Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Əgər sizə bir fəlakət çatsa:" öldürülmə və faydalanma kimi, "Allah mənə lütf etdi də onlarla birlikdə ol/tapılmadım" deyər." Yəni əgər möminlərlə birlikdə olsaydım onların başına gələn müsibət, fəlakət mənim də başıma gələcək idi.

"Sizə Allahdan bir lütf gəlincə də," yəni döyüş qəniməti və onun kimi bir şey əldə edəcək olsanız. Ayədə keçən "fadl" sözündən məqsəd, mal və bənzəri şeylərdir. "sizinlə onun arasında heç bir dostluq yoxmuş kimi, "Kaş ki mən də onlarla birlikdə olsaydım da mən də böyük müvəffəqiyyətə çatsaydım!" deyər." ifadəsi, onların mömin olaraq nə vəziyyətdə olduqlarını konkret bir örnəklə ortaya qoyur. Bilindiyi kimi, Müsəlmanlar bir tək əl kimidirlər, bir-birlərinə bağların ən güclüsü ilə bağlıdırlar. Bu ən güclü bağ isə nesep, vəlayət, beyət və sevgi kimi digər bağların bütününü təsiri altında saxlayan Allaha və onun ayələrinə olan imandır. Lakin bu kəslər, imanlarının zəifliyi üzündən özləri ilə möminlər arasında özlərini möminlərlə əlaqələndirəcək ən kiçik bir bağ görmürlər və bunun nəticəs(n)i olaraq xaricinin başqa bir xaricinin qazandığı malı qazanma arzusu kimi onlar da möminlərlə birlikdə olmağa, onların cihadına qatılmağa istiqamətli xahişlər edir və aralarından biri "kaş ki mən də onlarla birlikdə olsaydım da mən də böyük müvəffəqiyyətə çatsaydım!" deyir.

Onların imanlarının zəifliyinin əlamətlərindən biri, qənimət məsələsini böyütmələri, mal və maddiyyət əldə etməyi böyük müvəffəqiyyət qəbul etmələri, kənar tərəfdən Allah yolunda möminlərin başına gələn öldürülmə, faydalanma və yorğunluq kimi nəticələri də fəlakət saymalarıdır.

"O halda dünya həyatını axirət həyatı qarşılığında satanlar, Allah yolunda döyüşsənlər." Mərhum Tabersi Mecma-ul Bəyan adlı təfsirində belə demişdir: "[Ayənin orijinalındakı 'yeşrune= satanlar' sözü ilə eyni kökdən olan] 'şereytu' sözü 'satdım', 'işdə-rəy idi' sözü isə 'al/götürdüm' mənasındadır]

Bu səbəbdən [ayədəki 'yeşrune' sözü, 'şereytu' sözünün mu-zari=gelecek zaman hərəkəti olduğundan ötəri] 'yeşrune'l heyat-ed dünya bil axirəti' ifadəsinin mənas(n)ı belə olar: Onlar, dünya həyatlarını satarlar və onu axirətləri ilə dəyişdirərlər. [başqa bir deyişlə, dünya həyatlarını axirətlərinə qarşılıq olaraq satarlar]."

Bu ayə, cihada təşviq edən və cihada çıxmağı ağırdan sahələri qınayan yuxarıdakı ayələrin davamı və detallandırmasıdır. Bu ayədə Allah yolunda döyüşməyə istiqamətli təşviq yenilənir. Bunun üçün bu kəslərin bütünü ilə mömin olduqları və Müsəlman olmaqla dünya həyatını axirət qarşılığında satdıqları vurğulanır. Bu ayədə buyurulduğu kimi, "Allah möminlərdən, mallarını və canlarını, özlərinə (veriləcək) cənnət qarşılığında satın almışdır." (Tövbə, 111) Arxasından, "Kim Allah yolunda döyüşər də öldürülər və ya qalib gəlirsə..." ifadəsi ilə Allah yolunda döyüşmənin təmin edəcəyi faydaya toxunulur və bu faydanın, nəticə nə olursa olsun böyük mükafat olacağı ifadə edilir.

Beləcə uca Allah açıqlayır ki, Allah yolunda döyüşmənin nəticəs(n)i bu iki gözəl aqibətin biridir: Ya Allah yolunda öldürülmək və ya Allahın düşmənini uduzmaya uğratmaq. Hər iki vəziyyətdə də bu döyüşə qatılan üçün böyük mükafat vardır. Ayədə təxribata uğrayıb döyüş sahəsindən qaçmaq şəklindəki üçüncü qəşəngdən danışılmır. Beləcə Allah yolunda döyüşən bir mücahidin əsla döyüş sahəsindən qaçmayacağına işarə edilmiş olur.

Ayədə öldürülmək, düşməni məğlub et/yeyilməkdən əvvəl gətirildi; çünki onun savabı daha çox və daha zəmanətlidir. Səbəbinə gəlincə, Allahın düşmənini məğlub et/yeyilən mücahidin dəftərinə hər nə qədər böyük mükafat yazılsa da bu kimsə sonraları yaxşı işlərin silinməsinə səbəb olan pis bir iş etmək surətiylə bu yaxşı əməlinin silinməsi və yaxşı əməlini pis bir davranışın izləməsi təhlükəsi ilə qarşı-qarşıyadır. Amma öldürülmədə belə bir ehtimal yoxdur. Çünki öldürüldükdən sonra yalnız axirət həyatı vardır. Buna görə Allah yolunda öldürülən kimsə mükafatının bütününü qətiliklə al/götürər. Lakin Allah yolundakı döyüşdə düşməni məğlub et/yeyilən kimsənin mükafatını tam ala bilməsi sonrakı öz tutumuna bağlıdır.

"Sizə nə oldu da Allah yolunda və... mustaz'af kişilər, qadınlar və uşaqlar uğrunda döyüşmürsünüz!" Ayədəki "mustaz'afin" sözü "Allah" ləfzinə matuftur. Bu ayə sual cümləsi formasında döyüşə istiqamətli bir başqa təşviq və etina etdirmədiyər. Bunun üçün bu vurğu edilir: Sizin döyüşünüz uca Allah yolunda edilən bir döyüşdür. O Allah ki, sizin həyatda onun razılığından başqa heç bir məqsədiniz və ONA yaxın olmaqdan daha sevindirici heç bir mutluğunuz yoxdur. Bunun yanında sizin döyüşünüz yazıq və zəif salınan, əzilən kişiləriniz, qadınlarınız və uşaqlarınız uğrunadır.

Bu ayədə bütün möminləri coşdurma, həyəcanlandırma və etina etdirimə məqsədi vardır. İxlaslı və təmiz ürəkli möminlərin haqqa uyğun hərəkət etmələri, Rəblərinin sözünü dinləmələri və çağırışına uyğun gəlmələri üçün onlara Allahı xatırlatmaq kifayətdir. Daha aşağı dərəcəli möminlərə gəlincə, əgər onların hərəkətə keçməsi üçün bu qədəri kafi olmaz isə də, bu döyüşlərinin Allah yolunda cihad olmasının yanında kafirlərin nəşr/təzyiqi altında əzilən kişiləri, qadınları və uşaqları uğruna olduğu gerçəyi kafi olmalıdır. Elə isə qohumluq səyləri oyanmalı, onlar haqqında fanatizm göstərməlidir.

Hərçənd İslam iman xaricində qalan bütün nesep və səbəb bağlarını qaldırmışdır; lakin imanla bəzəndikdən sonra dövrəyə girəcək olan nesep və kavmiyet bağlarını etibarlı saymışdır. Buna görə Müsəlman adam, iman bağı ilə bağlı olduğu din qardaşı üçün fədakarlıqda ol/tapılmaqla vəzifəli olduğu kimi, Müsəlman qohumları olan kişilər, qadınlar və uşaqlar uğruna da fədakarlıq etməlidir. Çünki bu fədakarlıq da nəticə etibarıyla Allah yolu uğruna fədakarlığa dönükdür; başqa bir məqsədə deyil.

Möminlərin yaxınları və parçaları olan bu mustaz'aflar uca Allaha inanmış kəslərdir. "Rəbbimiz! Bizi..." ifadəsi bunun dəlilidir. Bununla birlikdə onlar əzilirlər, işgəncə görürlər və "Rəbbimiz! Bizi, xalqı zalım olan bu şəhərdən çıxar." deyə fəryad edirlər, imdad çağırışı edirlər.

Ayədə "xalqı, onlara zülm edən" deyilmir də bunun yerinə, "xalqı zalım" deyilərək zülm anlayışı mütləq mənada istifadə edilir. Bununla o diyar xalqının əzilənlərə müxtəlif işgəncələr və əziyyətlər etdiklərinə işarə edilir ki, gerçəkdə də vəziyyət belə idi.

Ayədə mustaz'afların imdad çağırışları və fəryadları ən gözəl sözlərlə, ən xoş üslubla ifadə edilir. Diqqət yetirilsə, burada onların "Ey ər-kekslər, ey ağalar, ey qövmümüz, ey tayfamız!" kimi sözlərlə fəryad etdikləri nəql edilmir; tərsinə onların Rəblərinə dua etdikləri və "Rəbbimiz! Bizi, xalqı zalım olan bu şəhərdən çıxar." deyə gerçək mövlalarını imdada çağırdıqları nəql edilir. Sonra da, "Bizə qatından bir vəli (sahib) göndər, bizə tərəfindən bir köməkçi göndər!" deyərək Peyğəmbərimizə (s. a. a) və onun ətrafındakı mücahid möminlərə işarə edirlər. Görüldüyü kimi onlar sahib (vəli) və kömək edici istəyirlər; amma bu qurtarıcını və kömək edicini yalnız Allahdan istəyirlər, başqa bir qurtarıcıya və kömək ediciyə razı olmurlar.

Səy və Fanatizm Haqqında bir neçə Söz

Yuxarıdakı ayənin mesajına diqqət yetirildiyi və insandakı təbii duyğularla müqayisə edildiyi təqdirdə, ayənin sərgiləndiyi möhtəşəm ilahi ədəbə heyrətlənməmək mümkün deyil.

Heç şübhəsiz insan quruluşunda onu uşaqlar, qadınlar, fərdi şərəf və etibar kimi hörmət göstərdiyi və əhəmiyyət verdiyi dəyərləri müdafiə etməyə sövq edən bir instinkt vardır. Bu, insan fitrətinin tələb etdiyi və fərdə ilham etdiyi bir hökmdür. Bu müdafiə etmə əgər haqq və haqq uğruna olsa, təriflənəcək bir tutum ola biləcəyi kimi, əgər batil və haqqa qarşı olsa ictimai həyatda pis və dağıdıcı nəticələndirər gətirən qınanacaq bir tutum ola bilər.

İslam ilk başda bu hökmün fitrətin lehinə olan özünü qoruyar; amma detallarını, uzadılmalarını etibarsız sayar. Sonra o hökmü digər bütün hədəflərdən imtina etdirərək yalnız Allaha doğru yönəldər. Arxasından onun çox saydakı sahələrinə dönər və bu təzahür nümunələrinin hamısını bir olan Allaha inanma qəlibinə tökər və nəticədə insanı yaxını olan kişilər, qadınlar, uşaqlar və haqq olan hər iddia haqqında fanatik olmağa çağırar; amma bütün bunlarda Allaha istiqamətli olmağı əsas al/götürməyi şərt qaçar.

Qısacası, İslam fitrətin hökmünü təsdiqləyər; lakin onu xarab arzulardan və əməllərdən təmizləyər, onu bütün təzahür formalarında safa qovuşdurar. Onu bir bütün olaraq insanın fitrət uyğun olaraq tətbiq edəcəyi insani bir üsul, bir şəriət edər; onu qarşıdurma qaranlığından qurtararaq uyğunlaşma və barışma işıqlığına qovuşdurar. Çünki İslamın mənimsəməyə çağırdığı və qanuniləşdirdiyi bir tutumun, bir qanunun parçaları və uzadılmaları arasında ziddiyyət təşkil etmə və qarşıdurma olmaz. Bunların hamısı tövhidə söykənən olmaqda ortaqdırlar və hamısı haqqa bağlılıq qanununda birləşərlər. Bunun nəticəs(n)i olaraq bu vəziyyətdə bütün hökmlər ümumi, davamlı və dəyişməz olarlar, bu hökmlərdə sapma, əsassızlıq və razılaşmazlıq görülməz.

* * *



"İman edənlər Allah yolunda döyüşərlər, kafir olanlar isə tağut yolunda döyüşərlər." Bu ayə möminlər ilə kafirlər arasında, onların döyüşlərinin xüsusiyyəti baxımından edilmiş olan bir müqayisə etmədiyər. Başqa bir deyişlə bu iki zümrə döyüşmədəki niyyətləri baxımından bir-biri ilə müqayisə edilir. Beləcə möminlərin yolunun kafirlərin yolundan daha şərəfli olduğu, möminlərin yolunun Allaha çatıb söykən/dözdüyü; halbuki kafirlərin yolunun bunun tərsi olduğu bildirilir ki, bu məlumat möminləri döyüşməyə təşviq edən bir başqa faktor olsun istənmişdir.

"O halda şeytanın dostları ilə döyüşün. Şübhə yox ki şeytanın qurduğu nizam zəifdir." Kafirlər tağutun yolundan getdikləri üçün Allahın vəlayəti xaricindədirlər. Buna görə onların şirk və Allahdan başqasına tapınma vəlisi xaricində bir vəliləri, mövlaları yoxdur, ki bu da şeytandır. O halda onların vəlisi, dostu şeytandır və onlar da onun dostlarıdır.

Bu ayədə şeytanın hiyləsinin zəif olduğu ifadə edilir. Çünki bu hiylə Allahın yolunun əleyhdarı olan tağutun yoludur. Halbuki güc-qüvvət bütünü ilə Allaha aiddir. Buna görə şeytanın tələsindən ibarət olan tağutun yolu üçün zəiflikdən başqa bir sifət qalmır. Buna görə kafirlərin yolunun zəif olduğu ifadə edilərək möminlər kafirlərə qarşı təhrik edilmiş, onlarla döyüşməyə etina etdirilmişdir. Şeytanın hiyləsinin Allahın yoluna nisbətlə zəif olması ilə bu hiylənin nəfsinin arzusuna əsir olanlara görə güclü olması arasında ziddiyyət yoxdur. Bu açıqdır.

ayələrin hədislər İşığında şərhi

Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Ey inananlar! Qoruma vasitələrinizi alın..." ayəs(n)i haqqında belə deyilir: "Silahlara, 'hizr=koruma vasitələri' deyilməsinin səbəbi, qorunulması lazım olan yerlərdə bunlarla qorunulmasıdır. Bu şərh İmam Misdən də rəvayət edilmişdir." (c. 2, s. 154, əl-Həyat Nəşr/təzyiqi, Beyrut)



Yenə eyni əsərdə İmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edilmişdir: "Bu ayədəki "subat" sözündən məqsəd dəstələr və "cemian" sözündən məqsəd isə ordudur." (c. 2, s. 155, əl-Həyat Nəşr/təzyiqi, Beyrut)



Təfsir-ul Ayyaşidə Süleyman b. Xalidin İmam Sadiqdən (ə.s) belə nəql etdiyi köçürülər: "Uca Allah, 'Ey inananlar!' deyərək onları mömin olaraq adlandırır. Amma onlar mömin deyildirlər və heç bir dəyər üstünlükləri də yoxdur. Allah belə buyurur: 'Ey inananlar! Qoruma vasitələrinizi alın; bölük bölük döyüşə çıxın, yaxud bütünlüklə döyüşün... mən də böyük müvəffəqiyyətə çatsaydım, deyər.' Əgər göy xalqı və yer üzü xalqı, 'Allah mənə lütf etdi də peyğəmbərlərlə birlikdə olmadım.' yığsa, bu söz üzündən müşrik olarlar. Əgər Allah tərəfindən möminlərə bir hədiyyə verilsə, belələri 'Kaş ki mən də onlarla birlikdə olsaydım da Allah yolunda döyüşsəydim.' deyərlər."



Mən deyərəm ki: Bu mənadakı bir rəvayət İmam Sadiğə (ə.s) söykənən olaraq Tabersinin Mecma-ul Bəyan adlı əsərində və Qummunun təfsirində də iştirak etmişdir. İmam Sadiğin (ə.s) bu sözlərindəki şirkdən qəsdi mənəvi şirkdir. Yoxsa İmam bu sifəti daşıyan kimsədən İslamın zahiri hökmlərini qaldıran küfrü nəzərdə tutmuş deyil. Bunu daha əvvəl açıqlamışdıq.



Yenə eyni əsərdə Hamrandan İmam Misin (ə.s) "Sizə nə oldu da ...mustaz'af kişilər..." ayəs(n)i haqqında belə buyurduğunu nəql edər: "Bunlar (mustaz'aflar), biz (Əhli Beyt)iz". (c. 1, s. 257, h: 191)



Mən deyərəm ki: Bu Rəvayət, Səmaya vasitəçiliyi ilə İmam Sadiqdən də nəql edilmişdir. Bu rəvayətdəki ifadə; "Uca Allah, 'mustaz'af kişilər' buyurur. Onlar bizlərik." şəklindədir. (Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 257, h: 194)



Bu iki rəvayət ayənin təfsiri deyil, bu ümmətin zorbalarından şikayətçi olma babında bir nümunə vermə və uyğunlaşdırmadıyar.



et-Dürr-ül Mensur təfsirində belə deyilir: Əbu Davud Nasih adlı əsərində, İbni Münzir, İbni Əbu Xatəm və Beyhaki Sünen adlı əsərində Ata yolu ilə İbni Abbasdan belə köçürərlər: "Qoruma vasitələrinizi alın; bölük bölük döyüşə çıxın, yaxud bütünlüklə döyüşün." ayəsindəki 'subat' sözü 'qruplar və təriqətlər halında' mənasındadır." İbni Abbas daha sonra bu ayənin, "Möminlərin hamısının döyüşə getmələri lazım deyil." (Tövbə, 122) ayəs(n)i ilə neshedildiğini söyləmişdir. (c. 2, s. 183)



Mən deyərəm ki: Bu iki ayə bir-birləri ilə çelişik deyil ki, ikincisinin birincisini neshettiğine hökm edilsən. Bu açıqdır. Olsa olsa ikinci ayənin birincisini məhdudlaşdırdığı və ya qeydləndirdiyi irəli sürtülə bilər.



Həmd Allaha məxsusdur.




[1] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>- [Bihar-ul Envar, c. 6, s. 214, h: 2]

[2] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>- [Bihar-ul Envar, c. 6, s. 262, h: 108]

[3] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>- [Mecma-ul Bəyan Təfsiri, c. 2 s. 505]

[4] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>- [Tarix-ul Mağazi, c. 1, s. 235]

[5] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>- [et-Dürr-ül Mensur, c. 2, s. 83]

[6] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>- [əl-Hisal, c. 1, s. 201, h: 14]

[7] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>- [bk. əl-Mizan, c. 1, Bəqərə surəsi, 21-25. ayələrin təfsiri.]

[8] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>- [bk. əl-Mizan, c. 2, Bəqərə surəsi, 216-218. ayələrin təfsiri.]

[9] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm>- [bk. əl-Mizan, c. 1, Bəqərə surəsi, 23-24. ayələrin təfsiri, Möcüzə və Mahiyyəti]

[10] - Bu mövzuyla əlaqədar şərh üçün, birinci dəridəki Bəqərə surəsinin 164. ayəsinin təfsirinə müraciət edilə bilər.

[11] - Bu mövzuyla əlaqədar şərh üçün, üçüncü dəridəki Al/götürü İmran surəsinin 7. ayəsinin təfsirinə müraciət edilə bilər.

[12] - Bu ayələrin, vurğuladığımız anlama necə gəldiklərini anlamaq üçün bu təfsirdəki yerlərinə müraciət edilə bilər.