Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Yəhudi olan kəslərdən elələri vardır ki, sözləri yerlərindən dəyişdirərlər... və dini tənqid edərək..." Ayənin orijinalında keçən "minellezine=kimselerden" sözünün başındakı "min" ədatı, beyaniyye=açıklama xüsusiyyətli olub əvvəlki ayədə keçən "Özlərinə kitabdan bir pay verilənlər..." ifadəsini və yaxud "düşmənləriniz..." ifadəsini açıqlamaqdadır. Kimi təfsirçilər də "minellezine hadu=Yahudi olan kəslərdən elələri vardır ki" ifadəsinin hazfedilmiş bir mübtedənin xəbəri olduğunu, hazfedilmiş mübtedanın da "yuherrifune'l keli-me=sözleri yerlərindən dəyişdirərlər" ifadəsinin mevsufu olduğunu söy-lemişlerdir. Buna görə ifadənin təqdiri bucaqlımı belədir: "Minellezine həddi qövmün yuherrifune'l...=Yahudi olan kəslərdən elə qövmlər vardır ki... dəyişdirərlər." və ya "minellezine həddi men...=Yahudi olan kəslərdən elələri vardır ki..." Bu təfsirçilər daha sonra da belə demişlər: Ərəb dilində mevsufun hazfedilmesi çox görülmüşdür. Məsələn Zirrümme bir şeirində belə deyir:

"Vəziyyət elə bir hal al/götürdü ki onlardan, axan göz yaşlarına hakim ola bilməyənlər var / Digərlərinin isə göz yaşları damla damla axar."

Şeirdə mevsuf hazfedilmiştir. İfadənin təqdiri bucaqlımı ya "minhum kavmun=onlardan elə bir qrup..." [şeirdə bir qrupun vəziyyəti açıqlanırsa isə,] və yaxud "minhum men=onlardan kimisi" [şeirdə bir şəxsin vəziyyəti açıqlanırsa isə,] şəklindədir.

Uca Allah bu Yəhudi zümrəsini sözləri yerindən sürüşdürməklə sifətləndirir. Bu iş ya sözləri önə al/götürərək, arxaya ataraq, salaraq və artıraraq onların yerlərini dəyişdirməklə olar -necə ki əldəki Tövratın belə bir təhrifə uğradığı iddiası irəli sürülmüşdür- və ya Tövratda Hz. Musadan (ə.s) gələn və digər peyğəmbərlərdən əllərinə çatan ilahi mesajları doğru mənalarından fərqli şəkildə şərh edərək edilər. Eynilə Peyğəmbərimizin (s. a. a) gəlişinə bağlı Tövratdakı müjdələri şərh etmələri kimi. Daha əvvəl də eyni çarpdırılmış şərhləri Hz. İsanın (ə.s) gəlişini müjdələyən mesajlarda etmişlər idi. "Gələcəyi vəd edilən peyğəmbər hələ gəlmədi." deyərək, günümüzə qədər elə bir peyğəmbərin gələcəyini gözləyər oldular.

Sözləri yerindən dəyişdirmələrinin mənas(n)ı "eşitdik və qarşı gəldik..." ifadəsində etdikləri təhrif etmə və sürüşdürmə ola bilər. O təqdirdə "yekulune səminə və aseyna=işittik və qarşı gəldik... deyərlər" cümlələri, "yuherrifune=değiştirirler" hərəkətinə matuf olar və o zaman sözləri yerindən dəyişdirməkdən məqsəd, istifadə edilməsi lazım olan yerin xaricində istifadə edilməsidir. Yəni əgər biri "eşitdik" dərsə/desə, normal olaraq bu söz itaət məqsədi ilə istifadə edilməli və "eşitdik və itaət etdik" deyilməlidir; yoxsa "eşitdik və üsyan etdik" deyilməsi və ya "eşitdik" sözünün lağ/alay etmək üçün istifadə edilməsi doğru deyil. Eynilə bunun kimi, əgər biri "dinlə" dərsə/desə, normal söz axışına görə davamını "Allah sənə dinletsin" şəklində gətirməsi gözlənilər; "Dinlə, dinləməz ola biləcək" -yəni Allah sənə eşitdirməsin- və "raina" deməsi gözlənilməz. "Raina" sözü Yəhudi dilində [yəni İb-ranicede, küfr mənasını daşıyan] "Dinlə, dinləməz ola biləcək" mənasını verər.

"Dillərini əyib bükərək və dini tənqid edərək" ifadəsindəki "leyy" sözü, "bükmək" mənasını verər. Yəni onlar dillərini bükmək surətiylə sözlərindən batil olanını haqq kimi, təhqir və lağ/alay məzmunlu danışmalarını ədəbli və hörmətli bir ifadə kimi göstərərlər. Bu belə olurdu: Möminlər Peyğəmbərimizlə (s. a. a) danışacaqları zaman ona, "Raina, ya Rəsulullah!" deyə xitab edərdilər. Bu ifadə isə, "Bizə bax, söyləyəcəklərimizi dinlə ki, nə demək istədiyimizi tam olaraq izah edə bilək." mənasında idi. Yəhudilər bu xitabdan faydalanaraq Rəsulullaha (s. a. a) eyni xitabı yönəldirdilər. Amma istifadə etdikləri "raina" sözünün öz dillərindəki çirkin və Peyğəmbərimizə (s. a. a) yönəldilməsi yaraşıqsız olan mənasını nəzərdə tuturdular.

Bu səbəbdən bu hörmətsizlikləri üzündən, "sözləri yerlərindən dəyişdirərlər" ayəsiylə qınandılar. Arxasından bu ifadə, "eşitdik və qarşı gəldik", "dinlə dinlən/istirahət etməz ola biləcək" deyə təfsir edildi. Sonra da bu ifadəyə təfsir məqsədi ilə "raina" sözü ətf edildi. Arxasından da onların etdiyi bu çirkin işlərin, dilləri bükmək və dinə hücum etmək məqsədli olduğunu vurğulamaq üçün "Dillərini əyib bükərək və dini tənqid edərək" bu-yruldu. Bu iki məsdər ("leyy" və "dan") hal=durum bildirmə mövqesindədir. Yəni "Dillərini bükdükləri və dinə hücum etdikləri halda (dillərini bükərək və dinə hücum edərək)" mənasındadırlar.

"Əgər onlar, "Eşitdik, itaət etdik"... desədilər, şübhəsiz özləri üçün daha xeyirli və daha doğru olacaqdı." Dini ədəbi və haqqa boyun əyməyi ehtiva edən bu sözlərin, onların dillərini bükərək və dinə hücum edərək söylədikləri əsla xeyr və düzgünlük ehtiva etməyən və buna görə qınanan öz sözlərindən daha xeyirli və daha doğru olaraq qiymətləndirilməsi; bu haqq sözdəki gerçək təsir ilə onların öz sözlərində var saydıqları, lakin əslində var olmayan təsirin müqayisə edilməsinə söykənəndir. Buna görə bu müqayisə etmə, gerçək təsir ilə gerçək olduğu sanılan təsir arasında edilmiş bir müqayisə etmədiyər.

Bu vəziyyətə görə ayənin mənas(n)ı belə olar: "Əgər onlar, 'Eşitdik və itaət etdik' desədilər, bu sözdəki xeyirlilik və düzgünlük payı, onların dil bükmək və dinə hücum etmək üçün sandıqlarından daha çox olardı. Bu ayənin üslubu bu ayənin üslubu ilə eynidir: "Onlar bir ticarət və ya əyləncə görüncə dərhal dağılıb ona xərclər və səni ayaqda tək buraxarlar. Də ki: Allahın yanında olan, əyləncədən və ticarətdən daha xeyirlidir. Allah, ruzi verənlərin ən xeyirlisidir." (Cümə, 16) [Bu ayədə də gerçək ruzi ilə gerçək olduğu sanılan, lakin əslində xeyrdən heç bir paya sahib olmayan ruzi arasında bir müqayisə etmə edilmiş və bu məzmunda xalqın ruzi xüsusundakı sanısı göz qarşısında saxlanılaraq, Allahın yanında olan mükafatın, onların ruzi olaraq sandığı ticarətdən daha xeyirli olduğu bildirilmişdir.]

"Lakin küfrləri (gerçəyi qəbul etməmələri) səbəbiylə Allah onlara lənət etmişdir. Artıq çox az bir qisimi xaric, inanmazlar." Bu ifadə Yəhudilərin "eşitdik, itaət etdik." deyə biləcəklərinə dönük həmsöhbətlərin ümidini qırmaq məqsədi daşıyır. Çünki bu söz, iman etmə mənas(n)ı daşıyar və onlar lənətlənmiş kəslərdir; iman etməyə müvəffəq ola bilməzlər. Buna görə onlardan danışılarkən, "Lev ennehum kalu=eğer onlar... desədilər" ifadəsi kimi qeyri-mümkünlüyə işarə edən bir xahiş ifadəsi istifadə edildi.

Aydın olduğu qədəriylə ayədəki "bikufrihim=küfürleri səbəbiylə" ifadəsinin başındakı "ba" hərfi cerri, sebebiyyedir [hərəkətin səbəbini bildirməkdədir]; alət üçün deyil. Çünki kafirliyin iman ilə aradan qaldırılması mümkündür. Buna görə də kafirlik öz xüsusiyyəti ilə iman etməyi qəti olaraq maneə törədən lənəti tələb etməz. Lakin Yəhudilər kafir olduqları üçün (ki, uca Allah bu surənin sonunda onların kafirliklərinin mahiyyətlərini izah edəcək) Allah onlara elə lənət etdi ki, bu lənət nəticəs(n)i kafirlik onların ayrılmaz bir sifəti oldu. Buna görə onlar -çox az bir hissəs(n)i xaricində- iman etməzlər. Bunun üzərində yaxşıca düşünün.

"Artıq çox az bir qisimi xaric, inanmazlar." ifadəsinə gəlincə, bəzi təfsirçilər buradakı "kalilen=az" sözünün hal=durum bildirən mövqeyində olduğunu söyləmişlər. Buna görə ifadənin mənas(n)ı, "Onlar iman etməzlər, ancaq az olmaları halında iman edənləri olar." şəklindədir. Başqa bir görüşə görə bu söz ibarede ol/tapılmayan mahzuf bir adın sifətidir. Buna görə ifadənin mənas(n)ı, "Onlar iman etməzlər, ancaq az bir iman ilə iman edərlər." olar. Bu görüş özündən əvvəlkisi kimi qorxusuzdur. Lakin imanın azlıqla xarakterizə edilməsinin mevsufun özüylə deyil də onunla elin idili olan bir şeylə xarakterizə etmək növündən olduğu bu görüşə əlavə olunmalıdır. Buna görə ifadə, "Onlar yalnız inananı az olan bir iman ilə iman edərlər." mənasını verər.

Bəzi təfsir alimləri də "çox az bir qisimi" ifadəsindəki bu azlıqla, kamil imanın əleyhdarı olan az imanın nəzərdə tutulduğunu və ayənin mənasının, "Onlar yalnız hesaba alınmayacaq dərəcədəki az bir iman ilə iman edərlər. Bu imana əhəmiyyət verilməz. Çünki bu iman, sahibinin davranışlarını düzəldəcək, nəfsini təmizləyəcək və ağılını inkişaf etdirəcək bir iman deyil." şəklində olduğunu irəli sürmüşlər. Lakin bu görüş səhvdir. Çünki iman ancaq köklü olub olmamaq, tam və əskik olmaq kimi fərqli dərəcələrlə xarakterizə edilə bilər; amma çoxluğun əleyhdarı olan azlıqla nitelenemez. Xüsusilə sözlərin ən/en bəlağətlisi olan Quranda belə aşağı bir ifadənin ol/tapılması düşünülə bilməz.

Üstəlik ayədə haqqında danışılan imandan məqsəd, ya münafiqliyin əleyhdarı olan ürəyi iman və ya ümumiyyətlə İslam adı verilən görünürdeki imandır. Hansı mənada olursa olsun İslama görə imana etibar edildiyi, əhəmiyyət verildiyi şübhə edilməz bir gerçəkdir. Qurandakı ayələr açıq bir şəkildə bu gerçəyi vurğulayır. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Sizə salam verənə 'Sən Müsəlman deyilsən' deməyin." (Nisa, 94) Bu da var ki, uca Allahın, "Lakin küfrləri səbəbiylə Allah onlara lənət etmişdir." ifadəsindən etdiyi istisnada, o biri Müsəlmanlar kimi "eşitdik, itaət etdik" demək surətiylə zahirlerini qoruyaraq imanın minimum dərəcəsinin və ya zahiri İslamın minimum dərəcəsinin ol/tapılmasını kafi sayır.

Bu fikiri müdafiə edən təfsirçini yanıldan qorxu isə budur: Allahın Yəhudiləri kafirlikləri üzündən lənət etməsi, onların bir hissəsinin iman etməsi ilə təsirini itirməməli və bunun tərsi ortaya çıxmamalıdır. Buna söykən/dözərək azlığın, imanın xüsusiyyəti olduğunu, elə az bir imanın da əhəmiyyət daşımadığını fərz etmiş və ancaq beləcə, "küfrlükləri səbəbiylə Allah onlara lənət etmişdir." ifadəsinin yerində olacağını düşünmüşdür. Lakin bu təfsirçinin gözdən qaçırdığı bir gerçək var; o da budur ki: Bu cür xitabların və ehtiva etdiyi pis sifətlərin, qınamaların, danlamaların və cəzalandırmaların bütünü, cəmiyyət olma sifəti ilə cəmiyyətlərə istiqamətlidir. [Yoxsa cəmiyyətdəki fərdlərə istiqamətli heç bir yanı yoxdur.] Buna görə söz mövzusu lənətə, qəzəbə və digər ümumi cəzalandırmalara uğrayan cəmiyyət, meydana gəlmiş bir cəmiyyət olaraq Yəhudi cəmiyyətidir. Bunlar cəmiyyət olaraq iman etməzlər, xoşbəxtliyə və qurtuluşa çatmazlar. Bu, bu günə qədər belə idi və bundan sonra qiyamət gününə qədər də elə olacaq.

Ayədəki istisna (Artıq çox az bir qisimi xaric, inanmazlar) isə fərdlər ilə əlaqədardır. Bəzi fərdlərin cəmiyyət üçün qəti olan bir hökmün xaricinə çıxarılmaları, o hökmü pozmaq demək deyil. Yaxşı, bu istisnaya nə üçün ehtiyac duyuldu? Çünki fərdlər bir baxıma cəmiyyətin özü deməkdir. "Fela yu'minune=inanmazlar" ifadəsi də, fərdlərin iman etməyəcəklərini ifadə etməkdə olduğundan ötəri -hərçənd bu vurğu onların cəmiyyət olaraq iman etməyəcəkləri hasebiyledir- bu hökmün onları tək-tək ehtiva etdiyi və heç birinin bu hökmdən xilas ola bilməyəcəyi sanıla bilərdi. İşdə belə sanılmasın deyə "mütləq kalilen=pek azı xaricində" istisnasına ehtiyac duyuldu. Bu səbəbdən bu ayənin mövqes(n)i, bu ayənin mövqes(n)i kimidir: "Əgər biz 'özünüzü öldürün' yaxud 'yurdlarınızdan çıxın' deyə bunu onlara fərz etmiş olsaydıq, içlərindən çox azı müstəsna, bunu etməzdilər." (Nisa, 66)

"Ey özlərinə kitab verilənlər!... endirdiyimizə (Qurana) inanın..." Ayənin orijinalında keçən "dəqiqmisə" sözü, "tams" kökündən "bir obyektin icazəs(n)i silmək, təsirini ortadan qaldırmaq" deməkdir. Yenə ayədəki "vucuhen" sözünün təki olan "vəch" sözü, "bir şeyin sənə dönük olan və görünən tərəfi" deməkdir. İnsan üçün istifadə edildiyində "onun başının görünən və sənə dönük olan ön hissəs(n)i" mənasını verər. Bu söz hissi=somut məsələlərdə olduğu kimi mənəvi məsələlərdə də istifadə edilər. Yenə ayədəki "edbar" sözünün təki olan "dubur" sözü, "peysər" deməkdir.

Ayədə haqqında danışılan "Şənbə adamları"ndan məqsəd, Şənbə gününə hörmətsizlik göstərib həddi aşan bir qrup Yəhudidir. Uca Allah onları bu davranışlarından ötəri lənətləmiş və meymun şəklinə çevirmişdir. Onların vəziyyətləri bu ayələrdə izah edilir: "Onlara, dəniz sahilində olan qəsəbənin xalqının vəziyyətini soruş. Hanı onlar Şənbə gününə hörmətsizlik göstərib həddi aşırdılar. Çünki Cu-martesi tətil etdikləri gün, balıqlar meydana çıxaraq axın axın onlara gəlir idi, Şənbə tətili etmədikləri gün də gəlməzdilər." (A-rəf, 163) "İçinizdən Şənbə günü azğınlıq edib də, buna görə özlərinə, 'Alçaq meymunlar olun!' dediklərimizi əlbəttə bilməkdəsiniz. Biz bunu, hadisəni şəxsən görənlərə və sonradan gələnlərə bir ibrət dərsi etdik..." (Bəqərə, 66)

Bilindiyi kimi, bir əvvəlki ayədə Yəhudilərin və ya onların bir hissəsinin vəziyyətinə toxunulurdu. O ayədə sözün gəlib söykən/dözdüyü nöqtə bu oldu: Bu qrup Yəhudilər, Allaha və Peyğəmbərə xəyanət etdikləri, Allahın doğru dinini təhrif etdikləri üçün Allahın lənətinə uğradılar. Bu lənət də onların bütününə endi və onları -çox azı müstəsna- iman etmə müvəffəqiyyətindən saxladı. Daha sonra, "Ey özlərinə kitab verilənlər!" ifadəsindən aydın olacağı üzrə, xitab bütün Əhli Kitaba yönəldildi və hamısı, yanlarındakı kitabı təsdiqləyici olaraq endirilən Qurana inanmağa çağırıldı. Arxasından azğınlıq və böyüklük göstərməklə bəhanəsiz olaraq iman etmədikləri təqdirdə, Allahın qəzəbinə uğrayacaqları və bu qəzəbin də onların ortadan qaldırılması (silinib arxalarına çevirilməsi) və ya lənətlənməsi şəklində olduğu vurğulandı.

İşdə, "Biz, bəzi üzləri silib arxalarına çevirmədən" ifadəsində izah edilən budur. Üzləri silmək demək, insanlıq üçün gözlənilən və ümid edilən xoşbəxtliyin ol/tapıldığı həyati məqsədlərə yönəlmək üçün insanların istifadə etdiyi üzlərini silmək deməkdir. Tək bu silmə, üzlərin yox olmasını, ortadan qalxmasını, izlərinin tamamilə naməlumlaşmasını tələb edəcək bir silmə növündən deyil; bu, üzlərin arxalarına doğru dönməsini tələb edən bir silmə növüdür. Bu vəziyyətdə üzlər hərçənd öz fitri məqsədlərinə yönəlməyi istər; lakin peysər üzərində olduqları və geriyə dönük ol/tapıldıqları üçün arxada buraxdıqlarına yönəlməkdən və onlara doğru gerisən geriyə getməkdən başqa bir şey edə bilməzlər.

Belə bir insan, təbii quruluşu və fitrəti lazımınca özü üçün yaxşılıq və xoşbəxtlik gördüyü nöqtələrə istiqamətli olmasına baxmayaraq öz yaxşılığına, dininin və dünyasının faydasına gördüyü hədəfə hər yönelişinde pislikdən və pozuqluqdan başqa heç bir şeyə çatmaz; hər nə qədər irəliləməyə çalışsa, bir o qədər geriyə gedər və əsla iflah olmaz.

Söz mövzusu kəslərin Şənbə adamları kimi lənətə uğramalarına gəlincə, aydın olduğu qədəriylə bu, onların heyvana çevrilməsidir. Necə ki Şənbə adamları ilə əlaqədar ayələrdə (Bəqərə, 65-66) bunların meymun halına çevrildikləri bildirilmişdi.

Buna görə "ev nel'anehum" ibaresinin başındakı "və ya" mənasını verən "ev" ədatı zahiri mənas(n)ı olan iki qəşəngliliyi ifadə edər. İki təhdid arasındakı fərqə gəlincə, bunlardan birincisi -yəni silmə hadisəs(n)i- qəzəbə uğrayanların məqsədlərinin və hədəflərinin dəyişdirilməsini tələb edir. Bu təhrif edilmədə bəzi vəziyyət və xüsusiyyət dəyişiklikləri xaricində orqanizmin (yaradılış şəklinin) dəyişdirilməsi söz mövzusu deyil. Ancaq ikinci təhdid -yəni Şənbə adamlarının lənəti kimi lənətlənmə hadisəs(n)i- insan quruluşunu heyvan quruluşuna, məsələn meymuna çevirmək surətiylə reallaşan bir məqsəd dəyişməsini tələb edir.

Söz mövzusu özlərinə kitab verilənlər, əgər Allahın əmrinə itaət etməkdən qaçınsalar -ki, ayənin sonunda bildirildiyinə görə israr edəcəklər- iki ilahi qəzəbdən biri ilə qarşılaşacaqlar. Ya üzləri silinəcək və yaxud Şənbə adamlarının uğradığı kimi bir lənətə uğrayacaqlar.

Tək ayədən aydın olduğuna görə bu ilahi qəzəb hamısını əhatə etmir. Bunu, ayədəki "vucuhen=yüzler" sözündən anlayırıq. Çünki bu söz naməlum çoxluq olaraq istifadə edilmişdir. Əgər hamısının qəzəbə uğrayacağı nəzərdə tutulsaydı bu çoxluq, naməlum olaraq istifadə edilməzdi. Bu çoxluğun müəyyən deyil də naməlum istifadə edilməsində bir başqa nöqtə daha vardır ki, o da budur: Bilindiyi kimi bu mövqe təhdid və qorxutma mövqesidir. Yəni bir birlik yalnız bəzi fərdlərinin başına gələcək bir pis aqibətlə təhdid edilir. Bu vəziyyətdə ilahi qəzəbə uğrayacaq fərdlərin naməlum buraxılması, daha təsirli bir qorxutma və qorxdurma üsuludur. Çünki qəzəbə uğrayan kəslər üçün bildirilən xüsusiyyətlər, naməlum olmalarıyla birlikdə o cəmiyyətin tək-tək bütün fərdlərinə uyğunlaşar. Buna görə, heç biri bu kriminala çarpılmaqdan əmin ola bilməz. Bu üslub, təhdid və qorxdurma vəziyyətində məşhur şəkildə istifadə edilən bir üslubdur.

"ev nel'anehum" ibaresindeki ağıl sahibi kəslər üçün istifadə edilən "hum=onlar" əvəzliyi "vucuhen=yüzler" sözünə dönükdür. Bundan işarə yolu ilə və ya açıqca aydın olur ki, buradakı "üzlər"dən, məqsədlərinə yönəlmələri etibarı ilə insanların özü nəzərdə tutulmaqdadır. Beləcə üzlərin silinib arxa tərəflərinə çevirilmələri ilə bəzilərinin dediyi kimi bədəndəki konkret üzlərin peysərə çevirildiklərinin nəzərdə tutulmuş olduğu ehtimalı zəifləməkdədir. Bunun yanında üzlərin geri çevirilməsi ilə insanların doğru düşünmə və gerçəkləri olduqları kimi idrak etmə vəziyyətindən, düşüncə əyriliyinə və geriləməsinə çevirilməsinin nəzərdə tutulmuş olması ehtimalı güclənir. Belə ki, bu kəslər gördükləri hər gerçəyə üz çevirərlər, ondan iyrənərlər və gördükləri hər batilə meyl edərək ona balıqlama dalayarlar.

Bu, uca Allahın cəza və bəla xüsusiyyətli bir növ qənaətidir və bu ayənin məzmunu ilə bənzərlik ifadə etməkdədir: "Yenə ONA inanmadıqları ilk vəziyyətdəki kimi könüllərini və gözlərini tərs çevirərik. Və onları çaşmış olaraq azğınlıqları içərisində buraxarıq." (Ən'am, 110)

Etdiyimiz şərhlərdən aydın olur ki, ayədəki üzlərin silinməsindən məqsəd, nəfslərə istiqamətli bir növ ilahi qənaətdir. Bu qənaət, Allaha və ONun ayələrinə inanma mövzusunda insanların təbiətlərində olan haqqa boyun əymə və batildən qaçınmanın, batilə uyğun gəlmə və haqqdan qaçınmağa doğru dəyişikliyini tələb edir. Necə ki bu ayənin baş tərəfini meydana gətirən "Ey özlərinə kitab verilənlər! Biz bəzi üzləri silib arxalarına çevirmədən... əvvəl, yanınızda ol/tapılanı təsdiqləyici olaraq endirdiyimizə (Qurana) inanın..." ifadəsi etdiyimiz şərhi dəstəkləyir. Yenə aydın olur ki, burada haqqında danışılan lənətdən məqsəd insanın heyvana çevrilməsidir.

Bəzi təfsirçilər buradakı silmədən (təhrif etmədən) bir qövmün üzlərinin peysərlərinə çevrilməsinin nəzərdə tutulduğunu və bu hadisənin axır zamanda və ya qiyamət günündə meydana gələcəyini irəli sürmüşlər.

Buna veriləcək cavab budur: Yuxarıda açıqlandığı üzrə ayədəki "və ya... onları da lənətləmədən əvvəl" ifadəsi bu şərhə tərs düşər. [Çünki burada haqqında danışılan lənətdən, insanların Şənbə adamları kimi heyvana çevrilmələri nəzərdə tutulmuşdur.]

Bəzi təfsirçilər də buradakı silmənin dünyəvi bir pərişanlıq olduğunu, bu cəzaya çarpılanların (Yəhudilərin) davamlı zillətə və nəsibsizliyə məruz qalacaqlarını, xoşbəxtlik məqsədli bütün cəhdlərinin Allah tərəfindən xeyr təmin etməyən bir ilğıma çevriləcəyini söyləmişlər.

Bu şərh et əlaqədar olaraq söyləyəcəyimiz söz budur: Bu görüş gerçəyə tamamilə uzaq olmamaqla birlikdə daha əvvəl açıqlandığı kimi ayənin başlanğıc qisimi ilə ziddiyyət təşkil edər.

Bir başqa təfsirçiyə görə də buradakı silmədən məqsəd, Yəhudilərin köçə çətinlik çək/məcbur edilmələri və qovulduqları yurdlarına təkrar çevirilmələridir. Bilindiyi kimi Yəhudilər Hicazdan çıxarılaraq daha əvvəlki yurdları olan Suriyaya və Fələstinə sürtüldülər.

Bu şərhə istiqamətli etirazımız budur: Daha əvvəl ifadə edildiyi kimi ayənin axışı bundan fərqli bir şərhi təsdiq etməkdədir.

Bəli, burada [bütün bu fikirləri əhatə edən] bir başqa ehtimala da yer vermək mümkündür; o da budur ki: Üzlərin silinməsindən (təhrif edilməsindən) məqsəd, onların ürəklərinin tərsinə çevrilməsi və qərbi üzlərinin haqqdan batilə doğru çevirilməsidir. Beləcə onlar Allaha və ONun ayələrinə iman etməyə müvəffəq ola bilmir və nəticədə qurtuluşa çata bilmirlər. Bunun yanında haqq din elə bir doğru yoldur ki, insan dünya xoşbəxtliyini ancaq bu yola girmək və onu sapmadan izləməklə əldə edə bilər. Bu yoldan sapan kimsənin fəsadın qaynağına diyirlənməsi, həlak bataqlığına düşməsi qaçınılmazdır.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "İnsanların öz əlləri ilə işlədikləri (pisliklər) üzündən quruda və dənizdə nizam pozuldu, ki Allah etdiklərinin bir qisimini onlara daddırsan." (Rum, 41) "Əgər o ölkələrin xalqı iman edib (pisliklərdən) çəkinsədilər, əlbəttə onların üstünə göydən və yerdən nə qədər bərəkət qapıları açardıq. Lakin (ayələrimizi) yalanladılar, biz də etdikləri üzündən onları yakalayıverdik." (Ə'RAF, 96)

Bu gerçəyin qaçınılmaz nəticəs(n)i budur ki, üzlərin gerçək dini bacarıqlardan silinməsi (yəni dini gerçəklərə kürəyi dönük olması), dünya həyatı ilə əlaqədar bütün xoşbəxtlik növlərindən silinməsi (yəni onlara xarici qalması) deməkdir. Belə ki, dini xoşbəxtlikdən məhrum olan kimsə, dünya xoşbəxtliyinin ünsürlərini meydana gətirən sabitlikli həyatdan, güvən duyğusundan, müstəqillik və suverenlik imtiyazından; ayrıca həyatı sevimli və cazibədar edən hər şeydən və əməyinin qarşılığını tam olaraq al/götürməkdən də məhrumdur. Belə bir kimsə yalnız dini ünsürlərin cəmiyyətlərində yaşayan qırıntıları qədər bu dünya nemətlərindən pay ala bilər. Buna görə yuxarıdakı şərhlərin çoxunu və ya hamısını bir araya gətirib etibarlı saymanın heç bir qorxusu yoxdur.

"Allahın əmri mütləq yerinə gələcəkdir." Bu ifadə, Allahın əmrinin qətiliklə yerinə gələcəyinə istiqamətli bir işarədir. Necə ki uca Allahın Quranda söylədiyi uyğun olaraq, Yəhudilərin lənətlənmələrinə, Allahın qəzəbinə uğramalarına, qiyamət gününə qədər aralarında kinin və düşmənliyin suveren olmasına bağlı aqibətlər reallaşmışdır. Ayrıca digər ayələrdə xəbər verilən başqa acı/ağrılı aqibətlər də başlarına gəlmişdir.