz tükənməz bir lütfdür." (Hud, 108)

Bu da var ki, hikmət gərəyi hər günahkarın günahı bağışlanılmamalıdır. Əks halda əmrlər və qadağan edər boşa gedər, teşri=yasama mənasız olar və ilahi tərbiyə müddəti işləməz olar. İşdə "dilədiyi kimsə üçün" qeydi bu gerçəyə işarədir. Bundan ortaya çıxır ki, hər günahın bəzi fərdlərinin mütləq bağışlanılmaması lazımdır. Yoxsa bunlarla əlaqədar qadağan boş və mənasız olar. Bu vəziyyət bağışlamanın (əfvin) səbəbləri haqqındakı ayələrin ümumi ifadələri ilə ziddiyyət təşkil etməz. Çünki o ayələrdə əfvin meydana gələcəyindən danışılır, yoxsa qeydsiz-şərtsiz bir vəd edilmir. Çünki elə günahlar var ki, bağışlanılması söz mövzusu olmayan kəslər tərəfindən işlənərlər. Bunun səbəbi şirk və ya onun kimi bir mane olar.

Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: Allah, kafirin də müşrikin də şirk cinayət/günahını bağışlamaz. Şirkdən başqası digər günahları ya şəfaət səlahiyyəti ilə təchiz etdiyi qullarının şəfaəti və ya özlərinin yaxşı əməlləri sayəsində bağışlayar. Amma bu günahların hamısını hökmən hər günahkara bağışlamaq məcburiyyətində deyil. Tərsinə bağışlamaq və bağışlamamaq ONun əlindədir; hər ikisi də bir hikmətə söykən/dözər.

"Özlərini tərifləyib ucaldanları görmədinmi? Rağıp əl-His-fahani, əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyir: "Bu ayədə keçən 'yuzek-kune=övüp ucaldanlar' sözünün köklərindən biri olan 'zəkat' sözü, 'Allahın bərəkəti sayəsində meydana gələn artma və inkişaf' deməkdir..."

"İnsanın özünü tərifləməsi və təmizləməsi iki cür olar: Birincisi davranışlarla olar ki, bu təmizləmənin (tərifləmənin) təriflənmiş növüdür. 'Təmizlənən kimsə şübhəsiz qurtuluşa çatmışdır.' (AL/GÖTÜRə, 14) ayəsində nəzərdə tutulan budur. Təmizləmənin (tərifləmənin) ikinci növü isə sözlə olar. [Ədaləti şəri hakimin yanında sabit olmayan] bir kimsənin ədalətli olduğunu bildirmək, onu ədalət xüsusiyyətiylə tərifləmək kimi. Bu cür tərifləməyi insanın özü üçün etməsi qınanmışdır. Uca Allah, 'Özünüzü tərifləməyin.' deyə buyuraraq bunu qadağan etmişdir. Bunun qadağan edilməsi, insanın özünü tərifləməsinin ağla və şəriətə görə çirkin olduğu yolunda bir tərbiyəni yerləşdirməkdir. Necə ki hikmət sahibi bir düşünərə, 'Doğru olsa belə gözəl olmayan şey nədir?' deyə soruşmuşlar. Düşünər, 'İnsanın özünü tərifləməsidir.' deyə cavab vermişdir." el-Müfredatdan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.

Bu ayə, Əhli Kitabın vəziyyətini izah edən ayələr arasında iştirak etdiyi üçün söz mövzusu özlərini tərifləyib ucaldanların, özlərinə kitab verilənlər və ya onların bir hissəs(n)i olduğu aydın olur. Amma bu ayədə kitab əhli sifəti ilə xatırlanmadılar. Çünki alimlərə yəni Allahı və ONun ayələrini bilən kəslərə bu cür alçaqlıqlara bulaşmış olmaq yaraşmaz. Bu alçaqlıqlarda israr etmək, kitabdan və onun içindəki məlumatdan uzaqlaşıb bunlara xariciləşməkdir.

Bu şərhi, uca Allahın nəql etdiyi Yəhudilərə aid bu sözlər, təsdiq edər: "Biz Allahın oğulları və sevgililəriyik." (Maidə, 18) "Saylı bir neçə gün xaricində bizə atəş toxunmayacaq." (Bəqərə, 80) Yəhudilərin özlərinin Allahın dostları olduqları yolundakı iddiaları da bu şərhi dəstəkləyən bir başqa dəlildir. Uca Allah belə buyurur: "Də ki: Ey Yəhudilər, bütün insanlar deyil də tək özünüzün Allahın dostları olduğunu iddia edirsinizsə..." (Cümə, 6) Buna görə bu ayədə bilvasitə şəkildə Yəhudilər nəzərdə tutulur. Daha əvvəlki ayələrdə Yəhudilərin böyüklük göstərərək gerçəyə boyun əyməyə, Allaha və ONun ayələrinə inanmağa yanaşmaydıqları və nəticə olaraq Allahın lənəti ilə əhatə edildikləri vurğulanmışdı. Bu ayə isə bütün bunların, onların özlərini bəyənmələrinin və təmizə çıxarmalarının qaçınılmaz nəticəs(n)i olduğunu ifadə edən bir dəlildir. [Yəni Yəhudilər haqqında sayılan xüsusların hamısı, onların bu ayədə zikr edilən əməllərindən (özlərini tərifləmələrindən) qaynaqlanmaqdadır.]

"Halbuki Allah, dilədiyini tərifləyib ucaldar və onlara et payı qədər belə zülm edilməz." Bu ayədə Yəhudilərin özlərini tərifləyib təmizə çıxarmaları etiraz edilir və etdikləri təmizə çıxarmanın etibarsızlığı ifadə edilərək bu əməliyyatın rübubiyet=yöneticilik mövqesinə aid vəzifələrdən və Allaha məxsus işlərdən olduğu vurğulanır. İnsanın bəzi fəzilətlərə sahib olması, müxtəlif mənəvi şərəflərlə və üstünlüklərlə bəzənmiş olması mümkündür. Tək bunlara əhəmiyyət verməsi və onlara söykən/dözüb güvənməsi, ancaq özünü Allaha möhtac saymaması və Allah qarşısında özünü müstəqil görməsi nəticəsində meydana gəlir ki, bu da Allahlıq və ya aləmlərin Rəbbinə ortaqlıq iddiası mənasını verər. Özünə nə zərər nə də fayda verə bilən, öldürməyə və həyat verməyə gücü çatmayan yazıq insan harada, xeyr və fəzilət mövzusunda Allaha möhtac olmamaq harada! İnsan öz mənliyində, mənliyinin bütün sahələrində, sahib olduğunu sandığı yaxşılıqlarda və bu yaxşılıqların bütün səbəblərində istisnasız bir şəkildə yalnız Allahın mülkündədir [bütün bunların mütləq maliki uca Allahdır]. O halda artıq insana nə kimi bir şey qala bilər ki?

İnsanı özünü tərifləməyə, ucaldıb təmizə çıxarmağa sürüyən bu qürur və özünü bəyənmişlik, əxlaqi alçaqlıqların başlıcalarından biridir. Üstəlik iş bu qədərlə qalmaz. Çünki söz mövzusu qürur və özünü bəyənmişlik digər insanlarla olan əlaqələri də təsirlər/təsir edər. Bu səbəbdən özünə güvənən bu məğrur insan, başqalarına toxunmadan edə bilməz. O zaman insanın bu alçaqlığından bir başqa alçaqlıq ortaya çıxar ki, o da tekebbür=kendini böyük görmə alçaqlığıdır. Bu böyüklük kompleksinə qapılan insan özü xaricindəki Allah qullarına təpədən baxar və onlara kölə rəftarı edər. Bunun nəticəsində insanlara hər cür zülmü, haqsız hücumu rəva görər. Allahın qadağanlarını pervasızca tapdalayaraq insanların qanları, namusları və malları üzərində suverenlik qurmaqda qorxu görməz.

Bu söylədiklərimiz, söz mövzusu xəstəliyin fərdi olması vəziyyətindəki nəticələndirərdir. Amma əgər xəstəlik fərdilik (=bireysellik) sərhədini aşaraq ictimai bir vərdiş və milli bir ənənə halına gəlirsə, işdə o zaman insan soyunu məhv edən və yer üzünü qarışıqlığa öküzün bir təhlükə olar. Aşağıdakı ayədə nəql edilən Yəhudilərin sözləri bu təhlükənin konkret bir nümunəsidir: "Ümmiler (kitab əhli olmayanlar) mövzusunda bizə bir günah yoxdur." (Al/götürü İmran, 75)

Heç bir kimsənin hər hansı bir fəzilətə sahib olduğunu irəli sürərək özünü tərifləməyə haqqı yoxdur. İstər bu söylədikləri doğru olsun, istər yalan əhəmiyyətli deyil. Çünki sözünü etdiyi fəzilətin maliki, özü deyil. Halbuki uca Allah, insanların sahib olduğu hər fəzilətin malikidir; istədiyi kimsəyə dilədiyi kimi fəzilət verəndir. Bu səbəb ilə istədiyini tərifləyib ucaltmaq ONun əlindədir. [Allahın tərifləməsi isə iki şəkildə təcəlli edə bilər.] Dilədiyini əməli bir şəkildə tərifləyib ucaldar. Bunun üçün o kimsəyə fəzilət (lütf və kərəmindən) verər, nemətini ona axıdar. Dilədiyini də sözlə tərifləyər. Bunun üçün onu öyünəcəyi sözlərlə xatırlayar, kamal sifətlərlə şərəfləndirər.

Necə ki, "Allah Adəmi, Nuhu... seçdi." (Al/götürü İmran, 33) deyə buyuraraq Hz. Adəm ilə Hz. Nuhu, "O son dərəcə doğru bir peyğəmbər idi." (Məryəm, 41 və 56) deyə buyuraraq Hz. İbrahim ilə Hz. İdrisi, "Şübhəsiz o, elm sahibi idi, çünki ona biz öyrətmişdik." (Yusuf, 68) deyə Hz. Yaqubu, "O bizim ixlaslı qullarımızdan idi." (Yusuf, 24) deyə buyuraraq Hz. Yusufu, "Həqiqətən o ixlas sahibi idi və həm rəsul, həm də nəbi idi." (Məryəm, 51) deyə buyuraraq Hz. Musanı, "Dünyada da, ahı-rədddə də şərəfli, hörmətli və (Allaha) yaxın olanlardandır." (Al/götürü İmran, 45) deyə buyuraraq Hz. İsanı, "O nə yaxşı bir qul idi! Daim Allaha yönələrdi." (Sad, 30 və 40) deyə buyuraraq Hz. Süleyman ilə Hz. Eyyubu, "Heç şübhəsiz mənim vəlim, kitabı endirən Allahdır. O yaxşıları idarə edər (qoruyar)." (Ə'RAF, 196) və "Sən əlbəttə uca bir əxlaq üzrəsən." (Qələm, 4) deyə buyuraraq Hz. Məhəmmədi (s. a. a) tərifləmişdir. Ən'am, Məryəm, Ənbiya, Saffat, Sad və digər surələrdəki bəzi peyğəmbərlərə bağlı ayələr də bu şifahi/sözlü tərifləmənin və ucaltmanın nümunələridir.

Qısacası tərifləyib ucaltma, yalnız uca Allaha məxsus bir səlahiyyətdir; ONun xaricində heç kim bu səlahiyyətdə ONA ortaq ola bilməz. Çünki Allahdan başqalarının edəcəyi tərif və ucaltma ya zülmdən qaynaqlanar və ya zülmlə nəticələnər. Halbuki Allah tərəfindən edilən tərif və ucaltma, haqq və ədalət üzrə reallaşar. O onu ölçüsünə görə edər; nə ifrata və nə təfritə meydan verər. Buna görə, "Halbuki Allah, dilədiyini tərifləyib ucaldar." ifadəsinin dərhal arxasından səbəb və səbəb mənas(n)ı daşıyan "Onlara et payı qədər belə zülm edilməz." ifadəsinə yer verilmişdir.

Etdiyimiz şərhlərdən uca Allahın tərifləyib ucaltmasının mütləq olduğu yəni, əməldə və sözdə tərifləyib ucaltmanın hər ikisini əhatə etdiyi ortaya çıxırsa da bu ayədəki ucaltmadan məqsəd şifahi/sözlü ucaltmadıyar. Çünki sözün axışı ilə uyğun gələn məna budur.

"Onlara et payı qədər belə zülm edilməz." Ayədə iştirak edən "fetil" sözü "fetl" kökündən mef'ul mənasını verən feil qəlibində sifəti müşebbehedir və "bükülmüş şey" mənasını verər. Bəzilərinə görə xurma nüvəsinin oyuğundakı (yivindəki), başqa bəzilərinə görə də xurma nüvəsinin içindəki incə tel kimi iplikdir. Əhli Beyt İmamlarından gələn rəvayətlərə görə isə xurma nüvəs(n)i üzərindəki nöqtədir. Bu nüvənin səthində olana "nakir" və üzərini örtən pərdəyə də "kıtmır" deyilir. Bir başqa görüşə görə iki barmaq arasındakı iplik kimi çirk yığını mənasını verər. Qısacası bu söz hesaba alınmayacaq qədər kiçik və dəyərsiz bir şey deməkdir.

Bu ayəs(n)i kərimə ilə bu iki xüsus açıqlığa qovuşmuş oldu:

Birinci Nəticə: Heç bir fəzilət sahibinin sahib olduğu fəzilət ilə lovğalanma və özünü tərifləmə haqqı yoxdur. Çünki tərifləmək Allaha məxsus bir səlahiyyətdir. Bu ayədən aydın olan odur ki, təriflənib ucaldılmağı layiq olmuş olan kimsəni tərifləmək yalnız Allaha məxsusdur. Hətta fəzilət sahibi birini də Allahın tərifləməsi və ucaltması xaricində bir ifadə ilə tərifləmək də doğru deyil. Bundan bu nəticə çıxar: Fəzilətlər yalnız Allahın təriflədiyi və ucaltdığı sifətlərdir. Dinin tanımadığı və fəzilət deyə adlandırmadığı fəzilətlərin heç bir dəyəri yoxdur. Bu gerçək, fəzilətlərin nəticələndirərinin xalq nəzərində heçə sayılmasını və fəzilət sahibinin fəzilətinin bilməzdən gəlinməsini və dəyərinin ucaldılmamasını tələb etməz. Çünki bunlar Allahın şüarları və əlamətləri arasındadır. Uca Allah da, "Kim Allahın şüarlarına (simvollarına) hörmət göstərsə, şübhəsiz bu ürəklərin təqvasındandır." (Həcc, 32) buyurur. Buna görə cahilin alimə hörmət göstərməsi, ona dəyər verməsi və dəyərini bilməsi lazımdır. Bu hörmət haqqa uyğun gəlmənin əlamətidir. Necə ki uca Allah, "Heç bilənlərlə bilməyənlər bir olarmı?" (Zumər, 9) buyurur. Buna qarşılıq alim də elmi ilə öyünməməli, özünü tərifləməməlidir. İnsana xas bütün gerçək fəzilətlərin vəziyyəti bunun kimidir və hamısında eyni qayda etibarlıdır.

İkinci Nəticə: Bilindiyi kimi, bəzi araşdırmaçılarımız qərblilərin mövzu ilə əlaqədar fikirlərini mənimsəyərək adamın özünə güvənməsini insana xas fəzilətlərdən sayırlar. Ancaq İslam bu fikiri rədd edər. Bu görüş Quranın meşrebi ilə uyğun gəlməz. Quranın bu mövzudakı fikiri Allaha güvənmək, Allah ilə əziz və şərəfli olmaq, izzət duy/eşitməkdir. Necə ki uca Allah belə buyurur: "O kəslər ki, insanlar ken idilərinə, 'Düşmənləriniz olan insanlar, sizə qarşı əsgər yığdılar; a-man çəkinin onlardan.' dediklərində bu, onların imanlarını daha da artırdı və 'Allah bizə yetər; O nə gözəl bir vəkildir.' dedilər." (Al/götürü İm-ran, 173) "...bütün qüvvətin Allaha aid olduğunu... anlayacaqları günü kaş ki bir görsədilər." (Bəqərə, 165) "Bütün izzət (və üstünlük) Allahındır." (Yunus, 65) Quranda bu mənada daha başqa ayələr də vardır.

"Bax necə Allaha qarşı yalan uydururlar..." Əhli Kitabın özlərini təmizə çıxarmaları; Allahın oğulları, sevdikləri və dostları olmaları ilə özlərini tərifləyib ucaltmaları və bunlara bənzər digər pohpohlanmaları Allaha qarşı bir yalan və böhtandır. Çünki Allah onlara beləsinə imtiyazlar vermiş deyil. Qaldı ki, əgər doğru olsa belə, [insanlar tərəfindən edilən belə bir] tərifləmənin özü böhtandır. Çünki az əvvəl söylədiyimiz kimi, bu öyünmə Allaha ortaq qaçmaq, ONA ortaqlıq nisbəti verməkdir. Halbuki Allahın hakimiyyətdə ortağı yoxdur. Necə ki Allah "ONun hakimiyyətdə ortağı yoxdur." (İsra, 111) buyurur.

"Açıq-aşkar bir günah olaraq bu, (onlara) yetər." Yəni kitab əhlinin söz mövzusu öyünməsindəki qorxu; yalnız Allaha qarşı yalan uydurmaqdan ibarət olsa, bu qorxu onun açıq-aşkar bir günah olması üçün kifayətdir. Ayədə, insanın yaxşılıqlara qovuşmasını maneə törədən və təxirə salan, qınanmış bir hərəkət mənasını verən "ism=günah" termininin istifadə edilməsi, işlənən söz mövzusu cinayət/günaha uyğundur. Çünki Allaha böhtan atmaq, ONA ortaq qaçmanın növlərindən və budaqlarından biridir və beləliklə Allahın rəhmətinin enişinə mane olar. Daha əvvəlki ayədə olduğu kimi kafirlik mənasını verən və bağışlanılmağı maneə törədən şirk üçün də eyni termin istifadə edilmişdir. Bilindiyi kimi uca Allah, "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz." dedikdən sonra "ism=günah" terminini istifadə edərək "Allaha ortaq qaçan kimsə, həqiqətən böyük bir günah işləmişdir." buyurmuşdur.

"Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü? Bunlar bütə və tağuta inanırlar." "Cibt" və "cibs" sözləri "xeyr ehtiva etməyən hər cür şey" deməkdir. Başqa bir görüşə görə "insanların Allah xaricində tapındıqları şeylər" mənasını verər. Yenə ayədə iştirak edən "tağut" sözü əslində "tuğyan=azgınlık" kimi bir məsdərdir və adı fail (=etken ad) olaraq istifadə edilər. Bir görüşə görə də "Allahdan başqa tapınılan şeylər" deməkdir.

Bu ayə, yaşanmış bir hadisəyə toxunur. Hadisə budur: Əhli Kitaba mənsub bəzi kəslər, müşriklərin yolunun möminlərin yolundan daha doğru olduğu formasında kafirlərin lehinə və möminlərin əleyhinə görüş bildirdilər. Halbuki möminlərin yanında yalnız Əhli Kitabın kitablarını təsdiqləyici olaraq endirilən Qurandakı tövhid dini varkən, müşriklərin yanında yalnız cibte (=hayır ehtiva etməyən şeyə yaxud bütə) və tağuta inanmaq vardı. Əhli Kitab mənsublarının verdikləri bu hökm, müşriklərin inanclarında haqlılıq payı olduğu yolunda bir təsdiqləmə xüsusiyyətindədir. Bu inanc da cibte və tağuta tapınmaqdan başqa bir şey deyil. Buna görə uca Allah bu inanc pozğunluğunu onlara nisbət etdikdən sonra, "İşdə onlar Allahın lənətlədiyi kəslərdir." deyə buyuraraq onları lənətləyir.

Bu söylədiyimiz, ayənin eniş səbəbinə bağlı rəvayəti təsdiq edir. O rəvayətə görə Məkkəli müşriklər bəzi kitab əhli mənsublarından dinləri mövzusunda özləri ilə möminlər arasında hakimlik etmələrini istədilər və onlar da möminlərin əleyhində hökm verdilər. Bu rəvayətə az irəlidə yer verəcəyik.

Ayədə Əhli Kitabın kitabdan pay sahibi kəslər olaraq tanıdılmalarının səbəbi, özlərinə yönəldilən qınamanın və pisləmənin daha təsirli olması üçündür. Çünki içində cibtin və tağutun mahiyyəti izah edilmiş bir kitabı bilən kəslərin, cibte və tağuta inanmaları daha iyrənc və daha çirkin bir işdir.

"Yoxsa onların mülkdən bir nəsiblərimi var?" Ayədə keçən "nakir" sözü "quşun dənləyərək yerdən qaldırdığı kiçik şey" deməkdir. Bir az əvvəl, "Onlara et payı qədər belə zülm edilməz." ayəs(n)i açıqlanarkən bu sözün başqa bir mənasına toxunulmuşdu.

Təfsirçilər bu ayənin orijinalında keçən "əm lehim..." ifadəsinin başındakı "əm" ədatının "munkatıa=önceki cümlədən qopuq olduğunu (və "bel" ədatı yəni 'əksinə, yoxsa' mənasını verdiyini) söyləmişlər. Buna görə ayənin mənas(n)ı, "Əksinə, görəsən onların mülkdən bir nəsiblərimi var?' şəklində olar. İfadədəki sual (=soru), inkarıdır yəni, ifadəni mənfi cümlə halına gətirər. Bu səbəbdən ifadə, "Əksinə, onların mülkdən bir nəsibləri yoxdur." deməkdir.

Bəzi təfsirçilər isə, "əm" sözcüyünün "muttasıla=bitişik, əvvəlki cümlə ilə əlaqəli" (və "yoxsa" mənasında) olmasını caiz görmüş və ifadənin təqdiri bucaqlımından sonrakı mənasının "Onlarmı peyğəmbərliyə daha layiqdirlər, yoxsa mülkdən bir nəsiblərimi var?" şəklində olduğunu söyləmişlər. Tək bəziləri bu görüşə qarşı çıxaraq, bunun doğru olmadığını müdafiə etmiş və belə demişlər: "Sual (=soru) üçün istifadə edilən hemzenin hazfedilmesi ancaq şeir zərurətində caizdir. [Yəni, şair ancaq şeirindəki vəzni qorumaq məqsədiylə hemzeyi təyin edər, hazf edər.] Quranda isə belə bir zərurət söz mövzusu deyil."

Amma aydın olan, "əm" sözcüyü burada "muttasıla"dır və mahzuf olan qəşəng də, "Özlərinə kitabdan bir pay verilənləri görmürsənmü?..." ayəsinin dəlalət etdiyi mənadır. Bu səbəblə ifadənin mənas(n)ı belədir: "Onlar hər istədikləri hökmü verə bilərlərmi, yoxsa onların mülkdən bir paylarımı var, yoxsa insanlarımı qısqanırlar?" Belə olunca qəşənglər yerlərini tapar, sıraya girərlər və cümlələr arasında da qopuqluq olmaz.

Ayədə haqqında danışılan "mülk"dən məqsəd, maddi və mənəvi sahələrdəki hakimiyyət və suverenlikdir. Buna görə bu termin; peyğəmbərliyi (peyğəmbərliyi), vəlayəti, hidayəti, kölə sahibliyini, sərvətə malik olmağı və bunlara bənzər digər mənaları birlikdə əhatə edər. Bu terminin bu məna zənginliyinə sahib olduğunu, əvvəlindəki və davamındakı cümlələrdən anlayırıq. Daha əvvəlki ayədə onların möminlər əleyhində hökm vermə səlahiyyətinə sahib olduqlarını iddia etdikləri eyham edilmişdi ki, bu mənəvi fəzilətlərə malik olmanın göstəricilərindəndir. Ayənin davamı olan "Elə olsaydı, insanlara bir nüvə qırıntısı belə verməzdilər." ifadəsi isə, maddiyyətə və maddiyyəti də əhatə edən varlıqlara malik olmağa dəlalət edər. Buna görə bu ayə həm maddiyyət, həm də mənəviyyat sahələrindəki hakimiyyəti birlikdə ifadə edir.

Bu səbəbdən ayə bunun kimi bir anlama dönükdür: "Yoxsa onlar Allah tərəfindən Peyğəmbərə bağışlanan peyğəmbərlik, vəlayət və reh-berlik kimi imtiyazları əhatə edən mülkdə pay sahibidirlərmi? Əgər belə bir imtiyaza sahib olsadılar, insanlara hesaba alınmayacaq qədər az bir şey belə verməzdilər. Çünki bunlar xəsis və pis ürəklidirlər." Buna görə bu ayə ilə aşağıdakı ayə arasında məzmun yaxınlığı vardır: "Də ki: Rəbbimin rəhmət xəzinələrinə əgər siz sahib olsaydınız, xərclənər qorxusuyla qısdıqca qısardınız." (İsra, 100)

"Yoxsa onlar, Allahın öz lütfündən insanlara verdiyi şeylər üçün onları qısqanırlarmı?" Bu ayə, Yəhudilərə istiqamətli yuxarıda açıqladığımız üç şıkkın üçüncüsüdür. Yəhudilərə yönəldilən bu qəşənglər, onların müşriklərin dininin möminlərin dinindən daha doğru olduğu yolundakı möminlərin əleyhinə verdikləri hökmə cavab mahiyyətindədir.

Ayədə keçən "nas=insanlar"dan məqsəd -sözün axışından aydın olduğuna görə- möminlərdir. "Allahın öz lütfündən insanlara verdiyi şeylər" isə peyğəmbərlik, müqəddəs kitab və dini məlumatlardır. Lakin ayənin davamını meydana gətirən "Doğrusu biz İbrahim soyuna kitabı və hikməti verdik." ifadəsi, "insanlar" deyə xatırlananların Hz. İbrahimin (ə.s) soyundan gələn kəslər olduğuna dəlalət edir. O təqdirdə "insanlar"dan məqsəd Rəsulu Əkrəmdir (s. a. a). Ayədə haqqında danışılan imtiyazların Peyğəmbərimizin xaricindəkilərə yayılan hissəs(n)i isə onun vasitəsi ilə reallaşmış və onun uca bərəkətinin əsəridir. Daha əvvəl, "Gerçək budur ki Allah, Adəmi, Nuhu, İbrahim ailəsini və İmran ailəsini aləmlər üzərinə seçdi." (Al/götürü İmran, 33) ayəsini açıqlayarkən Hz. İbrahim (ə.s) ailəsindən, Peyğəmbərimiz (s. a. a) və onun soyundan gələn Əhli Beyt İmamlarının nəzərdə tutulduğunu ifadə etmişdik.

Çoxluq mənasında olan "nas=insanlar" sözünün müfret (=bir tək adam) üçün istifadə edilməsinə gəlincə, bunun qorxusu yoxdur. Bu bir növ kinayəli ifadədir. Məsələn, sən sənə sataşan və əziyyət edən bir kimsəyə, "İnsanlara sataşma", "İnsanlardan nə al/götürüb verə bilmədiyin var?" dərsin/deyərsən. Halbuki bu sözlərinlə nəzərdə tutduğun yalnız özünsən. Yəni "mənə sataşma" demək istəyirsən.

"Doğrusu biz İbrahim soyuna kitabı və hikməti verdik." Bu ayə, Yəhudilərin qısqanclıqları mövzusunda ümidlərini qırır; bu nemətin itməsinə və bu hədiyyənin sona çatmasına istiqamətli istəklərini boşa çıxarır. Belə ki, uca Allah Hz. İbrahim (ə.s) soyuna öz lütfündən vermək istədiyini vermiş, onlara öz rəhmətindən təqdim etmək istədiyini təqdim etmişdir. Elə isə Yəhudilər kinləri ilə ölsünlər! Artıq qısqanclıqları onlara heç bir şey qazandırmayacaq.

Bundan aydın olur ki, Hz. İbrahim (ə.s) soyundan məqsəd, ya Hz. İsmayıl (ə.s) Oğullarından olan Peyğəmbərimiz (s. a. a) və onun Əhli Beytidir və ya İsmayıl Oğulları ilə İshak Oğullarının hər ikisini də əhatə edəcək şəkildə geniş mənada Hz. İbrahim soyudur ki, hər iki vəziyyətdə də Hz. İbrahim (ə.s) soyu, Yəhudilərin qısqanclıqlarının gerçək hədəfi olan Peyğəmbərimizi əhatə etməkdədir. Yoxsa Hz. İbrahim soyundan məqsəd, İbrahim soyundan gələn İsrail Oğulları deyil. Çünki əgər elə olsa, bu ifadə Yəhudilərin Peyğəmbərimizi və ya aralarında Peyğəmbərimizin ol/tapılması üzündən möminləri qısqanmaları təsdiqlənmiş olar və görüldüyü kimi cümlənin mənas(n)ı pozular.

Burada daha əvvəl işarə edilən bir başqa gerçək də ortaya çıxır ki, o da budur: "Doğrusu biz İbrahim soyuna..." cümləsi, qısqanılan insanların İbrahim soyundan olduqlarına dəlalət edir. Bu da "nas=in-sanlar" sözü ilə Rəsulullahın (s. a. a) nəzərdə tutulduğunu təsdiq edir.

Peyğəmbərimizə inananlara gəlincə, onların hamısı Hz. İbrahimin soyundan deyildirlər. Qaldı ki, İbrahim soyundan olan möminlərin o biri möminlərə qarşı bir üstünlükləri yox ki, bunlar ayənin əhatəsinə alınmış olsunlar. Ayrıca sırf iman etmək və Hz. İbrahimin dininə uyğun gəlmiş olmaq, bu dinə uyanların İbrahimin soyu olaraq adlandırılmalarını tələb etməz. Yenə, "Doğrusu, insanların İbrahimə ən yaxın olanı, ona uyanlar və bu peyğəmbər ilə iman edənlərdir..." (Al/götürü İmran, 68) ayəs(n)i də möminlərin İbrahimə ən yaxın olmaları hasebiyle, onların İbrahim soyu olaraq adlandırılmalarına səbəb olmaz. Çünki ayədə İbrahimə uyanlardan danışılır. Bunlar qətiliklə İbrahimin soyundan gələnlər deyə adlandırılmır.

Buna görə İbrahim soyundan gələnlərdən məqsəd, ya yalnız Peyğəmbərimiz (s. a. a) və ya Peyğəmbərimiz ilə onun soyundan gələn Əhli Beyt İmamları, Peyğəmbərimizin babası Hz. İsmayıl (ə.s) və onunla eyni qurşaqdan olanlardır.

"və onlara böyük bir mülk də verdik." Daha əvvəl söylədiyimiz kimi sözün axışı gərəyi, ayədəki mülkdən məqsədin mənəvi mülkün nümunələrindən olan peyğəmbərliyi və insanların istiqamətləndirilib doğru yola çatdırılması (=hidayet) mənasını ehtiva edən həqiqi vəlayəti də əhatəsidir. Mənəvi fəzilət və dini məqsəd qoy nəticələnməyən bir dünya mülkünün Allah tərəfindən əhəmiyyət verilməməsi bu fikiri təsdiq edər. Yenə Allahın Hz. İbrahimin soyunun fəzilətlərini sayarkən peyğəmbərliyi və vəlayəti saymamış olması da bu fikiri təsdiq edər. Bilindiyi kimi uca Allah, "Doğrusu biz İbrahim soyuna kitabı və hikməti verdik." buyurur. Belə olunca, "və onlara böyük bir mülk də verdik." ifadəsinin mütləq çərçivəsinin, peyğəmbərlik ilə vəlayəti əhatə etdiyi ehtimalı güc qazanır.

"Onlardan kimi ona inandı, kimi də ondan üz çevirdi." Ayənin orijinalında keçən "sadde" sözü "çevirdi, saxladı" mənasındadır. Görüldüyü kimi bu ayədə iman etmənin qarşısında saxlamaq, mane olmaq hərəkəti iştirak etmişdir. Çünki Yəhudilər yalnız Peyğəmbərimizə (s. a. a) endirilən mesaja inanmamaqla kifayətlənməyərək insanları Allah yolundan və Qurana inanmaqdan saxlamaq üçün əllərindən gələni etdilər. Bu söz "üz çevirmə" mənasına da gələ bilər. O zaman əlavə bir şərhə gərək olmadan iman etmək ilə bu hərəkət arasında əleyhdarlıq meydana gələr.

"(Onlara qovurucu bir) atəş olaraq cəhənnəm yetər." Bu ifadə Yəhudilərə istiqamətli bir təhdiddir. Onlar insanları Qurana inanmaqdan saxladıqları, Peyğəmbərimiz (s. a. a) və möminlər əleyhində fitnə atəşi alovlandırdıqları üçün cəhənnəm atəşi ilə təhdid edilirlər.

Arxasından uca Allah, "Heç şübhəsiz ayələrimizi inkar edənləri..." ayəs(n)i ilə cəhənnəmin Yəhudilər üçün kafi bir cəza olacağını açıqlayır. Bu ayə səbəb formasında bir şərhdir. Bunun arxasından "İnanıb yaxşı işlər edənləri də..." deyə başlayan ayə gəlir. Beləcə [kafirlərin və möminlərin qiyamətdəki vəziyyətini izah edən bu iki ayənin gəlməsiylə], bu dinə inanan və ondan üz çevirən iki zümrə arasındakı fərq vurğulanmış olur; bu iki zümrənin, axirət xoşbəxtliyi və bədbəxtliyi baxımından iki əleyhdar qrup olduğu açıqlıq qazanır. Bu iki qrupu gözləyən aqibətlərdən biri cənnətə girmək və oranın kölgələri altına alınmaq, o biris(n)i isə -Allah qorusun- cəhənnəm alovları tərəfindən sarılmaq və atəş içində qalmaqdır. Bu iki ayənin mənas(n)ı açıqdır.

"Allah sizə, mütləq əmanətləri əhlinə vermənizi və insanlar arasında hökm etdiyiniz zaman..." Bu ayənin ikinci yarısını meydana gətirən "və insanlar arasında hökm etdiyiniz zaman ədalətlə hökm etmənizi əmr edər." cümləsi ilə daha əvvəlki ayələr arasındakı əlaqə açıqdır. Uca Allah söz mövzusu ayələrdə Yəhudilərin, müşriklərin dininin Müsəlmanların dinindən daha doğru olduğu yolundakı hökmlərini gündəmə gətirmişdi. Uca Allah bu məsələ ilə əlaqədar ilk şərhində Yəhudiləri "Özlərinə kitabdan bir pay verilmiş kəslər" olaraq xarakterizə etmişdi. Kitabda isə Allahın ayələrinin şərhləri və ilahi məlumatlar iştirak edirdi. Bunlar da Yəhudilərin yanında olan ilahi əmanətlər idi ki, bunların insanlara açıqlanacağına və ehil olanlardan saxlanmayacağına dair onlardan söz alınmışdı.

Sözünü etdiyimiz bu ip ucları, ayədəki əmanət ilə həm maliyyə əmanətlərin, həm də daşıyıcıları tərəfindən əhli olan insanlara çatdırılması lazım olan gerçək məlumatlar və ilahi mesajlar kimi mənəvi əmanətlərin nəzərdə tutulduğunu təsdiq edər.

Qısacası, Yəhudilər özlərinə verilmiş tövhid qanunu ilə əlaqədar məlumatlardan və Hz. Məhəmmədin (s. a. a) peyğəmbərliyi haqqındakı əlamətlərdən ibarət olan/yaranan ilahi əmanətlərə xəyanət etdilər. Bu məlumatları saxladılar və lazım olduğu zaman açıqlamadılar. Sonra bu qədərlə də kifayətlənməyib möminlər ilə müşriklər arasındakı hökmdə haqsızlıq edərək bütpərəstliyi tövhid inancından üstün tutan bir qərar verdilər. Bu etdikləri üzündən ilahi lənətə uğradılar və cəhənnəm əzabına çarpılmağı həkk etdilər. Yəhudilərin başına gələn bütün bunlardan sonra uca Allah sözün axışını [əvvəlki ayələrdə olduğu kimi] birinci tək şəxsdən üçüncü tək şəxsə çevirərək insanlara əmanətləri əhlinə verməyi və hökmlərində ədalətli olmalarını əmr etdi və belə buyurdu: "Allah sizə, mütləq əmanətləri əhlinə vermənizi və insanlar arasında hökm etdiyiniz zaman..."

Bizim, əmanətləri əhlinə vermənin və hökmlərdə ədalətin güdülməsinin mənasını genişlətməmiz, -bildiyiniz kimi- sözün axışının tələb etdiyi ölçüdədir. teşrii=yasama mərhələsində ayədən ilk ağla gələn məna maliyyə əmanətin sahibinə verilməsi və şəri mühakiməni maraqlandıran mövzularda hakimin ədalətli hökm verməsidir deyərək bunun, əmanət və hökm sözlərinin zahirindən aydın olan mənas(n)ı təhrif etmək olduğu irəli sürtülə bilməz.

Bu mövzunu bir az açmaq istəsək belə deməliyik: Mütləq teşri əməliyyatı, heç bir zaman fiqhdəki feri hökmlərin mövzularına aid qeydlərlə məhdudlaşdırılmaz. Əksinə [ümumi qanunlar ehtiva edən] Quran, məsələn əmanətləri əhlinə vermək və hökmlərdə ədalətli davranmaq lazım olduğunu mütləq olaraq açıqlayar. Bu ümumi əmrin əmanət və iddiaları hökmə məzmuna kimi fiqhin sahəsinə girən məsələləri fiqh elminə əsas təşkil edər. Bunun xaricindəki məsələlərdən isə üsulu din sahəs(n)i faydalanar. İşdə belə.