Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

[ululemrİn, əhli beyt İmamları olması yolundakı təfsirə edilən Etirazlar]

İndi də; "Ululemrden məqsəd, günahsız olan Əhli Beyt İmamlarıdır." təfsirinə yönəldilən etirazlara gələk:

Birinci etiraz: Əhli Beytin ululemr demək olduğu, Allah və Peyğəmbər tərəfindən açıqca ifadə edilməyə möhtacdır. Təbii ki belə bir şərh edilmiş olsaydı, Rəsulullahın (s. a. a) vəfatından sonra bu mövzuda görüş ayrılığına düşəcək iki adam belə ol/tapılmazdı.

Bu etiraza veriləcək cavab budur: Əhli Beytin ululemr olduğu Quranda və sünnədə ifadə edilmişdir. Vəlayət ayəs(n)i (Maidə, 55), Tathir ayəs(n)i (Əhzab, 33) və digər bəzi ayələr bunun Quran qaynaqlı dəlilləridir. İrəlidə bu mövzunu geniş bir şəkildə araşdıracağıq. Peyğəmbərimizdən nəql edilən "Sefine (gəmi)" və "Sakaleyn" hədisləri də bu məsələnin hədis qaynaqlı dəlilləridir.

Sefine hədisi budur: "Mənim Əhli Beytimin mövqes(n)i, Nuhun gəmisinin mövqesindədir; ona minən xilas olar, minməyən isə boğular."

Sakaleyn hədisi isə belədir: "Mən sizin aranızda iki qiymətli şey buraxıram. Biri Allahın kitabı və o biris(n)i mənim soyam olan Əhli Beytim. Bunlara sarıldığınız müddətcə məndən sonra əsla yoldan çıxmazsınız."

Bunlarla əlaqədar şərh, bu kitabın üçüncü dərisində möhkəm və təşbehli ayələr mövzusu işlənərkən (Al/götürü İmran, 7) açıqlanmışdı. Ayrıca Şiə və Sünni qaynaqlardan rəvayət edilən ululemr mövzulu hədislər də bu məsələnin dəlillərindəndir. Bu ayələr qrupunun hədislər işığında şərhi hissəsində bu rəvayətlərin bəzilərinə yer veriləcək.

İkinci etiraz: Ululemre itaət etmə əmri, onların kimlər olduğunun bilinməsi, tanınması şərtinə bağlıdır. Çünki kim olduqları bilinmədən onlara itaət etmə əmri, mükəlləfin güc çatdıra bilməyəcəyi bir öhdəçilik olar. Əgər bu əmr onları tanıma şərtinə bağlı isə bu vəziyyət ayələ uyğun gəlməz. Çünki ayə mütləq, yəni qeydsiz-şərtsizdir.

Bu etiraza bu cavabı verərik: Bu qorxu etirazı edən kimsənin özü üçün də etibarlıdır. Çünki itaətin ululemrin kim olduğu şərtinə bağlı olması mütləqdir. [Bu səbəbdən hal və akd əhlinə itaət etmək də onların tanınmasına bağlıdır.] Bizim ilə bu etirazı edən kimsə arasında bu nöqtədəki fərq budur: Onun dediyinə görə hal və akd əhlinin kimlərdən meydana gəldiyi Allahın və Peyğəmbərin şərhinə gərək olmadan bizim tərəfimizdən bilinməkdədir; lakin bizə görə günahsız imam Allah və Peyğəmbər tərəfindən tanıdılması lazımdır. Buna görə ayəyə zidd olmaları baxımından bu iki şərtin bir-birindən fərqi yoxdur. [Çünki kimlər olsalar olsunlar ululemre itaət etmək, ancaq onları tanımaq surətiylə mümkündür.]

Bu da var ki, ululemrin kim olduğunu bilmək hər nə qədər şərt sayılırsa da bu şərt digər normal şərtlər kimi deyil. Çünki bu şərt (tanımaq) öhdəçiliyin adama çatmasına, həqiqətən çiyinlərinə minməsinə dönükdür. Çünki, özünü, mövzusunu və taalluk etdiyi şeyi bilmədən öhdəçilik həqiqətən yoxdur. Yoxsa bu şərt, öhdəçiliyin özünə və mövzusuna istiqamətli deyil. Əgər ululemrin kim olduğunu bilmək, həccdə maliyyə və bədəni kafiliyin və dəstəmazda suyun ol/tapılmasının şərt olması kimi normal bir şərt qabilindən olsa, mütləq öhdəçilik deyə bir öhdəçilik növü heç olmazdı. Çünki bir insanı bilib bilmədiyinə baxmadan bir vəzifələ öhdəçilikli tutmaq mənasız olar.

Üçüncü etiraz: Bizlər, içində yaşadığımız bu zaman dilimində günahsız imama çatma, ondan din və elm öyrənmə imkanından məhrumuq. Buna görə Allahın bu ümmətə itaət edilməsini fərz etdiyi mərci, günahsız imam ola bilməz. Çünki ümmətin ona çatması qeyri-mümkündür.

Bu etiraza veriləcək cavab budur: Bunun belə olmasının səbəbi Allah və Peyğəmbər deyil, ümmətin pis hərəkətləri və özünə xəyanət etmiş olmasıdır. Bu səbəbdən öhdəçilik qaldırılmış deyil. Bu vəziyyət, əvvəl peyğəmbərini öldürən və sonra ona itaət etmə imkanına sahib olmadığını söyləyən bir ümmətin bəhanəsinə bənzər. Üstəlik bu qorxu, etirazı edən adamın özü üçün də etibarlıdır. Çünki biz Müsəlmanlar bu gün bir tək ümmət təşkil etmə imkanına sahib deyilik ki, bu ümmətin içindən çıxan hal və akd əhli qəbul etdiyi bir fikiri qüvvəyə qoya bilsin.

Dördüncü etiraz: Uca Allah, "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz... onu Allaha və Rəsula aparın." buyurur. Əgər ulul-emrden məqsəd günahsız imam olsaydı, "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz... onu imama aparın." buyurması lazım idi.

Bu etirazın cavabı budur: Bunun cavabı daha əvvəlki şərhlərdə verilmişdi. Bu aparmaqdan (həvalə etməkdən) məqsəd, daha əvvəl izah edilən yanaşmala anlaşılmazlığa düşülən xüsusu imama aparmaqdır, həvalə etməkdir.

Beşinci etiraz: Günahsız imamın varlığına inanan kəslər, ona uyğun gəl-manın faydasının ümməti ixtilaf qaranlığından, qarşıdurmanın və bölünmənin zərərindən qorumaq olduğunu söyləməkdədirlər. Halbuki bu ayənin zahirindən, ululemrin varlığına və ümmətin ona itaət etməsinə baxmayaraq anlaşılmazlığın mövcud olacağı aydın olur. Məsələn, ululemrin özünün bəzi hadisələr və inkişafların hökmü haqqında ixtilafa düşməsi kimi. Halbuki günahsız imamın var olması ilə birlikdə ixtilafın və anlaşılmazlığın meydana gəlməsi bu inancda olan kəslərə görə caiz deyil. Çünki onlara görə günahsız imam, Peyğəmbər (s. a. a) kimidir. O halda onların bu inancına görə ayədəki detallandırmanın [yəni, "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz..." ifadəsinin] heç bir faydası yoxdur.

Bu etiraza bu cavabı verərik: Bu etirazın cavabı da keçmişdəki şərhlərdən aydın olmaqdadır. Çünki bu ayədə haqqında danışılan anlaşılmazlıqdan məqsəd, möminlərin Quranın və sünnənin hökmləri haqqındakı anlaşılmazlığıdır; yoxsa vəlayət hökmlərində yəni, imamın bir idarəçi olaraq hadisələr və inkişaflarla əlaqədar verdiyi hökmlər haqqındakı bir anlaşılmazlıq deyil. Daha əvvəl ifadə edildiyi kimi hökm qoyma səlahiyyəti yalnız Allaha və Rəsuluna aiddir. Əgər anlaşılmazlığa düşən tərəflər Quranı və sünnəs(n)i anlaya bilirlərsə, mübahisə/müzakirə mövzusuna bağlı hökmü bu iki qaynaqdan çıxararlar və ya həlli, şərhində günahsızlıq imtiyazı ilə təchiz edilmiş olan imamdan soruşarlar. Yox əgər bunlar Quranı və sünnəs(n)i anlaya bilmirlərsə, mübahisə/müzakirə mövzusu məsələnin həllini imamdan soruşmaqla öhdəçiliklidirlər. Eynilə Rəsulullahın (s. a. a) müasirləri kimi. Onlar anlaya bildikləri məsələlərdə ya özləri məlumat əldə edərlər və ya hökmü Peyğəmbərdən soruşardılar. Lakin anlayıb hökm çıxara bilmədikləri məsələləri mütləq Peyğəmbərə soruşardılar.

Bu ayənin dəlalət etdiyi üzrə, ululemre itaət etmənin hökmü eynilə Peyğəmbərə itaət etmənin hökmü kimidir. Anlaşılmazlıqla əlaqədar hökm də bu ayədə izah edilən hökmdür. [Yəni, anlaşılmazlığa düşülən xüsusun Allaha və Rəsula aparılması lazımdır.] Peyğəmbərimizin (s. a. a) həyatda olması ilə vəfat etmiş olmasının bu baxımdan fərqi yoxdur. Peyğəmbərimizin həyatda olması vəziyyətindəki hökmü, bir sonrakı ayələr açıqlayarkən, onun yoxluğu halındakı hökmü də oxuduğumuz ayənin mütləq olması açıqlayır.

Ayədə haqqında danışılan həlli Allaha və Peyğəmbərə aparma əməliyyatı isə, möminlər arasında baş göstərən anlaşılmazlıqlara məxsusdur. Necə ki ayədəki "Əgər anlaşılmazlığa düşsəniz..." ifadəsindən bunu anlayırıq. Diqqət yetirilsə, "Əgər ululemr arasında anlaşılmazlıq çıxarsa" və ya "Əgər onlar anlaşılmazlığa düşsələr" deyilməmişdir. Peyğəmbərin sağlığında ixtilaflı mövzunu Allaha və Rəsula aparmaq demək ya məsələni Peyğəmbərə soruşmaq və ya hökm çıxarma kafiliyinə sahib olanların Qurandan ya da sünnədən hökm çıxarmalarıdır. Peyğəmbərimizin yoxluğunda ediləcək olan iş isə, daha əvvəl dediyimiz kimi ya məsələni imama soruşmaq və ya Qurandan və sünnədən hökm çıxarmaqdır. Buna görə, "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz..." əmri, bu etirazı ortaya təyin edilin irəli sürdüyü kimi heç bir faydası olmayan, artıqdan bir ifadə deyil.

Bütün bu şərhlərdən ortaya çıxan nəticə budur: Bu ayədə haqqında danışılan ululemrden məqsəd, bu ümmətdən olan elə kəslərdir ki, hər birinin günahsızlıq və itaət zəruriliyi baxımından hökmü, eynilə Peyğəmbərimiz (s. a. a) üçün bu mövzulardakı hökm kimidir. Burada lüğət mənas(n)ı ilə ümumi bir anlayış olan ululemr terminindən tək adamın nəzərdə tutulmuş olması da bir ziddiyyət deyil. Çünki bir sözün anlayışlarından birini nəzərdə tutmaqla bu anlayışla üst-üstə düşən bir nümunəs(n)i arzu etmək bir-birindən fərqli şeylərdir. Məsələn, bu ayədə keçən "resul=elçi, peyğəmbər" termini də ümumi və küllü bir anlayışdır. Sözdən bu ayədə arzu edilən məna da budur. Lakin nəzərdə tutulan nümunə Peyğəmbərimiz Hz. Məhəmməddir (s. a. a).

* * *

"Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz... onu Allaha və Rəsula aparın..." Bu ifadə ayələrin axışından əldə edilən məhdudlaşdırmanın bir davamı, bir nəticəs(n)i və detallandırmasıdır. Çünki, "Allaha itaət edin..." əmri Allaha və Peyğəmbərə itaəti lazımlı elan etdi. Bu itaət, düşünülə biləcək bütün anlaşılmazlıqları aradan qaldırmağı zəmanət edən və var ola biləcək bütün ehtiyacları qarşılayan dini mövzular üzərində fokuslandığından ötəri Allah və Peyğəmbər xaricində başqa bir mərciyə baş vurmağa gərək buraxmamaqdadır. Buna görə yuxarıdakı əmrin mənas(n)ı belədir: "Allaha itaət edin, tağuta itaət etməyin." İşdə sözünü etdiyimiz məhdudlaşdırmanın mənas(n)ı budur.

Bu ayədə xitabın möminlərə yönəldilməsi, sözü keçən anlaşılmazlıqdan məqsədin möminlər arasındakı anlaşılmazlıq olduğunu, yoxsa möminlər ilə ululemr arasında təbiət biləcək və ya ululemr olan kəslərin öz arasında baş göstərə biləcək bir anlaşılmazlığın nəzərdə tutulmadığını ortaya qoyur. Çünki möminlər ilə ululemr arasında anlaşılmazlıq çıxması, möminlərin ululemre itaət etmələrinin fərz olması qanunu ilə uyğun gəlməz. Ululemrin öz içində anlaşılmazlığa düşəcəyi fərziyyəsi də bu qanun ilə uyğun gəlməz. Çünki zəruri itaət ilə tərəflərindən biri batildə olan bir anlaşılmazlığı bir yerdə düşünmək mümkün deyil. Üstəlik əgər ululemrin öz içindəki bir anlaşılmazlığının nəzərdə tutulduğunu düşünsək, bu vəziyyət "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz... onu Allaha və Rəsula aparın." ifadəsində xitabın möminlərə yönəlmiş olması ilə uyğunlaşmaz.

Ayənin orijinalında keçən və "xüsus" olaraq mənalandırdığımız "şey" sözünə gəlincə, bu söz hərçənd Allahdan, Peyğəmbərdən və ululemrden gələn hər əmri, hər hökmü əhatə edər, xüsusiyyəti nə olursa olsun; lakin bu sözün arxasından gələn "onu Allaha və Rəsula aparın." ifadəsi buna dəlalət edər: Burada haqqında danışılan anlaşılmazlıq, ulul-emrin yeganə səlahiyyətlisi olduğu mövzularla yəni səfərbərlik, döyüş və barış kimi tamamilə onların rəhbərlik sahələri haqqındakı əmrləri ilə əlaqədar bir anlaşılmazlıq deyil. Çünki bu mövzularda ululemre itaət etmək zəruri olduğuna görə anlaşılmazlığı Allaha və Peyğəmbərə həvalə etməyi əmr etmək mənasız olar.

Buna görə bu ayə, Allahdan və Peyğəmbərdən başqa heç kimin qüvvəyə qoymağa və ya neshetmeye səlahiyyətli olmadığı dini mövzulardakı anlaşılmazlıqların həllinin Allaha və Peyğəmbərə həvalə edilmələrinin lazımlılığına dəlalət edər. Ayə Allahın və Peyğəmbərin qoyduğu dini hökmlər haqqında heç kimin qənaətdə ol/tapılmağa səlahiyyətli olmadığını açıqcaya yaxın bir dillə ifadə edir. Bu mövzuda ululemr ilə onların xaricindəkilər arasında fərq yoxdur.

Ayədəki "Allaha... inanırsınızsa" ifadəsi, haqqında danışılan hökmə dönük bir gücləndirmə və bu hökmə tərs düşmənin iman mərhələsindəki bir pozuqluqdan qaynaqlandığına istiqamətli bir işarədir. Buna görə bu hökm ilə iman arasında möhkəm bir əlaqə vardır və bu hökmü tapdalamaq, Al-laha və Peyğəmbərə iman etmiş görünməyi və ürəkdə küfrü gizli tutmağı ortaya çıxarar ki, gələcək ayələrin dəlalət etdikləri kimi, bu tutum münafiqlikdir.

"Bu daha xeyirli və şərh baxımından daha gözəldir." Yəni görüş ayrılığı meydana çıxdığında məsələni Allaha və Rəsula aparmaq ya da Allaha, Peyğəmbərə və ululemre itaət etmək sizin üçün daha xeyirli və... Ayədə keçən "te'vil=yorum" sözü, hökmə qaynaqlıq edən və arxasından tətbiqi təşkil edən gerçək məsləhət deməkdir. Bu kitabın üçüncü dərisində "şərhini etmək üçün... Halbuki onun şərhini Allahdan başqası bilməz..." (Al/götürü İmran, 7) ayəs(n)i ilə əlaqədar araşdırmamızda bu sözün mənasına toxunmuşduq.

"Sənə və səndən əvvəl endirilənlərə inandıqlarını sananları görmədinmi?..." Ayənin orijinalında keçən "yez'umune=sanan-lar" hərəkəti "artım" kökündən "bir şeyə inanmaq" deməkdir. İstər gerçəyə uyğun olsun, istər olmasın. İlim=bilmek" sözü isə belə deyil. O yalnız gerçəyə uyğun gələn inanc mənasını verər. "Artım" sözü gerçəyə uyğun gəl-mayan mövzulara inanmaq mənasında istifadə edildiyi üçün, gerçəyə uyğun gəlməmə vəziyyətinin sözün məfhum və anlayışının bir parçası olduğu sanıla bilər. Halbuki elə deyil.

Ayədə iştirak edən "tağut" sözü "rehebut=korkmak", "ceberut=üs-tün olmaq" və "melekut=malik olmaq" sözləri kimi məsdərdir və "azmaq, daşqınlıq göstərmək" deməkdir. Kimi yerlərdə adı fail (=et-ken ad) mənasında istifadə edilərək mübaliğə mənas(n)ı yüklənər. Məsələn bolluğu və çoxluğu üzündən kabından daşan su haqqında "tağa'l mau =su daşdı, kabına sığmadı" deyilir. Əvvəllər insan haqqında istifadə edilməsi istiare yolu ilə idi. Lakin zamanla istifadə edilə istifadə edilə sözün gerçək mənas(n)ı kimi qəbul edildi. İnsan üçün istifadə edildiyində insanın, ağıl və ya şəriət tərəfindən özü üçün təyin olunan tutumun xaricinə çıxması mənasını verər. Buna görə tağut, Allaha qarşı qulluq vəzifələrini etməməkdə inad edən, bu tutumu Allaha qarşı böyüklük göstərərək sərgiləyən zalım və zorba adam deməkdir. "Tağut, Allah xaricindəki bütün tapınılanlardır." sözünü deyənlərin məqsədi də bu anlama dönükdür.

"Sənə və səndən əvvəl endirilənlərə..." ifadəsi, "Allahın peyğəmbərlərinə endirdiklərinə" deməkdir. Bu ifadə yerinə "Sənə və səndən əvvəlki peyğəmbərlərə inandıqlarını" deyilə biləcəkkən elə deyilməməsinin səbəbi, ayədə Allahın kitabına və hökmünə baş vurma gərəyinin söz mövzusu olmasıdır. Bundan aydın olur ki: "Tağuta inanmamaları özlərinə əmr olunduğu halda..." ifadəsindəki əmrdən məqsəd, səmavi kitablarda və Hz. Məhəmməd (s. a. a) ilə ondan əvvəlki peyğəmbərlərə enən vəhylərdə iştirak edən əmrdir.

"Sənə və səndən əvvəl endirilənlərə inandıqlarını sananları görmədinmi?..." ifadəsi olabiləcək bir gizli suala cavab mahiyyətindədir. Sanki "Uca Allah nə üçün 'Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin...' buyurdu?" deyilmiş də ona belə cavab verilmiş: "Onların itaət etməkdən necə geri dayandıqlarını görmədinmi? Belə ki, tağutun hakimliyinə baş vurmaq istəyirlər." Cümlədəki sual təəssüf ifadə edər. Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı belədir:

"Bəzi insanlarda gördüyün bu tutum təəssüf vericidir. Onlar sənə endirilən kitaba və səndən əvvəlki peyğəmbərlərə endirilənlərə inandıqlarına inanırlar. Halbuki səmavi kitablar, insanların anlaşılmazlığa düşdükləri məsələlər haqqında hökm vermək üçün endilər. Allah isə bu gerçəyi onlar üçün belə açıqlayır: "İnsanlar bir tək ümmət idi. Sonra Allah, müjdələyici və xəbərdarlıqçı olaraq peyğəmbərləri göndərdi. İnsanlar arasında, anlaşılmazlığa düşdükləri xüsuslarda hökm verməsi üçün, onlarla birlikdə haqq olaraq kitab da göndərdi." (Bəqərə, 213) Bu adamlar anlaşılmazlığa düşdüklərində tağutların hakimliyinə baş vururlar. Halbuki tağutlar azğın, Allahın dininə inadla etiraz edən və haqqı tapdalayan kəslərdir. Üstəlik bu adamlar söz mövzusu səmavi kitablarda tağuta qarşı çıxmaqla əmr olunmuşlar idi. Tağutların hakimliyinə baş vurmanın Allahın kitablarını etibarsız etmək, içlərindəki qanunları qüvvədən qaldırmaq demək olması, bunun qadağan edilməsi üçün kafi səbəbdir."

"Şeytan da onları uzaq (tünd) bir pozğunluğa salmaq istəyir." ifadəsi, bu adamların şeytan qışqırtması və azdırması ilə tağutların hakimliyinə baş vurduqlarına dəlalət edir. Şeytanın bu qışqırtmaqdakı məqsədi onları uzaq (tünd) bir pozğunluğa salmaqdır.

"Onlara, "Allahın endirdiyinə və Rəsula gəlin" deyildiyi zaman..." Ayədəki "tealev=gelin" sözü, əslində "yüksəklik" mənasını verən "teali" kökündən əmr sigasıdır. Yenə ayədəki "yesuddune anke sududen" "sadde" kökündən "üz çevirmək" deməkdir. "Allahın endirdiyinə və Rəsula" ifadəsi, "Allahın hökmünə və onunla hökm edən kimsənin hökmünə" deməkdir.

"səndən üz çevirdiklərini" ifadəsində yalnız adamların Peyğəmbərimizə arxa çevirmələrinə diqqət çəkildi. Halbuki o adamlar həm Qurana, həm də Rəsula tərəf çağırılmışlar idi; yalnız Peyğəmbərimizə deyil. Çünki kədərə (təəssüfə) gətirib çıxaran davranış, Allahın endirdiyinə iman etdiklərinə inanan kəslərin [yəni inandıqları qənaətində olanların] davranışıdır. Buna görə onlar kafir deyildirlər ki, açıqca Allahın kitabına üz çevirsinlər. Onlar gerçəkdə Allahın endirdiyinə inanmış görünüşü verən, lakin Peyğəmbərdən üz çevirən münafiqlərdir.

Bundan aydın olur ki, Allahın hökmünə təslim olarkən Peyğəmbərin hökmünə təslim olmaqda tərəddüd edərək Allah ilə Peyğəmbər arasında ayrım etmək qətiliklə münafiqlikdir.

"Əlləriylə etdikləri üzündən başlarına bir fəlakət gəlincə nə edərlər?..." Bu ayə bu gerçəyi elan edir: Allahın və Peyğəmbərin hökmündən üz çevirərək başqasının yəni tağutların hökmünə yönəlməyi, başlarına gələn bir fəlakət və müsibət izləyəcək və bu müsibətin yeganə səbəbi də Allahın və Peyğəmbərin hökmündən üz çevirərək tağutların hakimliyinə baş vurmaları olacaq. "Sonra sənə gəlirlər... Allaha and içərlər." ifadəsi, o adamların pislik olsun deyə tağutların hökmünə baş vurmadıqları şəklindəki bəhanə bəyan etmələrinin hekayəsidir.

Ayənin mənas(n)ı -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər- budur: Vəziyyətləri beləykən bu pis davranışlarının cəzası olaraq başlarına pis bir aqibət gəldiyində nə edərlər? Sonra sənə gələrək Allaha and içərlər və belə deyərlər: "Biz, Qurandan və Peyğəmbərdən başqasının hakimliyinə baş vurmaqla yaxşılıqdan, axtar/ara tapmaqdan və rəqiblər arasındakı düşmənliyi yox etməkdən başqa bir şey istəməmişdik."

"Onlar, Allahın ürəklərindəkini bildiyi kəslərdir..." Bu ayə onların bəhanələrinə istiqamətli bir yalanlamadıyar. Uca Allah, burada onların ürəyində olanı və onun xarab bir duyğu olduğunu açıqca ifadə etmədi. Lakin o xarab bir duyğudur. Çünki, "onlardan üz çevir, özlərinə öyüd ver" ifadəsi buna dəlalət edir. Çünki əgər ürəklərindəki duyğular xarab olmasaydı, doğrunu və gerçəyi söyləyərdilər və Peyğəmbərimiz (s. a. a) da doğru danışanlara və haqqı söyləyənlərə üz çevirməklə əmr edilməzdi.

"Onlara özləri haqqında içlərinə işləyəcək təsirli sözlər söylə." Yəni etdikləri pisliklərin şüuruna çatmalarına, davranışlarının münafiqlik olduğunu anlamalarına, əgər vəziyyətləri meydana çıxarsa Allahın qəzəbinə uğrayacaqlarını bilmələrinə dair istədiyin bu gerçəklərin içlərinə işləməsini təmin edəcək, təsirli söz söylə özlərinə.

"Biz hər peyğəmbəri, Allahın icazəs(n)i ilə, özünə itaət edilməsi üçün göndərdik." Bu ayə, yuxarıdan bəri münafiqlər haqqında izah edilən bütün xüsuslara istiqamətli mütləq bir rəddiyədir. Yəni onların tağutların hakimliyinə baş vurmaları, Peyğəmbərdən üz çevirmələri, məqsədlərinin yalnız yaxşılıq və uzlaşdırma olduğu yolundakı andlı bəhanə bəyanları rədd edilir. Bunların hamısı bu və ya bu şəkildə Peyğəmbərə müxalifətdir; istər bu pisliklər arxasına sığındıqları, bir bəhanəyə yoldaşlıq etsin, istər etməsin fərq etməz. Çünki Allah, Peyğəmbərə itaət etməyi qeydsiz şərtsiz fərz etmişdir. O, onu yalnız Allahın icazəs(n)i ilə özünə itaət edilsən deyə göndərdi.

Bu səbəbdən heç kim belə düşünməməlidir: "İtaətin yeganə mərcis(n)i Allahdır. Peyğəmbər isə yaradılmış bir insandır. Ona ancaq fayda əldə etmək üçün itaət edilər. Əgər ona itaət etmədən bu fayda əldə edilə bilirsə, Peyğəmbəri bir tərəfə buraxaraq tək başına o faydanı əldə etmənin qorxusu yoxdur. Əks halda Allaha ortaq qaçmaq və Onunla birlikdə Peyğəmbərinə tapınmaq olar." Necə ki bu gerçək, səhabələrin Rəsulullah (s. a. a) ilə danışdıqları bəzi məsələlərdə də zaman zaman ortaya çıxırdı. Peyğəmbərimiz səhabələrə bir əmr verdiyində içlərindən biri, "Bu iş Allahın əmri ilədirmi, yoxsa onu sən özünmü əmr edirsən?" deyə soruşardı.

Buna görə uca Allah, oxuduğumuz ayədə Peyğəmbərə (s. a. a) itaət zəruriliyinin mütləq bir zərurət olduğunu və əslində Allaha itaət etmək demək olduğunu, çünki ONun icazəs(n)i ilə reallaşdığını bildirir. Bu ayədə ifadə edildiyi kimi, "Kim Rəsula itaət etsə, Allaha itaət etmiş olar." (Nisa, 80)

Uca Allah daha sonra bildirir ki; əgər o adamlar, üz çevirmək surətiylə Rəsula müxalif çıxdıqlarında tövbə edərək Allaha və Peyğəmbərə dönsələr, Allaha and içmələrindən, faydasız və Resululla-hı (s. a. a) məmnun etməyən yersiz bəhanələr irəli sürmələrindən özləri üçün daha xeyirli olardı. Bu bəhanələrin Peyğəmbərimizi məmnun etməmələrinin səbəbi də Allahın işin iç üzünü ona bildirməsidir. İşdə ayədəki "Əgər onlar özlərinə zülmətdiklərində sənə gəlsələr..." ifadəsinin mənas(n)ı budur.

"Xeyr, Rəbbinə and olsun ki... səni hakim edib... qəbul etmədikcə inanmış olmazlar." Ayədə keçən "şəcərə" hərəkəti "şecr" və "şucur" kökündən "bir-birinə girmək, qarışmaq" deməkdir. Ərəblər, "şəcərə, şecren və şucuren" deyərlər, bunlarla "qarış idi" mənasını nəzərdə tutarlar. "Teşacur=birbirine girişib döyüşmək" və "müşacere=kavga et/ət-mek" sözləri də bu kökdən gəlir. Bu söz, sanki iddialar və ya görüşlər bir-birinə qarışmış kimi bir məna daşıyar. Ərəbcədə ağaca da "şe-cer" deyilməsi buradan qaynaqlanar. Çünki ağacın budaqları davamlı bir-birinə qarışar. Yenə ayədə keçən "harec" sözü "darlıq və çətinlik" anlamına gəlir.

Ayənin axışına ilk baxdığımızda onun, tağutların hakimliyinə baş vurduqları halda Peyğəmbərə (s. a. a) inandıqlarını irəli sürən bir tək münafiqlərə yönəldilmiş bir rəddiyə olduğunu görərik. Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: "Onlar tağutların hakimliyinə baş vurduqları halda iman etdiklərini iddia edirlər. Amma işin əsli düşündükləri kimi deyil. Onlar aralarında çıxan anlaşılmazlıqlar barəsində səni hakim edib verdiyin hökmü... qəbul etmədikcə iman etmiş olmazlar."

Lakin bu da var ki, məqsəd və hədəf xüsusiyyətli olan "səni hakim edib..." ifadəsi, münafiqlərdən başqalarını da əhatəsinə al/götürəcək şəkildə geniş şümullüdür. Ayrıca bu ayənin ardından "Əgər biz 'özünüzü öldürün...' deyə bunu onlara fərz etmiş olsaydıq, içlərindən çox azı müstəsna, bunu etməzdilər." ayəs(n)i gəlir. Bu vəziyyət bu reddiyenin yalnız münafiqlərə istiqamətli olmadığını, onlarla birlikdə başqalarını da əhatəsinə al/götürdüyünü təsdiq edir. Çünki münafiq olmayan bir çox kimsə də yalnız Allah qatından endirilən məlumatları və hökmləri təsdiqləmənin həqiqətən Allaha, Peyğəmbərə və onun Allah qatından gətirdiyi gerçəklərə inanmaq demək olduğunu sanırlar. Halbuki elə deyil. İman həm görünüşcə, həm də içdən tam bir təslimiyyət deməkdir. Gerçək mənada iman etmiş olan bir kimsənin görünüşcə Peyğəmbərə üz çevirərək və müxalif çıxaraq hökmünə təslim olmaması və ya öz içində onun, nəfsinin arzularına tərs düşən hökmündən çətinlik duy/eşitməsi dü-şünülebilirmi? Halbuki uca Allah, Peyğəmbərimiz (s. a. a) haqqında "Allahın sənə göstərdiyi şəkildə insanlar arasında hökm edəsin deyə sənə kitabı gerçək ilə endirdik." (Nisa, 105) buyurur.

Əgər bir kimsə Peyğəmbərin verdiyi hökmdən narahatlıq duy/eşitsə, əslində Allahın hökmündən narahat olmuş olar. Çünki Peyğəmbəri zəruri itaətlə və hökmünün etibarlılığı ilə şərəfləndirən Allahdır.

Amma insanlar Peyğəmbərin hökmünə təslim olunca və bu hökmdən ötəri içlərində bir burukluk hiss etmədiklərində, işdə o zaman Allahın hökmünə qəti olaraq təslim olmuş olarlar. Bu hökm istər teşrii=yasama, istər tekvini=varoluşsal bir hökm olsun. Bu imanın mərhələlərindən biridir. Mömin bu mərhələdə fəzilət sifətlərindən bir neçəs(n)i ilə bəzənmiş olar ki, bunların ən diqqətə çarpan olanı və başda gələni Allahın əmrinə təslim olmaqdır. Bu mərhələdə Allahın hökmündən sıxılmaq, ona etiraz etmək və qarşı çıxmaq kimi duyğular və hərəkətlər möminin ürəyindən və dilindən düşər. Diqqət yetirilsə bu ayədə də təslim olmaq, qeydsiz-şərtsiz olaraq ifadə edilmişdir.

Bundan da bu ortaya çıxır: "Xeyr, Rəbbinə and olsun ki..." ayəs(n)i, hərçənd sözləri etibarı ilə yalnız Peyğəmbərin hökmünə təslim olmağı vurğulayır. Çünki bu ayələr silsilə/serialı, Peyğəmbərin hakimliyinə baş vurmanın lazımlı olmasına baxmayaraq ondan başqasının hakimliyinə baş vurma ilə əlaqədardır. Lakin ayənin mənas(n)ı ümumidir; həm Allahın hükmünü, həm də Peyğəmbərin hökmünü; bunun kimi Allah və Peyğəmbərin həm teşrii hökmlərini və həm də yaratma hökmlərini əhatə edər.

Hətta ayənin mənas(n)ı Rəsulullahın (s. a. a) hökmlərinin yanında, onun bütün tutum və davranışlarını da əhatə edər. Çünki bunlar ortaq bir nəticəyə sahibdirlər. Buna görə hər hansı bir göndər və hər hansı bir şəkildə Allaha və Peyğəmbərə nisbət edilən hər hansı bir şeyi, gerçək mənada iman etmiş bir möminin rədd etməsi, etirazla qarşılaması, qarşısında bezginlik göstərməsi, hər hansı bir şəkildə pis görməsi düşünülə bilməz. Bu tutumların hamısı dərəcə dərəcə bir şirkdir. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Onların çoxu, ancaq ortaq qaçaraq Allaha inanar." (Yusuf, 105)

"Əgər biz... bunu onlara fərz etmiş olsaydıq, içlərindən çox azı müstəsna, bunu etməzdilər." Bu ifadəyə gəlincə, yenə bu surədə iştirak edən "Lakin Allah, küfrləri (gerçəyi qəbul etməmələri) səbəbiylə onları lənətləmişdir. Artıq çox az inanarlar." (Nisa, 46) ayəsində ifadə edildiyi kimi bu ibare, bu hökmün fərdlərdən meydana gəlmiş cəmiyyət üçün etibarlı olduğunu və istisnanın da bu hökmün cəmiyyətin bütün fərdlərini əhatə etdiyi yolundakı şübhəni aradan qaldırmağı məqsəd qoyduğunu ifadə edir. Bundan ötəri bu istisna muttasıl=bitişik istisnadan çox munfasıl=kopuk istisnaya bənzəyir və ya iki istiqamətli olduğu cəhətlə muttasıl ilə munfasıl arasında iştirak edir.

Buna görə, "çox azı müstəsna, bunu etməzdilər." ifadəsi birliyin vəziyyəti haqqında xəbər vermə mövqesindədir. Yəni o adamlar birlik olaraq, canları və yurdları kimi ürəklərinin şiddətli bir sevgi ilə bağlı olduğu şeylərlə ziddiyyət təşkil edən ağır öhdəçiliklərə və hökmlərə uyğun gəlməzlər. Az bir hissəs(n)i ilə əlaqədar istisna isə, bu mövzudakı şübhəni aradan qaldırmaq üçündür.

O halda ayənin mənas(n)ı belə olar: "Əgər biz onlara özlərini öldürmələrini və alışmış olduqları yurdlarından çıxmalarını yazsaydıq, yəni fərz etsəydik, əmrimizi yerinə yetirməzdilər, bunu etməzdilər." Sözün burasında "bunu etməzdilər." ifadəsində onların arasında həqiqətən Allahın hökmünə təslim olmuş heç bir mömin ol/tapılmadığı nəticəsinə çatıldığı fərq edilincə, onların az bir qisimi istisna edilərək bu şübhə aradan qaldırılır. Əslində bu hökm o azlığı əhatəsinə al/götürmüş deyildi. Çünki bu ifadədə birlikdən birlik olma sifəti ilə xəbər verilmişdi [fərdlər olaraq deyil]. Bu səbəbdən bu hökm, fərdləri yalnız birliyə bağlı olmaları baxımından ehtiva edirdi.

Bundan da aydın olur ki, burada birliyin birliyi öldürməsi və birliyin şəhər və kənd kimi bütün yurdlarından çıxması nəzərdə tutulur. Yoxsa hər kəsin özünü öldürməsi və öz evini tərk etməsi nəzərdə tutulmur. Eynilə bu ayədə olduğu kimi: "Gəlin, yaradıcınıza tövbə edin/əldə et və özünüzü öldürün." (Bəqərə, 54) Görüldüyü kimi [hər iki ayədə də] xitab fərdlərə deyil cəmiyyətə istiqamətlidir.

"Halbuki özlərinə verilən öyüdü yerinə yetirsədilər, onlar üçün həm daha xeyirli, həm də (imanlarını) daha gücləndirici olardı." Diqqət yetirilsə, "Əgər biz... bunu onlara fərz etmiş olsaydıq." ifadəsindəki "yazmak=farz etmək" hərəkəti, "özlərinə verilən öyüdü..." ifadəsində öyüd vermə hərəkəti ilə dəyişdirilir. Bu dəyişiklik buna işarə edir: Əmr və fərz şəklində ortaya çıxan bu hökmlər, o adamların faydasının və xoşbəxtliyinin ol/tapıldığı yeri göstərir. Bu səbəbdən bu hökmlər, əslində onların yaxşılıqlarını və faydalarını məqsəd qoyan nəsihət edər və nəsihətlərdir.

"onlar üçün həm daha xeyirli... olardı." Yəni bu tutum özləri ilə əlaqədar hər mövzuda, həm dünyaları, həm də axirətləri mövzusunda xeyirli olardı. Çünki axirət yaxşılığı dünya yaxşılığından ayrılmaz, tərsinə onun davamıdır. "həm də (imanlarını) daha gücləndirici olardı." Yəni imanlarını ürəklərində və vicdanlarında daha möhkəm bir şəkildə pərçimlər idi. Çünki ayələrin axışının ana mövzusu imandır. Bu ayədə buy-rulduğu kimi: "Allah, sabit (dəyişməz) sözlə inananları... sapsağlam məbləğ..." (İbrahim, 27)

"O zaman onlara qatımızdan böyük bir mükafat verərdik." Yəni dəyişməz bir iman üzərində stabillik etdikləri zaman onlara böyük bir mükafat verərdik. "böyük bir mükafat" ifadəsindəki naməlumluq (=müphemlik) eynilə, "onlar üçün həm xeyirli... olardı." ifadəsindəki mütləqlik kimidir.

"Və onları dümdüz yola çatdırardıq." Bu kitabın birinci dərisində, "Bizi doğru yola çatdır." (Həmd, 6) ayəsinin təfsirində "sıratı müs-takim=doğru yol" anlayışının mənas(n)ı haqqında geniş şərh etmişdik.

"Kim Allaha və Rəsula itaət etsə... və nə də gözəl yoldaşdır!" Daha əvvəlki ayələr (64 və 65. ayələr) Rəsulullaha (s. a. a) itaət etmək, onun hökmünə və qərarına təslim olmaqla əlaqədar olduqları halda, bu ayədəki gözəl vəddə Allah ilə Peyğəmbərimiz birlikdə zikr edilir. Bunun da səbəbi, Peyğəmbərimizə itaəti vurğulayan ayələr arasına, "Əgər biz, özünüzü öldürün... deyə bunu onlara fərz etmiş olsaydıq..." ayəsinin girməsi idi. Demək ki, fərz olan itaət həm Allaha, həm də Peyğəmbərə istiqamətli itaətdir. Onsuz da/zatən, "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." ayəs(n)i ilə başlayan ayələrin ortaq havası bu idi.

"İşdə onlar Allahın özlərinə nemət verdiyi peyğəmbərlər... ilə bərabərdir." ifadəsi, bu insanların onlardan olduqlarına deyil, onlara qatıldıqlarına dəlalət edər. Yəni bu kəslər özlərinə nemət verilənlər birliyinə qatılmaqdadırlar. Bu birlik doğru yol sahibləridir. Uca Allah, doğru yolu özündən başqa heç bir birliyə nisbət etməyərək, "Bizi doğru yola çatdır. Özlərinə nemət verdiyin kəslərin yoluna." (Həmd, 6-7) ayələrində yalnız bu birliyə nisbət etmişdir. Qısacası, bu kəslər o camaatdan deyildirlər, o camaata qatılmışlar. Necə ki, "onlar nə də gözəl yoldaşdır!" ifadəsində buna az çox işarə edilir. Daha əvvəl söylədiyimiz kimi bu nemətdən məqsəd "vəlayət" nemətidir.

Haqqında danışılan dörd zümrəyə, yəni peyğəmbərlərə, sıddiklere (gerçəklərə), şəhidlərə və salehlərə gəlincə, "peyğəmbərlər" vəhy sahibləridir, qeybin məlumatı yanlarında olanlardır. Onların xüsusiyyətləri haqqında bundan daha çox bir məlumatımız yoxdur; onlar haqqında olan məlumatımız, ancaq onların buraxdığı əsərlərdən əldə edilə bilər. Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi "şəhidlər" sözü, Quran dilindəki mənas(n)ı ilə "əməllərin şahidləri" deməkdir; döyüşdə şəhid edilən kəslər demək deyil. "Salehlər"dən məqsəd isə, Allahın nemətlərinə layiq kəslərdir.

"Sıddiklere" gəlincə, "sıdk=doğruluk" kökündən mübaliğə üçün istifadə edilər və söz mənasına görə, "çox doğru kəslər" deməkdir. Doğruluğun sözlə əlaqədar hissəs(n)i olduğu kimi hərəkət və hərəkətlərlə əlaqədar hissəs(n)i də vardır. Hərəkətlərdə düzgünlük demək, hərəkətlərin sözlə uyğunlaşması deməkdir. Çünki hərəkət və davranış inancın xaricə əks olunmasıdır. Davranış; inancı doğru əks etdirincə, əlbəttə ki insanın ürəyindəkini olduğu kimi əks etdirmiş olar. Sözün doğruluğu isə, onun həqiqətlə və gerçəkdə olanla uyğunlaşmasıdır. Əslində söz də bir baxıma bir davranış növü olduğu üçün, davranışlarında doğru olan kimsə yalnız doğru olduğunu, haqq olduğunu bildiyi şeyi söyləyər. Buna görə belə bir insanın sözündə həm xəbərin, həm də xəbər verənin doğruluğu söz mövzusudur. [Yəni hər ikisi də doğrudur; həm söz, həm də sözü söyləyən kimsənin özü.]

O halda sıddiq, əsla yalanı olmayan kimsədir. Bu kimsə nəfsinin arzusuna uyğun gəlmədən yalnız haqq gördüyü hərəkəti edər, yalnız haqq gördüyü sözü söyləyər və yalnız haqq olanı haqq görər. Çünki hər şeydə haqqı görər, haqqı söyləyər və haqqı edər.

Buna görə, ayədəki zümrələr bu sıraya görə düzülərlər: İlk sırada peyğəmbərlər iştirak edər, ki bunlar insanların əfəndiləri və öndərləridirlər. Sonra gerçəklərin və əməllərin şahidləri olan sıddikler gəlir. Bunun arxasından əməllərin şahidləri olanlar gəlir. Sonra da ilahi kəramətə və üstünlüyə hazırlıqlı olan salehlər gəlir.

"və onlar nə də gözəl yoldaşdır!" Yəni yoldaşlıq baxımından nə yaxşıdırlar. Buna görə, ayədəki "refikan=arkadaş" sözü şikayətdir. Deyildiyinə görə bu sözün çoxluq olaraq gətirilməməsi, şikayət olduğundan ötəridir. Başqa bir görüşə görə də ifadənin mənas(n)ı belədir: "və onların hər biri yoldaş olaraq gözəldir." Bu səbəbdən "refikan" sözü eynilə "Sonra da sizləri uşaq olaraq çıxararıq." (Həcc, 5) ayəsindəki "tiflen=çocuk" sözü kimi haldır; vəziyyəti bildirməkdədir.

"Bu lütf Allahdandır. Bilən olaraq Allah yetər." İfadənin başında [mübteda olan və] uzaqlığa dəlalət edən [əslində "o" mənasını verən ancaq Türkcəsində "bu" olaraq məna verdiyimiz] "zalike" sözünün iştirak etməsi və xəbərin [yəni əl-fəzli sözünün] başında "əl" takısının ol/tapılması, söz mövzusu hədiyyəs(n)i ucaltma məqsədi daşıyar və sanki "bu hədiyyə bağışlayarın hamısıdır." kimi bir mənanı verər. Ayə, Allahın məlumatını vurğulayaraq nöqtələniyir. Çünki mövzu imanın dərəcələridir və bu dərəcələri yalnız Allahın məlumatı təyin edə bilər.

Bilmək lazımdır ki, bu ayələrdə bəziləri iç içə keçmiş bir neçə iltifat (=şahıs dəyişikliyi) vardır. İlk ayələrdə möminlər üçün həmsöhbət (ikinci tək şəxs) sigası istifadə edilmişkən daha sonrakı, "Əgər biz... bunu onlara fərz etmiş olsaydıq" ayəsində üçüncü tək şəxsə (gaip sigasına) keçildi. Bunun yanında ilk ayələrin başındakı "Allaha itaət edin..." ayəsində uca Allah özü üçün üçüncü tək şəxs sigası istifadə etmişkən daha sonrakı "Biz hər peyğəmbəri... göndərdik." ayəsində ikinci çoxluq şəxsə, arxadan gələn "Allahın icazəs(n)i ilə..." ifadəsində təkrar üçüncü tək şəxsə, sonra "Əgər biz... bunu onlara fərz etmiş olsaydıq..." ayəsində ikinci çoxluq şəxsə və sonra da, "Kim Allaha və Rəsula itaət etsə..." ayəsində üçüncü tək şəxsə dönmüşdür.

Bunların yanında Peyğəmbər üçün ayələrin başlanğıcı olan "Peyğəmbərə... də itaət edin." ifadəsində üçüncü tək şəxs sigası istifadə edilərkən daha sonrakı, "Bu daha xeyirli..." ayəsində ikinci tək şəxsə [Ərəbcədə "zalike" sözü, bir şəxsə xitab edilərək ona bir şey göstərildiyində istifadə edilər], sonra "Rəsul da onlar üçün üzr istəsəydi..." ifadəsində üçüncü tək şəxsə, arxasından gələn "Xeyr, Rəbbinə and olsun ki..." ayəsində ikinci tək şəxsə, sonra "Kim Allaha və Rəsula itaət etsə..." ayəsində üçüncü tək şəxsə, arxasından gələn "və onlar nə də gözəl yoldaşdır!" ifadəsində ikinci tək şəxsə dönülmüşdür. Beləcə bu ayələrdə on dənə iltifat nümunəs(n)i iştirak etmiş olur. Əgər diqqətlə araşdırılsa bu iltifatların hər birində ayrı bir nöqtənin ol/tapıldığı görülər.