Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

ayələrin hədislər işığında şərhi

Təfsir-ul Burhanda İbni Babeveyhin öz rəvayət zənciri ilə Cabir b. Abdullah Ənsarıdan belə nəql etdiyi iştirak edər: "Ey inananlar! Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." ayəs(n)i enincə Rəsulullaha (s. a. a) dedim ki: "Ey Allahın elçisi, Allahı və onun peyğəmbərini anladıq. Yaxşı, səninlə birlikdə itaət edilmələri lazım olduğu ifadə edilən ululemr kimdir?" Peyğəmbər (s. a. a) mənə bu cavabı verdi: "Ey Cabir, bunlar mənim xəlifələrim və möminlərin məndən sonrakı imamlarıdır. Bunların birincisi Əli b. Əbu Talibdir. Sonra Həsən, sonra Hüseyn, sonra Əli b. Hüseyn, sonra Tövratda Mis (elmi yaran, elmdə dərinləşmiş adam) deyə tanınan Məhəmməd b. Əli gəlir. Ey Cabir, sən onun günlərinə çatacaqsan. Onunla qarşılaşdığında özünə məndən salam de. Sonra (ləqəbi) Sadiq (olan) Cəfər b. Məhəmməd, sonra Musa b. Cəfər, sonra Əli b. Musa, sonra Muham-med b. Əli, sonra Əli b. Məhəmməd, sonra Həsən b. Əli gəlir. Son olaraq da mənim adım/addımı və ləqəbmi daşıyan Məhəmməd gəlir. O Allahın yer üzündəki hücceti və qulları arasındakı yadigarıdır və Həsən b. Əlinin oğuludur. Uca Allah bu imamın əli ilə öz adını yer üzünün şərqinə və qərbinə yayar. O dostlarından və tərəfdarlarından elə bir gaybete çəkilər ki, bu gaybet dövrü əsnasında onun imamlığı ilə əlaqədar sözlərinə, yalnız Allah tərəfindən ürəkləri imanla imtahandan keçirilmiş kəslər bağlı qalarlar."

Cabir sözlərinə belə davam edir: "Rəsulullaha (s. a. a), "Ey Allahın elçisi! O imamın, yoxluğu əsnasında tərəfdarlarına faydası olarmı?" dediyimdə dedi ki: "Məni peyğəmbər olaraq göndərənə and olsun ki bəli. Tərəfdarları onun nuru ilə işıqlanarlar və yoxluğunda onun vəlayətindən eynilə buludlar arasındakı günəşdən faydalanıldığı kimi faydalanarlar. Ey Cabir! Bu, Allahın gizli sirlərindən və gizli məlumatlarından biridir. Onu gizli tut və əhli olanlardan başqasına şərh." (c. 1, s. 381, h: 1)

Mən deyərəm ki: Nüməni də öz rəvayət zənciri ilə Süleym b. Kays el-Hilalidən, o da Hz. Əlidən (ə.s) az əvvəlki rəvayətlə eyni mənanı verən bir rəvayəti nəql etmişdir. Yenə bu rəvayəti Əli b. İbrahim öz rəvayət zənciri ilə Süleymə söykəyərək Hz. Əlidən (ə.s) nəql etmişdir. Bu mövzuda Şiə və Əhli Sünnə kanallarından gələn başqa rəvayətlər də vardır. Bu rəvayətlərdə imamları adları ilə sayırlar. Məlumat əldə etmək istəyənlər Yenabi-ul Meveddet kitabına, Bahraninin Məqsəd-t-ül Məram adlı əsərinə və başqa qaynaqlara baş vura bilərlər.

Təfsir-ul Ayyaşidə Cabiri Cu'fi'den belə rəvayət edilər: "İmam Misə (ə.s), 'Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin.' ayəsini [yəni ululemrin kimlər olduğunu] soruşdum. Mənə, 'Ululemr, qəyyumlardır.' deyə cavab verdi." (c. 1, s. 249, h: 168)

Mən deyərəm ki: Yenə Təfsir-ul Ayyaşidə, Ömər b. Səid vasitəçiliyi ilə Əbul Həsəndən (ə.s) bu rəvayətin bənzəri nəql edilir. Lakin bu rəvayətdə, "Əli b. Əbu Talib və ondan sonrakı qəyyumlardır." ifadəsi iştirak etmişdir. (c. 1, s. 253, h: 176)

İbni Şehraşupdan belə nəql edilər: Həsən b. Saleh, İmam Sadiqdən (ə.s) bu ayənin mənasını soruşdu. O da, "Bunlar, Rəsulullahın (s. a. a) Əhli Beytindən olan imamlardır." cavabını verdi. (Menakıbı İbni Şehraşup, c. 4, s. 249)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin bir bənzərini Şeyx Saduk, Əbu Basar vasitəçiliyi ilə İmam Misdən (ə.s) nəql etmişdir. Bu rəvayətə görə İmam Mis (ə.s), "Bunlar, qiyamət gününə qədər Hz. Əli ilə Hz. Fatimənin soyundan gələcək olan imamlardır." buyurmuşdur." (Kamal-ud Din, c. 1, s. 222, h: 8)

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciri ilə Əbu Mesrukun belə dediyini nəql edər: "İmam Sadiğə (ə.s) dedim ki: Biz, kəlam alimləri ilə danışarkən onlara, 'Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin.' ayəsini dəlil göstəririk. Bizə, 'Bu ayə möminlərin bütünü haqqında enmişdir.' deyirlər. Onlara, 'De ki: Sizdən təbliğimə qarşılıq bir ödəniş istəmirəm; istədiyim, ancaq yaxınlarıma sevgidir.' (Şura, 23) ayəsini dəlil göstərincə də, bizə 'Bu ayə, bütün Müsəlmanların yaxınları haqqında enmişdir.' deyirlər. Bunları və bunlara bənzər ağılımda olan bütün mübahisə/müzakirələri özünə izah edincə mənə belə dedi: 'İş bu nöqtəyə gəlincə onları mubaheleye (dualaşmağa, lənətləşməyə) çağır.'

"Özünə, 'Onu necə edəcəyəm?' deyə soruşduqda mənə bunları söy-ledi: 'Üç gün boyunca nəfsini islah et və onu təmizlə.' Sonra buyurdu ki: 'Oruc tut və qüsl al (boy dəstəmazı al/götür). Mübahisə et/müzakirə etdiyin adam ilə birlikdə dağa çıx. Sağ əlinin barmaqlarını barmaqlarına keçir. Sonra ona dözüm göstərərək işə özündən başla və belə də: Ey yeddi qat göyün və yeddi qat yerin Rəbbi olan, görülməyəni və görünəni bilən, rəhman və rəhm olan Allahım! Əgər Əbu Mesruk bir gerçəyi inkar edib bir qərbli müdafiə etdi isə ona göydən bir fəlakət və bir acı/ağrılı əzab endir.' Sonra duanı qarşındakına çevirərək də ki: 'Amma əgər o bir haqqı inkar edib bir qərbli müdafiə etdi isə üzərinə göydən bir fəlakət, bir acı/ağrılı əzab endir.' Daha sonra İmam mənə belə buyurdu: 'Çox keçmədən qarşıdakının o bəlaya uğradığını görəcəksən.' Əbu Mesruk davamla deyir ki: "Vallah, mən indiyə qədər bu təklifimə müsbət cavab verən birini tapa bilmədim." (Üsulu Kafi, c. 2, s. 513, h: 1)

Təfsir-ul Ayyaşidə Abdullah b. Aclandan İmam Misin (ə.s), "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." ayəs(n)i haqqında belə buyurduğunu nəql edər: "Bu ayə Hz. Əli (ə.s) və digər İmamlar haqqında enmişdir. Allah onları peyğəmbərlərin yerinə yetirdi (onların xəlifələri etdi). Lakin onlar heç bir şeyi halal və ya haram etməyə səlahiyyətli deyildirlər." (c. 1, s. 252, h: 173)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin sonunda iştirak edən istisna, bu ayə haqqında etdiyimiz şərhdə vurğuladığımız Allahdan və Peyğəmbərdən başqa heç kimin hökm qoymağa səlahiyyətli olmadığı yolundakı gerçəyə dəlalət edir.

el-Kafidə yazar öz rəvayət zənciri ilə Bureyd b. Müaviyədən belə nəql edər: "İmam Əbu Cəfər Məhəmməd Mis (ə.s) belə oxudu: "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin. Əgər hər hansı bir mövzuda anlaşılmazlığa düşməkdən qorxsanız, o məsələni Allaha, Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre həvalə edin." Arxasından da belə buyurdu: Necə olar da Allah həm ululemre itaət etməyi əmr edər, həm də onların anlaşılmazlığa düşmələrinə icazə verər. Bu sözlər, özlərinə 'Allaha itaət edin. Peyğəmbərə... də itaət edin.' əmri verilənlər üçün deyilmişdir." (Ravzet-ul Kafi, c. 8, s. 160, h: 212)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin dəlalət etdiyi tək şey, İmamın oxuduğu ibarenin ayənin təfsiri və ondan nəzərdə tutulan mənanın şərhi olduğudur. Necə ki biz əvvəlki şərhlərimizdə, ayənin buna dəlalət etdiyini bəyan etmişdik. Yoxsa məqsəd ayə oxumaq [yəni ayənin bu şəkildə endiyini söyləmək] deyil. Bunun belə olduğu, ravinin "Əbu Cəfər belə oxudu" ifadəsindən də hissiyyatla bilər.

Bunun dəlili bu mövzudakı rəvayətlərin ibare fərqlilikləridir. Necə ki Təfsir-ul Qummuda nəql edilən rəvayət bunun şahididir. Qummu, öz rəvayət zənciri ilə Harizə söykədiyi bir rəvayətdə İmam Sadı-kın (ə.s) belə buyurduğunu nəql edər: "Əgər bir barədə anlaşılmazlığa düşsəniz onu Allaha, Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre həvalə edin." (c. 1, s. 141)

Ayrıca, Təfsir-ul Ayyaşidə nəql edilən rəvayət də bunun şahididir. Bu təfsirdə, Bureyd b. Müaviyədən köçürülən rəvayətin bir hissəsində (ki yuxarıda el-Kafidən köçürülən rəvayətdir) İmam Misin (ə.s) belə dediyi nəql edilər: "Sonra uca Allah, 'Ey inananlar!' deyərək qiyamətə qədərki bütün möminlərə xitabda ol/tapıldı və 'Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin.' deməklə (ululemrdən) yalnız bizi (Əhli Beyti) nəzərdə tutdu. 'Əgər hər hansı bir mövzuda anlaşılmazlığa düşməkdən qorxsanız Allaha, Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre müraciətin.' Ayə işdə belə endi. Necə olar da bir tərəfdən möminlərə ululemre itaət etməyi əmr edərkən kənar yandan ululemrin anlaşılmazlığa düşmələrinə icazə verər?! Bu sözlər, özlərinə 'Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin.' əmri verilənlər üçün deyilmişdir." (c. 1, s. 246, h: 153)

Təfsir-ul Ayyaşidə Əbu Basar kanalıyla nəql edilən bir rəvayətdə İmam Mis belə buyurar: "Bu ayə (yəni 'Allaha itaət edin...' ayəs(n)i) Hz. Əli (ə.s) haqqında enmişdir." Əbu Basar deyir ki: Özünə dedim ki: İnsanlar (Sünnilər) bizə belə deyirlər: 'Elə olsaydı, Allahın Quranda Hz. Əli ilə Əhli Beytini adla zikr etməsinə nə maneə vardı?' İmam Mis (ə.s) dedi ki: Belə deyənlərə belə dəyin: Allah, Peyğəmbərinə namaz qılma əmri endirdi. Lakin namazın üç və ya dörd rükət olacağını ifadə etmədi. Bunu Peyğəmbərimiz (s. a. a) Müsəlmanlara təfsir etdi. Yenə Allah həcc əmrini endirdi. Lakin Kəbənin yeddi dəfə təvaf edilməsini söyləmədi. Bunu da onlara Rəsulullah (s. a. a) təfsir etdi. Yenə Allah, 'Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin.' ayəsini endirdi. Ayə Hz. Əli, Həsən və Hüseyn (Allahın salamı onlara olsun) haqqında endi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) da Hz. Əli (ə.s) haqqında belə buyurdu: "Mən kimin mövlası əmsə Əli də onun mövlasıdır."

"Yenə Rəsulullah buyurdu ki: Sizə Quranı və Əhli Beytimi vəsiyyət edirəm. Mən Allahdan bunların bir-birindən ayrılmadan Havzun başında mənə gətirilməsini istədim. Allah da bu istəyimi qəbul etdi."

"Yenə Peyğəmbərimiz (s. a. a): Siz onlara bir şey öyrətməyə cəhd etməyin. Çünki onlar sizdən daha məlumatlıdırlar. Onlar sizi əsla hidayət qapısından çölə çıxarmaz və pozğunluq qapısından içəri soxmazlar." buyurur. Əgər Peyğəmbərimiz (s. a. a) sussaydı və Əhli Beytinin kimlər (ululemr) olduğunu şərhsə idi, Abbas Oğulları, Axıl Oğulları və ya başqaları Əhli Beytdən olduqlarını iddia edərdilər. Lakin uca Allah Quranda, 'Ey Əhli Beyt, Allah ancaq sizdən hər növ pisliyi aradan qaldırmaq və sizi tərtəmiz etmək istəyir.' (Əhzab, 33) buyurur. Bu ayədə də ancaq Hz. Əli, Həsən, Hüseyn və Fatimə nəzərdə tutulmuşdur. Peyğəmbərimiz (s. a. a) Ümmü Sələmənin evində Hz. Əlinin, Fatimənin, Həsən və Hüseynin əllərindən tutaraq onları əbasının altına aldı və 'Ey Allahım! Hər peyğəmbərin bir qiymətlisi və ailəsi vardır. İşdə bunlar mənim qiymətlilərim və ailəmdir.' dedi. Bunun üzərinə Ümmü Sələmə, 'Mən sənin ailəndən deyiləmmi?' dəyincə, Peyğəmbərimiz, 'Heç şübhəsiz sənin sonun xeyrdir, lakin mənim qiymətlilərim və ailəm bunlardır.' dedi..." (c. 1, s. 249, h: 169)

Mən deyərəm ki: el-Kafidə də müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Basara söykədiyi bir rəvayətdə İmam Misdən (ə.s) buna bənzər bir rəvayəti çox az ifadə fərqi ilə nəql etməkdədir. (Üsulu Kafi, c. 1, s. 286, h: 1)

Təfsir-ul Burhanda İbni Şehraşupdan, o da Mucahidin təfsir kitabından belə nəql etmişdir: "Bu ayə, Əmr-ül Möminin Hz. Əli haqqında, Peyğəmbərimizin özünü Mədinədə xəlifə buraxması əsnasında idi. O sırada Hz. Əli, 'Ey Allahın elçisi, məni qadınlara və uşaqlaramı xəlifə buraxırsan?' dəyincə, Peyğəmbərimiz ona bu cavabı verdi: Ey möminlərin əmri! Harun Musa üçün nə idi isə, sən də mənim üçün elə olmaq istəməzsənmi? Hanı Musa, Haruna demişdi ki: 'Qövmüm içində mənim yerimə keç, onları islah et.' (Ə'RAF, 142) Quranda da uca Allah (sənin haqqında), 'və sizdən olan ululemre də itaət edin.' deyə əmr etmişdir."

Mücahid davamla belə deyər: Uca Allah, Hz. Əlini (ə.s) Hz. Məhəmməddən (s. a. a) sonra və Peyğəmbərimiz onu Mədinədə yerinə buraxdığı zaman ümmətin vəlisi olaraq vəzifələndirdi, qulların ona itaət etmələrini və ona qarşı gəlməkdən qaçınmalarını əmr etdi." (Təfsir-ul Burhan, c. 1, s. 386, h: 31. Menakıbı İbni Şehraşup, c. 3, s. 15)

Yenə eyni əsərdə Mücahiddən, o da İbanet-ül Fələyidən belə nəql etmişdir: "Bu ayə, Əbu Bureydenin Hz. Əlidən (ə.s) şikayətçi olduğu sırada endi..." (Təfsir-ul Burhan, c. 1, s. 386, h: 31)

Abakat-ul Envar adlı əsərdə Şeyx Süleyman b. İbrahim Belhinin Yenabi-ul Meveddet adlı əsərindən, o da el-Menakıpdan, o da Süleym b. Kays el-Hilalidən Hz. Əlinin (ə.s) belə dediyini nəql edər: "Bir qulun pozğunluğa ən yaxın vəziyyəti uca Allahın hüccetini (imamını) və qulları üzərindəki şahidini bilməməsidir ki, Allah qullarına bu hüccete itaət etməyi əmr etmiş və onun vəlayətini (vəliliyini) fərz etmişdir."

Hədisin ravisi Süleym deyir ki: "Ey Əmr-ül Möminin, onların kim olduqlarını mənə izah et." dedim. Mənə bu cavabı verdi: "Onlar Allahın 'Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin.' ayəsində özü və Peyğəmbəri ilə bir yerdə zikr etdiyi kəslərdir." Özünə, "Sənə qurban olum, mənə bu mövzunu açıqla." dəyincə Hz. Əli (ə.s) bunları söylədi: "Bunlar Rəsulullahın (s. a. a) müxtəlif yerlərdə və vəfat etdiyi günkü son xütbəsində haqqlarında belə dediyi kəslərdir: "Mən sizə iki şey buraxıram. Əgər onlara sarılsanız əsla yoldan çıxmazsınız. Bunlar Quran ilə mənim soyam; Əhli Beytim. Hər şeydən xəbərdar və lətif olan Allah mənə qətiliklə bildirdi ki, bunların ikisi Havzun başında mənə gələnə qədər bir-birlərindən ayrılmayacaqlar.' -İki əlinin şəhadət barmaqlarını birləşdirərək- Eynilə bu ikisi kimi; -arxasından şəhadət barmağı ilə orta barmağını yan-yana gətirərək- 'bu ikisi kimi deyil. Bunların ikisinə sıx sarılın, onların qabağına keçməyin ki havalanarsınız."

Mən deyərəm ki: Əhli Beyt İmamlarından (hamısına salam olsun) gələn bu mənadakı rəvayətlər bir çoxdur. Biz bu rəvayətlərin hər növündən bir nümunə nəql etməklə kifayətləndik. Bu mövzuda geniş məlumat əldə etmək istəyənlər hədis kitablarına baş vura bilərlər.

Ululemrin kim olduğu haqqında köhnə təfsirçilərdən rəvayət edilən görüşlərə gəlincə, bu barədə üç görüş vardır: 1) Raşid xəlifələr. 2) Ordu komandirləri. 3) Alimlər. Dahhakın, onların Peyğəmbərimizin (s. a. a) səhabələri olduğu şəklindəki fikiri isə, saydığımız görüşlərin üçüncüsü ilə birləşər. Çünki onun bizə nəql edilən ifadəsi, "Onlar, Peyğəmbərimizin səhabələri, eyni zamanda dəvətçilər və ravilerdir." şəklindədir, ki görüldüyü kimi bu söz elmə söykənən bir səbəbləndirməyi ifadə edər və beləliklə ululemri alimlər deyə təfsir etməyə istiqamətlidir.

Bunu da bilmək lazımdır ki, bu ayələrin eniş səbəbi haqqında bir çox səbəblər və dəyişik hekayələr nəql edilmişdir. Lakin bu rəvayətlər araşdırıldığı zaman şübhə edilməyəcək qətilikdə görülər ki, bunlar ravilerinin öz görüşlərincə uyğunlaşdırmalarından ibarətdirlər. Buna görə onlara yer vermədik. Çünki onları nəql etməkdə fayda görmədik. Əgər bu dediklərimizin doğruluğunu görmək istəyirsənsə, et-Dürr-ül Mensu-r'a,[68] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Taberi tefsirine[69] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> və bunlara bənzər qaynaqlara baş vura bilərsən.

Berki əl-Mehasin adlı əsərində öz rəvayət zənciri ilə Əbu Caruda söykədiyi bir rəvayətdə İmam Misin "Xeyr, Rəbbinə and olsun ki... inanmış olmazlar." ayəs(n)i haqqında belə buyurduğunu nəql edər: "Buradakı təslimiyyətdən (qəbul etməkdən) məqsəd, Peyğəmbərin verdiyi hökmə razı olmaqdır, onunla kifayətlənməkdir." (s. 271, h: 364)

el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Abdullah Kahilidən belə nəql edər: İmam Sadiq (ə.s) buyurdu ki: "Əgər bir qövm, heç bir ortağı olmayan tək Allaha qulluq etsə, namaz qılsa, zəkat versə, həccə getsə və ramazan orucunu tutsa da, amma sonra Allahın və Peyğəmbərin etdiyi hər hansı bir iş barəsində, 'Bunu niyə belə etdi?' və 'Bu işi başqa cür etsəydi daha yaxşı olardı.' desə və ya o qövmün mənsubları ürəklərindən belə bir şeyi keçirsələr, buna görə müşrik olarlar." Arxasından İmam, 'Xeyr, Rəbbinə and olsun ki, aralarında çıxan anlaşılmazlıqlar barəsində səni hakim edib, sonra da verdiyin hökmü, içlərində heç bir çətinlik duy/eşitmədən tam mənasıyla qəbul etmədikcə, inanmış olmazlar.' ayəsini oxudu və 'Mütləq təslim olmalısınız.' dedi." (Üsulu Kafi, c. 2, s. 398, h: 6)

Təfsir-ul Ayyaşidə Abdullah b. Yəhya Kahilidən belə nəql edilər: "İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyini eşitdim: 'And olsun Allaha əgər bir qövm, heç bir ortağı olmayan tək Allaha qulluq etsə, namaz qılsa, zəkat versə, həccə getsə, ramazan ayının orucunu tutsa da sonra Peyğəmbərin etdiyi hər hansı bir iş barəsində, Bunu niyə belə etdi? desə və bu düşüncə o qövmün mənsublarının içindən keçsə, buna görə müşrik olarlar.' Arxasından da 'Xeyr, Rəbbinə and olsun ki, aralarında çıxan anlaşılmazlıqlar barəsində səni hakim edib, sonra da -Mu-hammedin və Əhli Beytinin verdiyi hökmü- içlərində heç bir çətinlik duy/eşitmədən tam mənasıyla qəbul etmədikcə, inanmış ola bilməzlər.' ayəsini oxudu." (c. 1, s. 255, h: 184)