Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Mən deyərəm ki: Bu iki rəvayətlə eyni mənada olan başqa rəvayətlər də vardır. İmam Sadiğin (ə.s) sözləri ayənin səbəbini iki istiqamətdən ümumiləşdirir. Birincisi hökm baxımındandır ki, bu mövzuda hökmün teşrii=yasama və ya tekvini=varoluşsal olması arasında fərq yoxdur. İkincisi hökm verən baxımındandır ki, bu mövzuda da hökm verənin Allah və Peyğəmbər olması arasında fərq yoxdur.

Bunu biləsin ki, burada "Xeyr, Rəbbinə and olsun ki..." ayəsindən, bu hissənin sona qədərki ayələrini Hz. Əlinin (ə.s) və ya Hz. Əli (ə.s) ilə Əhli Beyt İmamlarının vəlayətinə uyğunlaşdıran bəzi rəvayətlər vardır. Bu rəvayətlər nümunələr zikr etmə və uyğunlaşdırma xüsusiyyətini daşıyar. Çünki Allah, Peyğəmbər və Əhli Beyt İmamları bu ayələrin tətbiq mövzuları və sahələridir. Ayələr bunların hamısı üçün etibarlıdır.

Şeyx Tusi əl-Emali adlı əsərində öz rəvayət zənciriylə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edər: "Ənsardan bir adam Peyğəmbərə (s. a. a) gələrək belə dedi: 'Ey Allahın elçisi, mən sənin ayrılığına dözə bilmirəm. Evimə getdiyimdə xatirimə gəlirsən. O anda işimi buraxıb sənə qaçıram, səni görəyəm deyə. Çünki səni o qədər sevirəm. Düşündüm ki, qiyamət günü gəlib də sən cənnətə girdiyində və ucalıqların ən ucasına çıxarıldığında, ey Allahın elçisi, sənin ayrılığına necə söykən/dözəcəyəm?' Bunun üzərinə, 'Kim Allaha və Rəsula itaət etsə, işdə onlar Allahın özlərinə nemət verdiyi peyğəmbərlər, sıddikler (gerçəklər), (əməllərə olan) şahidlər və salehlərlə birlikdə olar və onlar nə də gözəl yoldaşdır!' ayəs(n)i endi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) da dərhal o adamı çağıraraq ayəs(n)i özünə oxudu və ona bu müjdəni verdi." (c. 2, s. 234)

Mən deyərəm ki: Bu mənadakı rəvayətlər Əhli Sünnə kanalından da nəql edilmişdir. Bunları et-Dürr-ül Mensur, Taberaniyə, İbni Mur-deveyhə, Hilyet-ul Övliya adlı əsərində Əbu Nuayma, Sifet-ül Cənnət adlı əsərində -hasen hədis olduğunu bildirən- Ziya Makdisiyə söykən/dözərək Aişədən və Taberani ilə İbni Murdeveyhə söykən/dözərək Şa'bi yolu ilə İbni Abbasdan və yenə Səid b. Mensur ilə İbni Münzirə söykən/dözərək Şa'bi'den və İbni Cərirə söykən/dözərək Səid b. Cubeyrdən rəvayət etmişdir. (c. 2, s. 182)

Təfsir-ul Burhanda İbni Şehraşup vasitəçiliyi ilə Ənəs b. Malikdən, o da adını verdiyi bir raviden, o da Əbu Salehdən İbni Abbasın belə dediyi nəql edilər: "Kim Allaha və Rəsula itaət etsə, işdə onlar peyğəmbərlər -yəni Məhəmməd- sıddikler -yəni Hz. Əli. Çünki o ilk təsdiq edən adam idi- şahidlər -yəni Hz. Əli, Cəfər, Həmzə, Həsən və Hüseyn (hamısına salam olsun)- ilə birlikdə olar." (c. 1, s. 393)

Bu mənada başqa rəvayətlər də vardır.

el-Kafidə İmam Misin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Günahlardan və şübhəli şeylərdən qaçınaraq bizə köməkçi olun. Kim günahlardan və şübhəli şeylərdən qaçınan halda Allaha qovuşsa, onun qatında rahatlıq tapar. Çünki uca Allah, 'Kim Allaha və Rəsula itaət etsə...' buyurur. Peyğəmbər bizdəndir, sıddikler (gerçəklər) bizdəndir, şahidlər və salehlər bizdəndir." (Üsulu Kafi, c. 2, s. 78, h: 12)

Yenə eyni əsərdə İmam Sadiqdən (ə.s) belə nəql edilər: "İki cür mömin vardır. Biri Allahın özünə qaçdığı şərtləri yerinə yetirmiş mömindir. Bu mömin peyğəmbərlərlə, sıddiklerle, şahidlərlə və salehlərlə birlikdə olar və onlar nə də gözəl yoldaşdır! Bu mömin, başqalarına şəfaət edən, lakin özünə şəfaət edilməyən kəslərdəndir. [Çünki başqalarının şəfaətinə ehtiyacı yoxdur.] Bu mömin, dünya və axirət qorxuları ilə qarşılaşmayan kəslərdəndir. Digər mömin isə, zaman zaman ayağı qayan, səhv edən bir tipdir. Təzə bitki budağı kimidir. Külək nə tərəfdən əsərsə o biri tərəfə əyilər. Bu tip mömin dünya və axirət qorxuları ilə qarşılaşar, özünə şəfaət edilər və o xeyr üzrədir." (Üsulu Kafi, c. 2, s. 248, h: 2)

Mən deyərəm ki: Sihah-ul Lüğət adlı əsərdə belə iştirak edər: "[Hədisin orijinalında keçən] 'hame' sözü, 'təzə bitki budağı' mənasını verər." Götürmə burada sona çatdı. Yenə hədisdə keçən "kefeet" və "inkefeet" hərəkətləri, keçişli və keçişsiz olmaq üzrə "yönəltdi" və "yönəldi" mənalarını verərlər. İmam Sadiq (ə.s) bu hədisində, "Özlərinə nemət verdiyin kəslərin yoluna." (Fatihə, 7) ayəsinin təfsirində keçən mövzuya və oradakı nemətin "vəlayət" demək olduğuna işarə edir.

Bu səbəbdən onun bu sözləri, "Xəbəriniz olsun ki, Allahın dostlarına qorxu yoxdur. Onlar kədərlənməyəcəklər də. Onlar, inanmış və pisliklərdən çəkinmiş olanlardır." (Yunus, 63) ayəs(n)i ilə uyğunlaşmaqdadır. Demək ki, qorxunc hadisələr Allahdan başqa kimsəsi olmayan Allahın dostlarına çata bilməzlər.

71- Ey inananlar! Qoruma vasitələrinizi alın; bölük bölük döyüşə çıxın, yaxud bütünlüklə döyüşün.



72- İçinizdən bəziləri vardır ki (bu vəzifəs(n)i) çox ağırdan al/götürərlər. Əgər sizə bir fəlakət çatsa, "Allah mənə lütf etdi də onlarla birlikdə ol/tapılmadım." deyər.



73- Sizə Allahdan lütf gəlincə də, sizinlə onun arasında heç bir dostluq yoxmuş kimi, "Kaş ki mən də onlarla birlikdə olsaydım da mən də böyük müvəffəqiyyətə çatsaydım! deyər.



74- O halda dünya həyatını axirət həyatı qarşılığında satanlar, Allah yolunda döyüşsənlər. Kim Allah yolunda döyüşər də öldürülər və ya qalib gəlirsə, biz ona yaxında böyük bir mükafat verəcəyik.



75- Sizə nə oldu da Allah yolunda və "Rəbbimiz! bizi, xalqı zalım olan bu şəhərdən çıxar, bizə qatından bir vəli (sahib) göndər, bizə tərəfindən bir köməkçi göndər!" deyən mustaz'af kişilər, qadınlar və uşaqlar uğrunda döyüşmürsünüz!



76- İnananlar Allah yolunda döyüşərlər, kafir olanlar isə tağut yolunda döyüşərlər. O halda şeytanın dostları ilə döyüşün. Şübhə yox ki şeytanın qurduğu nizam zəifdir.

ayələrin şərhi

Görüldüyü kimi bu ayələrin daha əvvəlki ayələrə olan mövqes(n)i, məqsədi, qabaqcılla olan mövqes(n)i kimidir. Bu ayələr qrupu möminləri Allah yolunda cihad etməyə təşviq edir, onlara coşğu aşılır və döyüş üçün hazırlanmalarını əmr edir. Bu ayələrin endiyi günlərdə möminlər ağır bir mihnet altında idilər. Bu illər Peyğəmbərimizin (s. a. a) Mədinə dövrünün ikinci dörddəbirini meydana gətirirdi. Ərəblər Allahın nurunu söndürmək və İslamın yüksələn binasını yıxmaq üçün, hər yandan Müsəlmanlara yüklənmişlər idi. Peyğəmbərimiz bir tərəfdən Məkkə müşrikləri və Qureyş tağutları (zorbaları) ilə döyüşür, bir tərəfdən yarımadanın hər yanına dəstələr göndərir və bir tərəfdən də möminlər arasında dinin təməllərini yüksəldir, gücləndirirdi. Kənar yandan Müsəlmanlar arasında münafiqlər vardı. Bunlar olduqca güclü idilər. Uhud Döyüşü əsnasında ədədlərinin Müsəlmanların yarısından çox da az olmadığı ortaya çıxmışdı. [70]

Bu münafiqlər davamlı Peyğəmbərimizin əleyhində işlə/çalışır, dayanmadan ona zərər gəlməsini gözləyir və möminləri vəzifələrindən saxlayırdılar. Çünki möminlərin arasında ürəyi xəstə olan və münafiqlərin sözlərinə uyğun gələn kəslər də ol/tapılırdı. Müsəlmanların ətrafında bir də Yəhudilər vardı. Bunlar Müsəlmanlara əziyyət edir, aralarında fitnə toxumları əkir və onlara hücumlar təşkil edirdilər. Mədinə Ərəbləri köhnə zamanlarından bəri Yəhudilərə hörmət göstərir, onlara əhəmiyyət verirdilər. Bu Yəhudilər, Müsəlmanların arasında yaydıqları şikəst (batil) fikirləri və sapdırıcı sözləri ilə onların iradələrini zəiflədir, əzmlərini qırırdılar. Kənar yandan da müşrikləri Müsəlmanlara qarşı cəsarətləndirib ürəkləndirir, onların qarşısında müqavimət göstərərək kafirliklərini və inkarçılıqlarını davam etdirmələri və içlərində olan möminləri fitnəyə salıb dindən çevirmələri üçün onlara mənəvi verirdilər.

Buna görə daha əvvəl araşdırdığımız ayələr, sanki Yəhudilərin Müsəlmanlara istiqamətli sui-qəsdlərini boşa çıxarmağı və möminlər arasına yaydıqları zərərli təbliğatın təsirlərini aradan qaldırmağı məqsəd qoymuşdur. O ayələrdə iştirak edən münafiqlərlə əlaqədar şərhlər isə, vəziyyətlərinin şüurunda olmaları, bünyələrinə sızan və cəmiyyətlərinə işləyən dağıdıcı xəstəlikdən çəkinmələri və ətraflarını əhatə edən xarici düşmənlərin sui-qəsdlərinin boşa çıxması, çətinliklərinin aradan qaldırılması nəticəs(n)i rahat bir nəfəs almaları üçün və də dinin nurunun darıxılan parlaqlığına qovuşdurulması məqsədiylə, sanki möminləri yaxşıca xəbərdar etmək, mövcud vəziyyəti tam olaraq anlamalarını təmin etmək üçündür. Müşriklər və kafirlər istəyəsələr də Allah nurunu mütləq tamama çatdıracaq.

"Ey inananlar! Qoruma vasitələrinizi alın; bölük bölük döyüşə çıxın, yaxud bütünlüklə döyüşün." Ayədə keçən "hızr" sözü "özü ilə qorunulan şey" deməkdir ki, o da qoruma vasitəs(n)i olar; silah kimi. Bəziləri də "hazer=sakınma" sözü kimi məsdər olduğunu söyləmişlər. Yenə ayədəki "infiru=savaşa çıxın" sözünün kökü olan "nefr" sözü "müəyyən bir istiqamətə getmək"dir. Bunun əsli "feze'=korkmak və sığınmaq"dır. Bir yerdən getməyə "oradan qorxmaq (və qaçmaq)" və bir yerə doğru getməyə də "oraya el idi tərəfindən etmək, sığınma" deyilir. Yenə ayədə keçən "subat" sözü "subet" sözünün çoxluğudur və mənas(n)ı "parça parça (bölük bölük) birlik" deməkdir. Buna görə "subat" arxa arxaya birliklər deməkdir. Belə ki, ikinci qrup birinci qrupdan və üçüncü qrup ikinci qrupdan ayrıdır. "bölük bölük döyüşə çıxın" ifadəsi ilə "yaxud bütünlüklə döyüşün." ifadəsi arasındakı əleyhdarlıq, etdiyimiz bu məna analizini təsdiq edir.

"Qoruma vasitələrinizi alın." cümləsindən sonra detallandırma xüsusiyyəti daşıyan "bölük bölük döyüşə çıxın" ifadəsinin iştirak etməsi aydın olduğu qədəriylə "qorunma"dan məqsədin, "qoruma vasitələri" olduğunu və bunun da cihada çıxmaq üzrə tam bir hazırlıqdan kinayə olduğunu təsdiq edər. Buna görə ayənin mənas(n)ı belə olar: "Silahlarınızı kuşanın yəni səfərə çıxmaq üçün hazırlanın və düşməninizin qarşısına ya bölük bölük (dəstələr halında) və ya birlikdə (ordu nizamında) çıxın."

Bilindiyi kimi döyüş hazırlığı, düşmənin əsgər sayına və gücünə görə dəyişən bir gerçəkdir. Bu səbəbdən, "bölük bölük döyüşə çıxın, yaxud bütünlüklə döyüşün." ifadəsindəki iki qəşənglilik, döyüşə necə çıxılacağı mövzusunda bir sərbəst buraxma mənasını verməz. Bu iki qəşənglilik düşmənin əsgər sayı və gücü bucağındandır. Yəni düşmənlərin sayı az olunca dəstələr halında, çox olunca da birlikdə döyüşə çıxın.

Buna görə ayənin mənas(n)ı -xüsusilə bir sonrakı "İçinizdən bəziləri vardır ki, (bu vəzifəs(n)i) çox ağırdan al/götürərlər." ayəs(n)i göz önünə alınaraq- Müsəlmanlara silah buraxmağı və cihad mövzusunda əllərindən gələn səyi göstərməkdən sıyrılmağı qadağan etmək şəklinə dönükdür. [Yəni Müsəlmanlar silahlarını yerə buraxmamalı və döyüş barəsində ciddiliklərini qorumalıdırlar.] Əks halda haqq iddianın bayrağını dalğalandırmağa istiqamətli əzmləri qırılar, şövqləri itər, Allahın düşmənləri ilə döyüşərək yer üzünü onların pisliklərindən təmizləmə mövzusunda tənbəlliyə, ağır davranmağa və ya hərəkətsizliyə uğrayarlar.

"İçinizdən bəziləri vardır ki, (bu vəzifəs(n)i) çox ağırdan al/götürərlər." Bəzi təfsirçilər belə demişlər. "lemen" sözünün başındakı "lam" ədatı, "inne" sözünün adına daxil olduğu üçün "ibtidə lamı"dır. "leyubettienne" sözünün başındakı "lam" isə, "inne" sözünün xəbərinə daxil olduğu üçün "kasem=ant lamı"dır. Ayədəki "leyubettienne" sözü hərəkət cümləsidir və təkidi ifadə edən şeddeli "nun" ədatı ilə təkid edilmişdir. Bu hərəkətin kökləri olan "tebtie" və "ibta" da eyni anlama yəni "ediləcək bir işi ağıra al/götürüb gecikdirmək, təxirə salmaq" mənasını verər.

Ayədəki "İçinizdən" ifadəsi bu kəslərin, [münafiqlərdən deyil də] bu ayənin başında "ey inananlar!" deyə səslənilən mömin kəslərdən olduğuna dəlalət edər. "İçinizdən" ifadəsinin zahirindən bu məna çıxdığı kimi daha sonra gələcək olan "Özlərinə, əlinizi döyüşdən çəkin... deyilənləri görmədinmi?" (Nisa, 77) ayəs(n)i də buna dəlalət edir. Aydın olan bu kəslər də möminlərdən idi. Üstəlik uca Allah daha sonra belə buyurur: "Nə vaxt ki, döyüş onlara fərz qılındı, içərindən bir qrup dərhal Allahdan qorxar kimi, hətta daha çox bir qorxu ilə insanlardan qorxmağa başladılar." (Nisa, 77) "Onlara bir yaxşılıq toxunsa..." (Nisa, 78) "O halda dünya həyatını axirət həyatı qarşılığında satanlar, Allah yolunda döyüşsənlər..." (Nisa, 74) "Sizə nə oldu da Allah yolunda... döyüşmürsünüz!" (Nisa, 75) "İnananlar Allah yolunda döyüşərlər." (Nisa, 76) Bu ayələrin arxa arxaya gəlmələrindən aydın olacağı üzrə bütün bunlar, aralarında bu ağır canlıların da ol/tapıldığı möminləri döyüşə təşviq etmək və coşdurmaq üçündür.

Üstəlik bu ayələrdə bu ağır canlıların, yalnız sözdə iman etmiş görünən münafiqlərdən olduqlarını göstərən açıq bir dəlil yoxdur. Tərsinə Allahın onlardan (ağır davranan kəslərdən) nəql etdiyi bəzi vəziyyətlər, onların ümumi mənada iman etdiklərinə dəlalət edir. Məsələn bu ifadələr kimi: "Əgər sizə bir fəlakət çatsa, 'Allah mənə lütf etdi...' deyər." (Nisa, 72) "Rəbbimiz, nə üçün bizə döyüşü fərz etdin...?" (Nisa, 77)

Ancaq, bəzi təfsirçilərə görə ayədəki "İçinizdən" ifadəsindən məqsəd münafiqlərdir. Münafiqlərin möminlərdən sayılmaları isə, ya onların mömin kilidlənin bir parçasını meydana gətirdiyi və ya eyni soydan gəldikləri -səbəbindən münafiqlərin möminlərdən olması soy bucağındandır- və yaxud münafiqlərin görünüşcə sözü şahidlik gətirmələri səbəbiylə haqsız yerə qanlarının tökülməsinin haram olması, miras kimi şəriət hökmlərində möminlərlə ortaq olduqları səbəblərinə söykən/dözər. Daha əvvəl toxunduğumuz kimi bu cür görüşlər Quranın zahirindən aydın olan mənalar üzərində dayaqsız qənaətlərdir.

Bu təfsirçiləri bu şərhə sövq edən faktor, onların Peyğəmbərimizlə (s. a. a) qarşılaşıb ona iman edən bütün ilk dövr Müsəlmanlar haqqında bəslədikləri hüsnüzandır. Halbuki ilk dövr Müsəlmanlarına dönük tarixi araşdırma, onların Peyğəmbərimiz zamanındakı və daha sonrakı tutumlarının analizi bu hüsnüzannı zəiflədər. Quranın onlar haqqındakı iti xitabları da bu optimist dünyagörüşünü zəiflədər.

Günümüzə qədərki dünya tarixi, təmiz fərdlərdən meydana gəlmiş heç bir təmiz və mömin ümmətin və ya birliyin istisnasız olaraq heç bir ayaq dolaşmasına uğramadan hamı/həmişə iddialarına sadiq qala bildiklərinə əsla şahid olmamışdır. (Yalnız Taff -Kərbəla- hadisəsində nəql edilənlər xaric.) Buna görə, ilk dövr Müsəlmanları da digər insan birlikləri kimi aralarında münafiqlərin, xəstə ürəklilərin, nəfsinə (heva və həvəsinə) uyanların və ürəyi təmizləyərin ol/tapıldığı bir birlik idi.

İlk dövr Müsəlmanlarının imtiyazları bir tək bu idi: Onların cəmiyyətləri ərdəmli idi, öndərləri Peyğəmbərimiz idi, varlıqlarını iman nuru əhatə etmişdi və dinin suverenliyi altında idilər. Bu onların cəmiyyət olaraq vəziyyəti idi. Amma aralarında yaxşılar da vardı, pislər də. Ruhi sifətləri arasında fəzilətlər də vardı, alçaqlıqlar da. Əxlaqın və bacarıqların hər növünə, hər rənginə onlarda da rast gəlmək mümkünidi.

Quranın onların bu vəziyyəti haqqındakı vurğulaması və xüsusiyyətləri ilə şərhi də bundan ibarətdir. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Məhəmməd, Allahın elçisidir. Bərabərində ol/tapılanlar da kafirlərə qarşı çətin, özləri aralarında mərhəmətlidirlər. Onları görərsən ki rüku etməkdələr, səcdəyə bağlanmaqdalar, Allahdan lü-tuf və razılıq diləməkdələr. Üzlərində səcdə əsərinin əlamətləri görünmededir... Allah onlardan inanıb yaxşı işlər edənlərə bağışlama və böyük bir mükafat vəd etmişdir." (Fəth, 29) Görüldüyü kimi uca Allah, ayənin ilk yarısında Müsəlmanların ictimai sifətlərini və fəzilətlərini mütləq olaraq dilə gətirdikdən sonra Müsəlman fərdlərin bağışlamaya qovuşub böyük mükafat al/götürmələrini şərtə bağlayaraq ayəs(n)i nöqtələyir.