Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

[ululemrİn kimlər olduğu üzərinə]

[Bu ayələ əlaqədar bir başqa əhəmiyyətli xüsus da ayədəki ululemrden məqsəd kimlərin olduğu xüsusdur.] Bunda şübhə yoxdur ki, ululemr sözü, adı cem yəni çoxluq ifadə edən addır və bu səbəblə "ulul-emr" deyə adlandırılan bu kəslərin sayının çoxluğuna dəlalət edər. Lakin bu çoxluq adın ilk baxışdakı mənas(n)ı [bu insanların birlik halında öhdəçilik qəbul etmələri və itaətin bunların birlik halına fərz olması deyil;] bu seçmə kəslərin tək-tək təklik halında məsuliyyət yüklənmələri və bir-biri arxasından özlərinə itaət etmənin fərz olmasıdır. Bu səbəbdən itaət etmə zəruriliyi, bu sözün (ululemrin) ləfzi etibarı ilə bunların [fərd fərdinə deyil də] bütününə birdən yönəldilmişsə də, çoxluq məzmunlu xüsusiyyəti göz qarşısında saxlanılmışdır. [Necə ki bu cür istifadələr, biz insanların sözləri arasında da iştirak etməkdədir. Məsələn birinə:] "Fərz namazlarını et, böyüklərinə və qövmünün öndərlərinə itaət et." deyilməsi kimi.

Bu mövzudakı çaşdırıcı sözlərdən biri Fahrı Razinin bu sözüdür. Deyir ki: "Bu məna, çoxluq bir sözdən tək bir sözün mənasının çıxarılmasını [yəni çoxluq bir sözün müfret=tekil mənada istifadə edilməsini] tələb edir ki, bu ifadədən aydın olana tərs düşər." (Təfsir-ul Kəbir, c. 10, s. 146)

Fahrı Razi belə deməklə dildə bu istifadənin məşhur olduğunu göz ardı edir. Qaldı ki, Quran belə nümunələrlə doludur. Bu ayələrdə olduğu kimi: "Artıq yalanlayanlara itaət etmə." (Qələm, 8) "Artıq kafirlərə itaət etmə." (Furqan, 52) "Biz rəislərimizə və böyüklərimizə itaət etdik." (Əhzab, 67) "Həddindən artıq gedənlərin əmrinə uyğun gəlməyin." (Şuəra, 151) "Namazlara... davam et." (Bəqərə, 238) "Möminlərə qarşı təvazökar ol." (Hicr, 88) Quranda bunlar kimi müsbət-mənfi, xəbər və tələb xüsusiyyətli fərqlilik ifadə edən çox sayda nümunələr vardır.

Üstəlik çoxluq bir sözdən tək mənas(n)ı nəzərdə tutmanın zahire tərs düşən növü, çoxluq bir söz söyləyib sözün ehtiva etdiyi təklərdən tək birini nəzərdə tutmaqdır. Yoxsa təklərin çoxalması ilə hökmlərin çoxalmasına gətirib çıxaracaq şəkildə çoxluğa hökmü yaymaq, məna olaraq sözün zahirinə tərs düşməz. Məsələn, "Diyarın elm adamlarına yaxşı davran." demək, "Bu elm adamına və bu elm adamına yaxşı davran." deməkdir.

Özlərinə itaət edilməsi fərz olan bu ululemrden, çox sayda adamından ibarət olan/yaranan bir bütünün nəzərdə tutulmuş olması da olabiləcəkdir. Yəni ululemr anlayışını, hər biri bu anlayışın əhatəsinə girən çox sayda adamın bir araya gəlməsindən ibarət olan/yaranan vəziyyət şəklində şərh etmək də ehtimal daxilindədir. Bu şərhə görə ululemr, xalq arasında nüfuz sahibi olub sözü keçən və onlarla əlaqədar işlərdə təsirli olan kəslərdən meydana gələr. Ordu və dəstə komandirləri, elm adamları, dövlət böyükləri və qövmün irəli gələnləri kimi.

Hətta əl-Menar təfsirinin sahibinə görə ululemr, xalqın etibarını qazanmış elm adamları, ordu komandirləri, ticarət, sənaye və əkinçilik kimi cəmiyyət sahələrinin öndərləri, bunların yanında peşə başçıları, partiya liderləri, yüksək tirajlı qəzetlərin yazı işləri müdirləri və redaktorları kimi şəxsiyyətlərdən ibarət olan/yaranan hal və akd əhlidir! Ayədəki ululemrin hal və akd əhli olmasının mənas(n)ı işdə budur. Çünki bunlar ümmətin irəli gələnlərindən meydana gəlmiş bir ictimai heyətdir. (Təfsir-ul Menar, c. 5, s. 181)

Lakin bu ayənin hamısının məzmunu bu ehtimal ilə uyğun gələrmi? Məsələ buradadır. Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi bu ayə ululemrin günahsız kəslərdən meydana gəlməsinə dəlalət edir. Az əvvəlki şərhi müdafiə edən təfsirçilər də bunu qəbul etmək məcburiyyətində qalmışlar.

[İndi biz burada ululemrin mənasını yuxarıdakı şəkildə (hal və akd əhli deyə) şərh edən təfsirçilərə bəzi sualları soruşmaq məcburiyyətindəyik.] Görəsən günahsızlıq sifəti ilə səciyyələndirdiyiniz insanlardan məqsəd, bu heyətin üzvləridirmi? Ki o təqdirdə tək-tək hər biri və nəticədə hamısı birdən günahsız olar. Çünki heyətin bütünü, fərdlərdən başqa bir şey deyil. Lakin açıq-aşkar bir gerçəkdir ki, bu ümmətin tarixində heç bir gün günahsız fərdlərdən meydana gəlmiş bir hal və akd heyəti ümmətlə əlaqədar əhəmiyyətli bir məsələni qüvvəyə qoymaq üçün bir araya gəlmiş deyil. Belə bir şey baş vermədiyinə görə də, uca Allahın praktikada tətbiqi olmayan bir şeyi əmr etmiş olması muhaldir.

Yoxsa gerçək bir sifət olan bu günahsızlıq, xüsusiyyət və xarakterizə ediləndə olduğu kimi yalnız bu heyətləmi eynidir də bu heyətin üzvləri günahsız deyilmi? Hətta bu heyətin üzvlərinin cəmiyyətin digər fərdləri kimi müşrik və günahkar olmaları caizdirmi? O zaman bu fərdlərin fikiri səhv, günaha və pozğunluğa sürüyücü ola bilər, amma o görüş heyət tərəfindən mənimsənincə heyətin günahsızlığı səbəbi ilə doğrumu olar? Lakin bu da qeyri-mümkündür. Çünki itibari=sanal bir təşkilatın gerçək bir sifəti daşıdığı yəni, toplu heyətin günahsızlıq sifətini daşıdığı necə təsəvvür edilə bilər?

Və ya beləmi düşünülür: Günahsızlıq nə bu heyətin üzvlərinin və nə heyətin özünün sifətidir. Tək Allah bu heyəti günahı əmr etməkdən və ya səhv bir görüş ortaya qoymaqdan qoruyur. Eyniləmi-tevətir xəbərin yalandan qorunmuş olması kimi. Halbuki yalandan qorunmuş olmaq, mütevatir xəbərin rəvayət zəncirində iştirak edən hər xəbərçinin və bütünü ilə söz mövzusu toplu heyətin sifəti deyil. Tək alışılmış nəticəyə görə bu xəbərin yalan olması qeyri-mümkün olmaqdadır.

Başqa bir deyişlə, uca Allah bu cür xəbəri səhvdən, içinə yalanın qarışmasından qorumaqdadır. [İşdə ululemrin də mövqes(n)i eynilə belədir. Yəni] ululemrin fərdlərinin və heyətinin normal insanlarda ol/tapılmayan əlavə bir sifət daşımaları lazım olmasa belə bunların açıqladığı fikirdə qətiliklə səhv ol/tapılmaz. Belə ki, onların fikiri eynilə müte-vatir xəbər kimi yalan və səhv olmaqdan qorunmuşdur. İşdə ululemrin də günahsızlığının mənas(n)ı belə olmalıdır. Çünki bu ayə də ululemrin görüşünün səhv olmadığının; tərsinə Qurana və sünnəyə uyğun və məqsədəuyğun olacağının kənarında bir şeyə dəlalət etmirdir. Bu isə Allahın bu ümmətə istiqamətli bir inayətidir. Necə ki Peyğəmbərimizin (s. a. a), "Mənim ümmətim səhvdə birləşməz." dediyi rəvayət edilmişdir. (Süneni İbni Macə, c2, s. 1303, h: 3950)

[Lakin bu görüş də doğru deyil.] Bir dəfə bu rəvayət mövzumuza xaricidir. Çünki bu rəvayət -əgər doğru isə- ümmətin bütününün səhvdə birləşməyəcəyini ifadə edir. Yoxsa bu ümmətin bir parçası olan hal və akd əhlinin səhvdə birləşməyəcəyini ifadə etmir. Ümmət anlayışı ilə hal və akd əhli anlayışının mənaları bir-birindən fərqlidir; ümmətin bir mənası var, hal və akd əhlinin də bir başqa mənası var. Bu sözlərin ilkini söyləyib də ikincisinin mənasını nəzərdə tutmanın dəlili, səbəbi yoxdur. Ayrıca bu hədis bu ümmət birliyinin səhv etməyəcəyini deyil, səhvdə birləşməyəcəyini bildirir ki, bu ikisi bir-birindən fərqli şeylərdir.

Bu vəziyyətdə yuxarıdakı hədisin mənas(n)ı belə olar: Hər hansı bir məsələ ilə əlaqədar səhv, ümmətin bütününü əhatə etməz. Tərsinə ümmət içində hər vaxt doğru düşünənlər olar. Bu doğru düşünənlər ya ümmətin bütünü və ya bir hissəs(n)i ya da içlərində olan bir tək günahsız adam ola bilər. Bu məna, bir çox ayənin və hədisin dəlalət etdiyi İslam dininin və haqq inancının yer üzündən qalxmayacağı, qiyamət gününə qədər varlığını davam etdirəcəyi gerçəyi ilə uyğundur.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "Əgər onlar bunları inkar etsələr onsuz da/zatən biz, inkar etməyən bir birliyi onların yerinə keçməyə məmur etmişik." (Ən'am, 89) "Bu sözü ardından gələcəklərə davamlı qalacaq bir miras olaraq buraxdı." (Zuxruf, 28) "Şübhə yox ki, Quranı biz endirdik və şübhə yox ki, onu mütləq biz qoruyacağıq." (Hicr, 9) "O bənzərsiz və üstün bir kitabdır. Ona qarşısından da, ardından da batil gələ bilməz." (Fussilət, 41-42) Quranda bu mənada daha bir çox ayə vardır.

Bu vəziyyət, [yəni ümmətin çoxunun və ya bir hissəsinin səhvə yol verməsi və səhv yola sapması gerçəyi,] yalnız Hz. Məhəmmədin (s. a. a) ümməti üçün etibarlı deyil. Səhih rəvayətlər bunun tərsini sübut edir. Müxtəlif kanallardan gələn bu rəvayətlərə görə Peyğəmbərimiz (s. a. a) Yəhudilərin yetmiş bir, Xristianların yetmiş iki və Müsəlmanların yetmiş üç təriqətə ayrıldığını, bu təriqətlərin bir dənəsi xaricində hamısının həlaka uğrayacağını bildirmişdir. Biz, Al/götürü İmran surəsinin "Və topluca Allahın ipinə sıx sarılın." (Al/götürü İmran, 103) ayəsinin hədislərlə şərhi hissəsində bu rəvayətə yer vermişdik.

Qısacası, bu rəvayətin -əgər isnad zənciri doğru isə- mətni haqqında deyiləcək bir sözümüz yoxdur. Lakin o bizim mövzumuza xaricidir. Çünki biz bu ümmətin içindən çıxan hal və akd əhlinin günahsızlığının mənas(n)ı üzərində danışırıq. Təbii ki, əgər "sizdən olan ulul-emre..." ifadəsində nəzərdə tutulan ululemr bunlar isə.

[İndi isə gələk əsl mövzumuza, yəni hal və akd əhlinin günahsız meydana gəlinin xüsusiyyətinə. Bu xüsusla əlaqədar ilk olaraq bunu bilməliyik: Görəsən] Müsəlmanlar arasından bu hal və akd əhlinin öz fikirində günahsız sayılmasını tələb edən faktor nədir? Bu bir gerçəkdir ki, ictimai məsələləri həll etmə və məzmuna mövqeyində olan bu heyət yalnız İslam ümmətinə məxsus deyil. Hər böyük millətin, hətta kiçik millətlərin, hətta və hətta qəbilələrlə tayfaların içində cəmiyyətdə etibarı olan, güclü və cəmiyyət işlərində təsirli olan müəyyən ədəddə fərdlər vardır. Əgər sən millətlərin və nəsillərin tarixlərindəki və zamanımızdakı inkişafları araşdırsan, hal və akd heyətlərinin cəmiyyətlərin əhəmiyyətli məsələləri ilə əlaqədar müxtəlif fikirləri mənimsəyib sonra tətbiq etdiklərini görərsən. Bu heyətlər fikirlərində bəzən məqsədəuyğun olmuşlar, bəzən də yanılmışlar. Hərçənd fərdi fikirlərdə yanılma ehtimalı heyətlərin fikirlərindəki yanılma ehtimalından daha böyükdür; amma bu gerçək, heyət fikirlərində əsla yanılma olmayacağı mənasını verməz. İşdə tarix və indiki vaxtda görülən hadisələr, bu cür yanılmaların bir çox sanıdakı nümunəsinə şahiddirlər.

Əgər İslamda hal və akd heyətinin ictimai fikirləri [digər cəmiyyətlərdəki heyətlərin fikirlərindən fərqli bir mövqedə ol/tapılsa və] səhvdən qorunmuş olsa, bu qorunmuşluq ancaq normal bir faktorun sayəsində deyil, fövqəladə və möcüzəvi bir faktor sayəsində ola bilərdi. O zaman bu qorunmuşluq, artıq yalnız bu ümmətə məxsus göz qamaşdırıcı bir kəramət olar və onların başını hamı/həmişə tik məbləğ, müqəddəs dəyərlərini qoruyar, onları, cəmiyyətlərinə və birliklərinə sızan hər cür pislikdən mühafizə edər, nəticədə Quranı izləyən və Quran kimi ilahi bir möcüzə olar və Quran yaşadıqca bu da yaşar. Bu isə bunun İslam ümmətinin praktik həyatına olan mövqesinin, Quranın onların elmi həyatına olan mövqesinə bənzəməsi deməkdir.

Belə olunca da Quranın bu faktorun sərhədlərini və sahəsini ifadə etməsi, Allahın Quran və Peyğəmbərimiz Hz. Məhəmməd (s. a. a) ilə insanlara minnət buraxması kimi bununla da minnət buraxması, Peyğəmbərimizin vəzifəsini açıqladığı kimi bu heyətin də ictimai vəzifələrini şərhi və Peyğəmbərin onu ümmətinə xüsusilə də özündən sonra hal və akd heyətini meydana gətirəcək və ümmətin idarə etmə vəzifəsini boynuna götürəcək olan qiymətli səhabələrinə tövsiyə etməsi lazım idi. Ayrıca Qur-anın "ululemr" deyə adlandırılan bu heyətin mahiyyətinin nə olduğunu, sərhədlərinin və səlahiyyət sahələrinin haralara qədər çatdığını, bütün İslam ümmətinin ictimai problemlərini həll edəcək bir tək heyətinmi qurula-cağını, yoxsa hər İslam cəmiyyətinin meydana gətirəcəyi ayrı bir ululemr heye idi vasitəçiliyi ilə öz insanlarının canlarını, ismətlərini və mallarını qoru-yup idarə edəcəyini də izah etməsi lazım idi.

Bunların yanında Müsəlmanların, xüsusilə də səhabələrin bu məsələyə əhəmiyyət verərək bu mövzuda Peyğəmbərimizə sual soruşmaları, onu irdələmələri lazım idi. Bilindiyi kimi səhabələr o qədər əhəmiyyətli olmayan mövzularda Peyğəmbərimizə (s. a. a) suallar soruşmuşlar idi. Necə ki Resu-lullaha (s. a. a) aypara mərhələsindəki aylar, nələr infak edəcəkləri, döyüş qənimətləri haqqında suallar soruşmuşlar və uca Allah bunları söz mövzusu edərək belə buyurmuşdur: "Sənə ayparaları (aypara şəklində yeni doğan ayları) soruşarlar." (Bəqərə, 189) "Sənə nəyi infak edəcəklərini soruşarlar." (Bəqərə, 215) "Sənə döyüş qənimətləri(nin hökmünü) soruşarlar." (Ənfal, 1) Yaxşı, səhabələr bu mövzuda niyə sual soruşmadılar? Yoxsa soruşdular da çirkli əllərin bacarığı ilə bu sualların məlumatı bizə gizlimi qaldı? Bu məsələ bu yolda gedən Müsəlman ümmətin əksəriyyətinin arzusuna tərs düşən bir məsələ deyildi ki, buna yüz/üz çevrilsin və unudulmağa tərk edilmiş olsun.

Ayrıca Peyğəmbərimizin (s. a. a) ölümünü izləyən qarşıdurmalar və fitnələr əsnasında zaman zaman bu məsələnin dəlil göstərilməsi lazım idi. Elə isə necə olar da səhabələrin münazara və mübahisə/müzakirələrində bu gerçəyin özünə, hətta icazəyə belə rast gəlinilmir? Halbuki hədis ravileri bu mübahisə/müzakirələri cümlə cümlə, söz söz qeyd etmişlər [və bizlərə köçürmüşlər]. Nə üçün bu mövzu heç bir kitabda və heç bir danışmada iştirak etmədi? Səhabələrdən və təbiindən ibarət olan/yaranan köhnə təfsirçilər niyə/səbəb bu məsələni gündəmə al/götürmədilər də yalnız Fahrı Razi ilə ondan sonra gələn bir neçə son dövr təfsirçisi bu fikiri ortaya qoydu?

Hətta Fahrı Razinin özü belə ortaya qoyduğu bu görüşün, şim idiyə qədər ifadə edilən görüşlərin xaricində ol/tapıldığından ötəri qəbul edilmədiyinə ittifaq olduğunu (yəni icmas(n)ı mürəkkəbə zidd olduğunu) ifadə etdikdən sonra, fikirindəki əsassızlığın səbəbi haqqında belə demişdir: "Çünki ululemrin mənas(n)ı haqqında yalnız dörd görüş vardır: 1- Hulefas(n)ı raşidin (İslamın ilk dörd xəlifəsi). 2- Dəstə komandirləri. 3- Elm adamları. 4- Günahsız İmamlar. Beşinci bir görüş isə [mənim özümün ortaya qoyduğum görüş kimi,] icmanı tapdalamaq deməkdir. "[66] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Sonra öz-özünə cavab verərək ortaya qoyduğu görüşün gerçəkdə üçüncü görüşün əhatəsinə girdiyini qarşıya qoyur. Beləcə işi düzəltmişkən təkrar pozur.

İşdə bu söylədiklərimizin hamısı məsələnin bu fikirdəki kimi olmadığını və günahsızlığın, İslamın möcüzələrindən və Müsəlmanlar arasından çıxan hal və akd əhli üçün fövqəladə kəramətlərindən qiymətli bir lütf və üstün bir hədiyyə hesab edilmədiyini tələb edir.

Burada bir başqa görüşün də ortaya çıxması olabiləcəkdir; o da budur ki: Söz mövzusu günahsızlıq fövqəladə bir faktora söykən/dözməz. Tərsinə İslam, ümumi tərbiyəsini (təlimatçılığını) bu nəticəs(n)i doğuran bir incə üsula söykəmişdir. Bu incə qanuna görə, bu ümmətin içindən çıxan hal və akd əhli, ortaq qərarlarında yanılmazlar; fikirlərində yanılmaya düşməzlər.

Lakin bu ehtimal da ümumi qanuna zidd olma səbəbi ilə etibarsızdır. Söz mövzusu ümumi qanuna görə bir heyətin idrakı o heyəti meydana gətirən fərdlərin idraklarının cəmidir. Əgər tək-tək fərdlərin səhv edə biləcəkləri qəbul edilirsə, heyətin də səhv edə biləcəyi qəbul edilir deməkdir. Ayrıca bu görüşün başqa bir əsassızlığı da vardır; o isə bundan ibarətdir: Əgər hal və akd mənasındakı ululemrin fikiri, doğruluğunda və günahsızlığında beləsinə məğlub olmaz bir faktora söykən/dözsəydi, nəticələrini göstərməkdən geri qalmazdı [və Müsəlman birlikləri içində bu qədər səhv düşüncələrin ortaya çıxması görülməzdi]. O zaman İslam aləmini örtən bu batillər və fəsadlar haradan qaynaqlanır?

Peyğəmbərimizin (s. a. a) vəfatından sonra Müsəlmanlar arasından çıxan bir çox hal və akd heyətləri nə qədər müşavirə yığıncaqları təşkil etdilər və ortaq fikirləri istiqamətində müxtəlif tətbiqlərə giriş idilər; lakin Müsəlmanlara dəlalətdən, pozğunluqdan başqa bir şey qazandırmadılar. Müsəlmanlara xoşbəxtlik gətirmə cəhdləri də onların yalnız bədbəxtliyinə gətirib çıxardı. Belə ki Peyğəmbərimizdən (s. a. a) sonra, dinə söykənən cəmiyyət nizamı çox keçmədən zalım və zorba bir imperatorluğa çevrildi. Bunun üçündür ki diqqətli araşdırmaçıların, Peyğəmbərimizin vəfatından sonra meydana gələn fitnələri, bu fitnələrin arxasından tökülən qanları, tapdalanan ismətləri, yağma edilən malları, qüvvədən qaldırılan hökmləri və ləğv edilən hədd cəzalarını araşdırmaları; ardından da bu faciələrin qaynağını, köklərini və ana damarlarını araşdırmaları lazımdır. Çünki bu araşdırmalar nəticəs(n)i, bu faciələrin səbəblərinin tək dayağının Müsəlmanlar arasından çıxmış hal və akd heyətlərinin fikirləri və bu fikirlərini insanların çiyinlərinə yükləmələri olduğunu görəcəklər.

İşdə bu dinin binasının dayağı olan təməl direğin yəni, hal və akd heyətinin görüşünün vəziyyəti budur. Təbii/tabe əgər fikirlərində yanılmazlıq imtiyazı ilə təchiz edilmiş ululemr anlayışından məqsəd bu isə.

Bu səbəbdən ululemrden məqsəd hal və akd əhlidir, dediyimiz zaman bunları da demək məcburiyyətində qalarıq: Bu heyət yanıla bilər. Bu heyəti meydana gətirənlər, sıravi insanlarla eyni səviyyədədirlər; fikirləri doğru da ola bilər, səhv də ola bilər. Tək bu kəslər ərdəmli, təcrübəli, görmüş-keçirmiş, mütəxəssis bir heyət olduqları üçün çox az səhv edərlər. Yanıla bilər və səhv edə bilər olmalarına baxmayaraq onlara itaət edilməsi gərəyinin əmr edilməsi, səhvlərə dözüm ilə baxma, səhvləri xoş görü ilə qarşılama mənas(n)ı daşıyar.

Bu xoşgörüşün səbəbi, onların hadisələrə müdaxilə etmələrinin ümumiyyətlə təmin edəcəyi məsləhətdir. Əgər bu heyət, dinin hökmlərindən birini o günə qədər bilinəndən fərqli bir şəkildə şərh edərək və ya günün şərtlərinə yaxud ümmətin meylinə ya da mövcud dünyanın vəziyyətinə uyğunlaşmaq səbəbi ilə dəyişdirərək Qurana və sünnəyə tərs düşən, lakin təyin etdiyi ümumi məsləhətə uyğun gələn bir hökm versə, bu hə-kifayətlən fikirinə uyğun gəliləcək. Dinin təsdiqlədiyi tutum da onsuz da/zatən budur. Çün-kü İslamın tək istədiyi, cəmiyyətin xoşbəxtliyi və ictimai inkişafıdır.

Necə ki bu tutum, İslamın ilk dövründəki və sonradan gələn hü-kümetlerin siyasətlərində görülən bir qanundur. Bu hökumətlər Peyğəmbərimiz (s. a. a) dövründə qüvvədə olan bir hökmü tətbiqdən qaldırdıqları; onun siret və sünnələrindən (siyasətlərindən) biri üzrə hökm vermədikləri zaman, bunu, əvvəlki hökmün ümmətin haqqlarına tərs düşdüyü səbəbi ilə səbəbləndirdilər və ümmətin mənfəətinin, şərtlərinə uyğun yeni bir hökmün tətbiq olunmasında olduğunu və dünya xoşbəxtliyi həsrətləri ilə uyğun gələn yeni bir qanunun qüvvəyə keçməsində olduğunu müdafiə etdilər. Necə ki son əsr araşdırmaçı-yazıçılardan bəzisi, ümmətin mənfəətini qorumaq üçün xəlifənin İslama açıqca tərs olan bir siyasəti izləyə biləcəyini irəli sürmüşdür. [67]

Belə olunca da artıq İslam ümmətinin vəziyyəti digər inkişaf etmiş mədəni cəmiyyətlərin vəziyyəti kimi olar. Bu baxımdan ki, o cəmiyyətlərdə seçilmiş bir heyət var və bu heyət cəmiyyətin şərtlərinə və zamanın ehtiyaclarına uyğun hesab etdiyi şəkildə qanunları tətbiq edir.

Bu ehtimal və ya görüş -gördüyünüz kimi- dinin, din qəlibinə tökülmüş və bu şəkildə ortaya çıxmış bir ictimai sistem (ənənə) olduğunu düşünənlərin fikiri ilə eynilə eynidir. Bu görüşə görə din, cəmiyyətlərin strukturlarına suveren olan şərtlərə uyğun gəlməyə məhkumdur. Davamlı inkişaf mərhələlərinə uyğunlaşmaq məcburiyyətindədir. Bunların yanında o yalnız Peyğəmbərimizin zamanındakı və ya ona yaxın dövrlərdəki həyat tərzinə uyğun gələn üstün və ideal bir nümunədir.

Bu din, insan cəmiyyəti deyilən zəncirin dəbdən düşmüş bir halqasıdır. Bu gün o, ancaq geologiya alimlərinin yeraltı qazıntılarında ortaya çıxardıqları qalıqları araşdırdıqlarına bənzər bir dünyagörüşü ilə araşdırıla bilər.

Bu fikiri müdafiə edənlərlə "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin..." ayəs(n)i haqqında danışacağımız heç bir söz yoxdur. Çünki bu görüş, dinin bütün qanunlarını; köklü məlumatlardan, əxlaq qaydalarından və feri hökmlərdən ibarət olan/yaranan din qaynaqlı bütün qanunları və ənənələri təsir edən bir təmələ söykən/dözər. Əgər Peyğəmbərimiz (s. a. a) zamanında və ölümü ilə nəticələnən xəstəliyi əsnasında səhabələrin etdikləri bəzi hərəkətləri, sonra aralarında çıxan ixtilafları və qarşıdurmaları, İslamın bəzi hökmlərinə və Peyğəmbərimizin bir qisim tətbiqlərinə istiqamətli xəlifələrin kimi qənaətlərini, arxasından Müaviyə ilə ondan sonra gələn Əməvi hökmdarlarının, arxasından Abbasi hökmdarlarının, bunlardan sonra gələn hökmdarların işlərini -ki hamısı bir-birinin bənzəridir- bu görüşə hamletsek, son dərəcə çaşdırıcı bir nəticələndir qarşılaşarıq.

Bu ayə haqqında deyilən sözlərin ən/en çaşdırıcı olanlarından biri də bir yazarın bu sözüdür. Söz mövzusu yazar belə deyir: "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin." ayəs(n)i, hamı/həmişə bir-birindən fərqli görüşlər irəli sürmələrinə baxmayaraq, təfsirçilərin söz mövzusu etdikləri mənaların heç birinə dəlalət etməz."

"Bunun birinci səbəbi budur ki: Kim olsalar olsunlar ululam-re itaət edilməsinin zəruri qılınması, əsla onların digər insanlardan üstün və imtiyazlı olduqlarını göstərməz. Necə ki bizim zəruri vəziyyətlərdə zorbalara və zalımlara itaət etməmiz lazımlıdır. Bu lazımlılığın səbəbi onların şərlərindən qorunmaqdır. Amma o zorbalar, biz özlərinə itaət etmək məcburiyyətində qalırıq deyə əsla uca Allah qatında bizdən üstün ola bilməzlər."

"İkinci səbəbə gəlincə, bu ayədə ifadə edilən hökmün xüsusiyyəti, tətbiq olunmaları mövzularının reallaşmasına bağlı olan digər hökmlərdən fərqli deyil. Kasıblara kömək etmənin lazımlılığı və zalıma dəstək olmanın qadağan olması kimi. Bu hökmlər vardır deyə bizim künc bucaq koşuşturup kömək edəcək bir kasıb axtarışımız və köməkçi olmayacağımız bir zalım tapmaq üçün məşğul olmamız lazım deyil."

Bu yazarın gündəmə gətirdiyi səbəblərin hər ikisinin axmaqlığı açıqdır. Üstəlik bu yazar ayədəki ululemrden hökmdarların və padşahların nəzərdə tutulduğunu fərz edir ki, əvvəlki şərhlərimiz sayəsində bu ehtimalın əsassızlığı müəyyən oldu.

İlk səbəb bunun üçün səhvdir ki, bu yazar Quranın zalımlara, həddi aşanlara və kafirlərə itaət etməyə bağlı qadağan etmələrlə dolu olduğunu göz ardı edir. Halbuki vəziyyət belə olduqdan sonra artıq Allahın onlara itaət etməyi əmr etməsi, sonra da daha irəli gedərək onlara itaət etməyi özünə və Peyğəmbərinə itaət etməklə uyğunlaşdırması qeyri-mümkündür. Kənar tərəfdən əgər bu itaətin, takıyye və pisliklərdən qorunma məqsədli bir itaət olduğu fərz edilsə, o zaman Allah onu icazə vermək kimi göz yumma xüsusiyyətli ifadələrlə ötürərdi. Eynilə, "Ancaq onlardan (kafirlərdən) qorunma məqsədi ilə çəkinməniz başqa." (Al/götürü İmran, 28) ayəsində buyurduğu kimi. Yoxsa bu qədər faciəvi qorxuyla qarşılaşmağı gözə al/götürərək onlara itaət etməyi açıq bir dillə əmr etməzdi.

İkinci səbəbə gəlincə, bu səbəb ayənin mənas(n)ı ilə əlaqədar ilk səbəbə söykən/dözər. Amma əgər ululemre itaətin zəruri olması, bu heyətin dində etibarlı bir mövqes(n)i olan kəslərdən meydana gəlməsindən irəli gəldiyi fərz edilsə, o zaman -daha əvvəl detallı şəkildə izah edildiyi üzrə- bu kəslərin günahsız olması lazımdır və dini məsləhətlərin ana təməlini ehtiva edən və İslam cəmiyyətinin varlığını davam etdirməsinə dayaq olan bir hökmün ifadə edildiyi bu cür ayədə uca Allahın konkret olaraq var olmayan və ya konkret varlıqları təsadüfə bağlı olan kəslərə itaət edilməsini fərz etməsi qeyri-mümkündür. Belə bir şey düşünülə bilməz. Oxucularımız yaxşı bilirlər ki, ululemre olan ehtiyac eynilə Peyğəmbərə olan ehtiyac kimidir. Bu ehtiyac, ümmətin idarə olunmağa olan ehtiyacıdır. Biz, möhkəm və təşbehli ayələr mövzusunu işlərkən bu məsələyə toxunmuşduq. [c. 3, Al/götürü İmran surəsi, ayə: 7]

İndi bu ayə haqqındakı sözlərimizin başına dönək. Yuxarıdan bəri etdiyimiz şərhlərdən ortaya çıxdı ki, "sizdən olan ululemre" ifadəsini hal və akd əhlindən meydana gəlmiş bir heyətə hamletmenin mənas(n)ı yoxdur. Çünki nə şəkildə şərhlər isək şərh edək, nəticədə bu heyət bir ictimai quruluşdur. Ululemrden məqsəd, ancaq ümmətin içindən olan müəyyən fərdlər və kəslərdir. Bu kəslər sözlərində günahsızdırlar və itaət edilmələri zəruridir. Onların kimlər olduqlarının bilinə bilməsi üçün də Allah tərəfindən Allahın öz sözü ilə və ya Peyğəmbərinin dili ilə dəqiq bir şəkildə ifadə etmələrinə ehtiyac vardır. Bu səbəbdən ululemr anlayışı, Əhli Beyt İmamları kanalı ilə nəql edilən və ululemrden məqsəd özlərinin olduğunu açıqlayan rəvayətlərə uyğunlaşdırılar.

Ululemrden məqsəd, hülefas(n)ı raşidin (raşid xəlifələr) yaxud dəstə komandirləri ya da sözlərinə və fikirlərinə uyğun gəlilən alimlər olduğunu müdafiə edən görüşlərə gəlincə, bu görüşlərə iki cavab verilə bilər: Birincisi, bu ayə ululemrin günahsızlıq sifəti daşıdığına dəlalət edir. Halbuki sayılan zümrələrin heç birinin günahsız olmadığı mübahisə/müzakirəsizdir. Yalnız Müsəlmanların bir hissəs(n)i dörd xəlifənin içindən Hz. Əlinin (ə.s) günahsız olduğuna inanmaqdadır. İkincisi, bu üç görüşün hər üçü də heç bir dəlilə söykən/dözmür. \