Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

41- Hər bir ümmətdən şahid gətirdiyimiz və səni də bunlara şahid olaraq gətirdiyimiz zaman (halları) nə qədər olacaq!



42- O gün, kafir olanlarla Peyğəmbərə qarşı gələnlər, yerlə yeksan olmalarını xahiş edərlər və Allahdan heç bir söz gizləyə bilməzlər.

ayələrin şərhi

Oxuduğumuz yeddi ayədə Müsəlmanlar yaxşılıq etməyə və Allah yolunda maddi xərcləmə etməyə təşviq edilir, bu işi etməyə qarşılıq olaraq yaxşı vədlərdə ol/tapılılır; xəsislik səbəbiylə infak etməyi tərk edənlər və ya nümayiş üçün xərcləmə edənlər də tənqid edilir.

"Allaha ibadət edin və ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayın." Bu ayədə tövhid vurğulanır. Amma burada nəzərdə tutulan tövhid, əməli tövhiddir. Əməli tövhid isə nəfsin arzularına uyğun gəlilərək və Allaha ortaq qaçılaraq deyil; Allahın razılığını və axirət mükafatını əldə etmə məqsədi ilə edilməsi lazım olan yaxşı işlərdir. Bu yaxşı işlərdən biri də ayənin mövzusu olan maddi köməkdə ol/tapılmadıyar.

Bu ayənin əməli tövhidə işarə etdiyinin dəlili, uca Allahın, "Allaha ibadət edin." ifadəsinin dərhal arxasından "və ONA heç bir şeyi ortaq qaçmayın." ifadəsinə yer verməsi, bunu da "Allah öğünüp lovğalananları sevməz." ifadəsi ilə səbəbləndirməsidir. Ardından da bu kimsənin ya xəsis və ya nümayiş üçün infak edən kimsə olduğu bildirilmişdir. İşdə bunlar Allaha ortaq qaçarlar və ibadətlərini yalnız ONA yönəltməzlər. Uca Allah daha sonra, "Nə olardı sanki! Allaha və axirət gününə inansadılar və... xərcləsədilər." deyə davam edir. Bundan da onların müşrikliklərinin axirət gününə inanmamaları olduğu ortaya çıxır. Necə ki başqa bir ayədə belə buyurulur: "Heva və həvəsə uyğun gəlmə, sonra bu səni Allahın yolundan sapdırar. Doğrusu Allahın yolundan sapanlara, hesab gününü unutmalarına qarşılıq çətin bir əzab vardır." (Sad, 26) Bu ayədə izah edilir ki, nəfsin arzularına (heva və həvəsə) uyğun gəlməklə meydana gələn pozğunluq -ki hər şirk bir pozğunluqdur- hesab gününü unutmaqdan qaynaqlanar. Başqa bir ayədə də belə buyurulur: "Nəfsinin arzularını (heva və həvəsini) ilah əldə edən və Allahın bir məlumata görə sapdırdığı kimsəni gördünmü?" (Casiyə, 23) Bu ayədə də nəfsin arzularına uyğun gəlmənin ona tapınmaq, onu Allaha ortaq qaçmaq demək olduğu izah edilir.

Bütün bu ayələrdə bu gerçək izah edilir: Əməli tövhid, insanın etdiyi hər işi, mükafatlar ilə cəzaların ortaya çıxacağı hesab gününü davamlı ağılında tutaraq, Allahın verəcəyi mükafatı əldə etmə məqsədi ilə etməsidir. Əməli şirk isə adamın axirət gününü unutması -ki əgər ona inansaydı onu unutmazdı- və etdiyi işi Allahın mükafatını əldə etmək üçün deyil də mal bağlılığı və insanların tərifi kimi nəfsinin özünə gözəl göstərdiyi məqsədlər uğruna etməsidir. Belə bir insan nəfsinin arzularını Rəbbinin qarşısına qoymuş və onu Rəbbinə ortaq etmiş olar.

Buna görə, Allaha ibadət etməkdən və bu ibadətdə ixlaslı olmaqdan məqsəd, bunları nəfsin arzusuna uyğun gəlmək üçün deyil, Allahın razılığını əldə etmək və mükafatını qazanmaq üçün etməkdir.

"Ana-ataya... və sahib olduğunuz kölə və nökərlərə yaxşılıq edin/əldə et."

Aydın olduğu qədəriylə ayənin orijinalında keçən "ihsanen" sözü, ifadədə gizli olan bir hərəkətin mütləq mefilidir. İfadənin təqdiri bucaqlımı isə belədir: "və ehsinu bil'valideyni ihsanen=ana-babaya şübhəsiz və qəti olaraq yaxşılıq edin/əldə et." Lütfkarlıq sözü həm "ba" ədatı, həm də "elə" ədatı ilə keçişli hərəkət edilər. Yəni Ərəblər həm "ehsentu bi-hi" həm də "ehsentu ileyhi" deyərlər. [Hər iki vəziyyətdə də söz, "Ona lütfkarlıqda oldum, yaxşılıq etdim." mənasındadır.]

Ayədəki "zil'kurba" və ondan sonra gələn "valideyn=ana-baba" ke-limesine matuftur. "Zil'kurba" qohumlar deməkdir. "əl-carı zil'kurba" və "əl-car-il qüslsüz" ifadələrindəki sifətlərin əleyhdarlığı karinesinden (ipucundan) anlayırıq ki, "əl-carı zil'kurba" evi yaxın qonşu və "əl-ca-r-il qüslsüz" də evi uzaq qonşu deməkdir. Peyğəmbərimizdən gələn bir rəvayətdə, qonşuluqda ölçünün qırx dirsək boyu olduğu ifadə edilir. Başqa bir rəvayətə görə də bu ölçü qırx ev olaraq təyin olunmuşdur. Ehtimalla bu iki rəvayət yaxın qonşu ilə uzaq qonşunu tanıtmaqdadır [bunların ilki yaxın qonşunu, ikincisi də uzaq qonşunu ifadə etməkdədir].

Ayədəki "əs-sahibi bil'cenb" ifadəsi, "adamın yanından ayrılmayan yoldaşı" deməkdir. Bu ifadə məna etibarilə yol yoldaşları içərisindən insana yoldaşlıq edən səfər yoldaşını, oturduğu yerdəki yoldaşlarını, otaq yoldaşlarını və də bunların xaricində digər yoldaşların hamısını əhatəsinə al/götürər.

Ayədəki "ibn-his sebil=yolda qalmış" ifadəsi, "haqqında yolçu olduğu xaricində heç bir şey bilinməyən adam" deməkdir. Sanki bu kimsənin yoldan başqa nisbət ediləcək bir şeyi yoxdur və buna görə "yolun oğulu" olmuşdur. Bu kimsənin yoxsul olması, azuqəyə və miniyə sahib olmaması, sözün məfhumundan aydın olmamaqdadır.

Ayədəki "ma meleket eymanukum=sahip olduğunuz şeylər" ifadəsindən məqsəd kölələr və nökərlərdir. Bunu onların yaxşılıq ediləcəklər arasında sayılmaları karinesinden anlayırıq. Quranda kölələr və nökərlərdən danışılarkən, ümumiyyətlə onlar haqqında "məhrum meleket...=sahip olduğunuz kəslər" deyə deyil də "ma meleket...=sahip olduğunuz şeylər" ifadəsi istifadə edilər. [Ərəbcədə "məhrum" sözü yalnız şəxslərlə əlaqədar olaraq istifadə edilər. "Ma" sözü isə, həm şəxslər, həm də ağıl sahibi olmayan digər şeylər haqqında istifadə edilər. Quranda kölələr və nökərlərlə əlaqədar olaraq ümumiyyətlə "ma" sözü istifadə edilmişdir.]

"Allah öğünüp lovğalananları sevməz." Ayədə keçən "muh-tal" sözü, "çaşmış, çərşənbə axşamına çərşənbə axşamına gedən və xəyallarının əsiri olmuş qürurlu adam" deməkdir. Ərəblərin ata da "hayl" demələri bundan qaynaqlanır. Çünki at çərşənbə axşamına çərşənbə axşamına gedər, nazlana nazlana gedər. Yenə ayədə keçən "fehur" sözü "çox öyünən kimsə" mənasını verər. Bu iki sifət, yəni lovğalanmaq və çox öğünmek sifətləri mala və mövqeyə düşkünlüyün, bunları həddindən artıq dərəcədə sevmənin ayrılmaz gərəklərindəndir. Buna görə uca Allahın lovğalananları və çox öğünenleri sevməsi söz mövzusu ola bilməz. Çünki onların ürəkləri Allahdan başqa bir şeyə bağlıdır. Uca Allahın bu kimi insanları "Bunlar xəsislik edərlər..." və "Bunlar, mallarını insanlara nümayiş üçün verərlər." şəklində şərhi, bu iki zümrənin lovğalanmağa və çox öğünmeye məruz olduqlarını açıqlayır. Birinci zümrənin ürəyi mala, ikinci zümrənin ürəyi isə mövqeyə bağlıdır. Hərçənd mal və mövqe ümumiyyətlə bir-birindən ayrılmaz şeylərdir. Cümlənin normal axışına görə hər şeydən əvvəl bu iki zümrənin xəsislik, malı saxlama və bənzəri tutumlarının gündəmə gətirilməsi lazım idi. Lakin uca Allahın onları nə üçün sevmədiyini göstərmək üçün, bu iki sifət vurğulanaraq sözə girildi. Bu incəlik açıqca görülür.

"Bunlar xəsislik edərlər, insanlara da xəsisliyi əmr edərlər..." Onların insanlara xəsisliyi əmr etmələri, onların bu yoldakı xarab tutumları və hərəkətləri yolu ilədir. Bu mövzuda şifahi/sözlü olaraq da əmr vermələri və ya susmaları heç əhəmiyyətli deyil. Çünki bu kəslər mal-mülk sahibi olduqları üçün insanlar onlara yaxınlaşmağa çalışarlar, təbiətlərində yatan tamahkarlık səbəbiylə onlara qarşı boyunlarını əyərlər. Buna görə bunların hərəkətləri, eynilə sözləri kimi əmr edici və imtina etdiricidir.

Bu kəslərin, Allahın özlərinə lütfündən verdiyini gizləmələrindən məqsəd, xaricə qarşı malı mülkü olmayan yoxsullar kimi görünməyə işləridir. Çünki insanların özlərindən bir şey istəmələrindən narahat olarlar, istəyənləri rədd etdiklərində başlarına gelebileceklerden qorxarlar, insanların diqqətlərinin mallarına yönəlməsindən çəkinərlər. Ayədəki "kafirlər"dən məqsəd, uca Allahın özlərinə verdiyi nemətləri örtənlər, gözlərdən gizləyənlərdir. [Yəni kafirlər sözü burada öz lüğət mənasında istifadə edilmişdir.] Hamımızın bildiyi "kafir" sözünün də əsl mənas(n)ı budur. Çünki kafir haqqı inkar etmək surətiylə onu örtməkdədir.

"Bunlar, mallarını insanlara nümayiş olsun deyə verərlər ..." Yəni bunlar xərcləmə edərkən, insanlar görsünlər deyə maddi yardımda ol/tapılarlar. Bu ayə, infakta riyakarlıq etmənin -və ya mütləq olaraq riyakarlığın- Allaha şirk qaçmaq olduğuna dəlalət edər, Allaha imanın olmadığını ortaya çıxarar. Çünki nümayiş edən kimsə, insanlara və etdiyi hərəkəti bəyənmələrinə güvənər. Ayrıca nümayişçilik eyni zamanda əməli bir şirkdir. Çünki nümayiş edən kimsə etdiyi işdən axirət savabı gözləmir. O yalnız infakından ümid etdiyi dünyəvi nəticələrini istər. Bunun yanında nümayiş edən kimsə, şeytanın yoldaşıdır və şeytan isə nə pis bir yoldaşdır!

"Nə olardı sanki! Allaha və axirət gününə inansadılar..." Bu ayə təəssüf və ya qarışıqlıq ifadə edən bir sual cümləsidir. Ayədə Allah yolunda infaktan qaçınmanın, Allaha və axirət gününə zahiri iman olsa belə gerçək imanın olmamasından qaynaqlandığına dair bir növ işarə vardır. Adamın belə bir imana sahibmiş kimi görünməsi bir işə yaramaz.

"Allah, onların vəziyyətini bilməkdədir." ifadəsi bir sonrakı ayədə iştirak edəcək şərhə keçiş və hazırlıq xüsusiyyətindədir. Məna baxımından bu cümlə üçün ən uyğun vəziyyət, hal=durum bildirən cümlə olmasıdır.

"Allah heç şübhəsiz bir zərrə ağırlığın tərəfindən belə haqsızlıq etməz." Ayənin əsl mətnində keçən "miskal" sözü çəki/tərəzi və ağırlıq, "zərrə" sözü isə kiçik qırmızı qarışqa və ya havada uçuşan və gözlə görülməsi mümkün olmayan toz dənəciyi deməkdir. Ayənin orijinalında keçən "miskala zerretin=bir zərrə ağırlığın tərəfindən" ifadəsi mütləq mef'ul yerində olan bir ibaredir və mənas(n)ı budur: Uca Allah, çəki/tərəzi olaraq zərrə ağırlığına bərabər bir zülmü belə etməz.

"Zərrə ağırlığın tərəfindən bir yaxşılıq olsa..." ifadəsinin orijinalında keçən "hasene=iyilik" sözü həm merfu yəni "hasenetun", həm də mansup yəni "haseneten" şəklində oxunmuşdur. Birinci oxunuş şəklinə görə ayədə keçən "qana" hərəkəti tam hərəkətdir. İkinci oxunuş şəklinə görə isə ifadənin təqdiri bucaqlımı belədir: "və en təkin-el miskal-ul adı çəkiləni ha-ildən yuzaifha" Yəni söz mövzusu zərrə ağırlığındakı şey əgər bir yaxşılıq isə onu bir neçə qat böyüdər. Ayədə keçən "təki" hərəkətindəki gizli əvəzliyin müennes=dişil olması ya bu hərəkətin xəbərinin (yəni "haseneten" sözünün) müennes olması və yaxud "miskal" sözünün "zərrədən" sözünə izafə olmasıyla qazandığı dişilik xüsusiyyəti etibarı ilədir.

Ayənin axışından aydın olduğuna görə bu ayə daha əvvəlki ayədə iştirak edən sual cümləsinin səbəbi mahiyyətindədir. Buna görə ifadənin gerçək mənas(n)ı belədir: "İman etməmiş və infak etməmiş olmaları onlar adına təəssüf ediləcək bir xüsusdur. Çünki əgər onlar iman etmiş və infak vəzifələrini yerinə yetirmiş olsadılar, Allah onların etdikləri hər işi bildiyinə görə, infak etdikləri zərrə qədər mal mövzusunda mükafatlarını verməmək surətiylə onlara haqsızlıq etməzdi. Əgər bu etdikləri, zərrə ağırlığın tərəfindən bir yaxşılıq olsa, onun mükafatını bir neçə qat artırardı." Yenə də Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər.



"Hər bir ümmətdən şahid gətirdiyimiz... zaman, (halları) nə qədər olacaq!" Təfsir kitabımızın birinci dərisində, "İnsanlara şahid olmanız üçün..." (Bəqərə, 143) ayəsini araşdırarkən əməllərə şahidlik mövzusu üzərində dayanmışdıq. İrəlidə uyğun yeri gəldiyində bu məsələ təkrar ələ alınacaq.



"O gün kafir olanlarla Peyğəmbərə qarşı gələnlər... xahiş edərlər." Qarşı gəlmə hərəkətinin Peyğəmbərimizə (s. a. a) nisbət edilməsi göstərər ki, bu qarşı gəlməkdən məqsəd onun dövlət başçısı sifəti ilə vermiş olduğu əmrlərə qarşı gəlməkdir, yoxsa şəri hökmlərdə Allaha qarşı gəlmək deyil. "yerlə yeksan olmalarını..." ifadəsi tamamilə yox olma mənasındakı ölməkdən kinayədir. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "O gün kafir adam: 'Kaş ki torpaq olsaydım' deyəcək." (Nəbə', 40)

Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, "və Allahdan heç bir söz gizləyə bilməzlər." ifadəsi, "kafir olanlar... xahiş edərlər." ifadəsinə matuftur. Bu əlaqə, kafirlərin ölməyi istəyələrinin səbəbinə bir cür dəlalət etməyi təmin edir.

Bu əlaqə belədir: Kafirlər o gün uca Allahın qarşısında ortadadırlar. Heç bir şeyləri ONA gizli deyil. Çünki əməllərinin ortada olması, öz orqanlarının haqqlarında şahidlik etmələri, Peyğəmbərlərin, mələklərin və başqalarının özlərinə bağlı şahidlikləri ilə vəziyyətləri uca Allahın qarşısında açıq-aşkardır. Hamısından əhəmiyyətlisi uca Allahın bunları ətraflı əhatə etməsidir. İşdə o zaman istəyərlər ki, kaş ki heç mövcudluqsa idilər. Buna görə pis davranışlarının və çirkin işlərinin ortada olduğunu görmələri ilə birlikdə uca Allahdan hər hansı bir sözü gizləyə bilməzlər.

"O gün Allah onların hamısını yenidən dirildəcək, onlarda sizə and içdikləri kimi ONA (Allaha) and içəcəklər." (Mübarizə, 18) ayəsinə gəlincə, irəlidə söyləyəcəyimiz kimi onların Allaha and içmələri, dünyada əldə etdikləri və bacarıq halına gətirdikləri yalançılıq vərdişinin gərəyidir. Yoxsa Allaha qarşı heç bir gizli yanlarının qalmayacağı o gün, gerçəkləri gizləyəcəkləri və sözlərini saxlayacaqları mənasını verməz.

ayələrin hədislər İşığında şərhi

Təfsir-ul Ayyaşidə, "Ana-ataya... yaxşılıq edin/əldə et." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq Salam əl- Cu'fi, İmam Misdən (ə.s) və Eban b. Tağlib də İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edərlər: "Bu ayə, Rəsulullah (s. a. a) ilə Hz. Əli (ə.s) haqqında enmişdir."

Təfsir-ul Ayyaşidə daha sonra belə davam edilir: "Bu rəvayətin eynisi, İbni Cebelenin hədisində də iştirak etmişdir. İbni Cebele belə demişdir: Peyğəmbərimizdən rəvayət edilmişdir ki: Mən və Əli bu ümmətin atalarıyıq."

Mən deyərəm ki: Behrani, Təfsir-ul Burhan adlı kitabında bu hədisi nəql etdikdən sonra belə deyir: "Bunu əl-Faiq adlı əsərin sahibi də rəvayət etmişdir." (c. 1, s. 369, h: 4)

Təfsir-ul Ayyaşidə bu mənadakı rəvayət, Əbu Basar kanalıyla İmam Misdən və İmam Sadiqdən nəql edilmişdir. [51] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Yenə eyni rəvayəti İbni Şehraşub, Eban vasitəçiliyi ilə İmam Misdən köçürmüşdür. Bu xəbərin verdiyi məlumat, bu kitabın üçüncü dərisində möhkəm və təşbehli anlayışlarını araşdırarkən vurğuladığımız mənada Quranın qərbinə bağlı şərhə söykən/dözür. Çünki ata, insanın yaranmasının başlanğıcı və onun təlimatçısıdır. Buna görə insanın müəllimi və kamala çatdıranı atasıdır. Belə olunca Rəsulullah ilə Hz. Əli -ki onlara ən üstün salam olsun- doğru yolu bulan, elmlərinin və hikmətlərinin nuru ilə işıqlanan möminin ataları olmağa, o möminin yalnız həyatının başlanğıcı və bədənin yetişdiricisi olan cismani atasından daha çox layiqdirlər. Buna görə, Peyğəmbərimiz ilə Hz. Əli bir atadır və Qur-andakı ana-ataya itaət etməyi əmr edən ayələr, qərbi mənaları ilə Peyğəmbərimizlə Hz. Əlini də əhatə edərlər. Hərçənd zahiri mənaları baxımından maddi ana-ata (insanın öz ana atası) ilə məhduddurlar.

Təfsir-ul Ayyaşidə Əbu Salehdən, İbni Abbasın "yaxın qonşuya, uzaq qonşuya" ifadələri haqqında, "Bunlar, səninlə arasında qohumluq əlaqəsi olmayan qonşulardır." və "yanınızdakı yoldaşa" ifadəsi haqqında da "Bu, səfər yoldaşı mənasındadır." dediyini nəql etmişdir. (c. 1, s. 241, h: 130)

Mən deyərəm ki: İbni Abbasın "səninlə arasında qohumluq olmayan qonşu" tərifi hər nə qədər yalnız yaxın qonşuya məxsus bir ifadə olaraq qəbul edilə bilsə də həm yaxın, həm də uzaq qonşuya istiqamətli bir şərhdir. "Yanınızdakı yoldaş" ifadəsi ilə əlaqədar "səfər yoldaşı" formadakı tərifi isə hərhalda nümunə vermə yəni nümunələrdən bəzisini təqdim etmə qabilindəndir.

Yenə Təfsir-ul Ayyaşidə, Mes'ade b. Sədəqə vasitəsilə İmam Saydıqdan (ə.s) babasının (İmam Zeynelabidinin) belə dediyi nəql edilər: "Hz. Əli, qiyamət gününün dəhşətini izah edən bir xütbəsində belə buyurdu: O gün ağızlar möhürləniyər; kimsə danışa bilməz. Yerinə əllər danışar, ayaqlar şahidlik edər və dərilər dilə gələrək insanların etdikləri işləri xəbər verərlər. Buna görə insanlar Allahdan heç bir söz gizləyə bilməzlər." (c. 1, s. 242, h: 1333)

Biləsin ki, Əhli Sünnə kanallarından gələn çox sayda rəvayət bu ayələrin Yəhudilər haqqında endiklərini irəli sürmüşdür. Hərçənd bu ayələrin davamı olan ayələrin Yəhudilərin vəziyyətini izah etmələri bu ehtimalı gücləndirir. Çünki söz mövzusu ayələrdə Yəhudilərin xəsislikləri, sərvət yığmağa düşkünlükləri, bunun yanında möminləri qışqırtmaları, onları Allah yolunda xərcləmə etməkdən qaçınmağa təşviq etmələri, fitnəyə salmaları, onları xor görmələri və Peyğəmbərimizin işlərini pozmaları vurğulanır. Lakin söz mövzusu rəvayətlər ayələrin eniş səbəbini bildirməkdən çox konkret nümunələrə uyğunlaşdırmağa istiqamətli bir nümunəyə bənzəməkdədirlər. Eynilə eniş səbəbləri ilə əlaqədar olaraq nəql edilən digər rəvayətlərin çoxunda olduğu kimi. Buna görə bu rəvayətləri çox sayda olmalarına baxmayaraq nəql etmək istəmədik.

Yenə biləsin ki, ana-ataya, qohumlara, yetimlərə və yuxarıdakı ayədə sayılan o biri zümrələrə yaxşılıq etməyə bağlı rəvayətlər, sayıla bilməyəcək qədər çoxdur. Üstəlik bunlar Müsəlmanlar arasında bilinən, tanınan rəvayətlərdir. Bu səbəb ilə o rəvayətləri burada köçürmədik. Qaldı ki o rəvayətlərin hər birinin Qurani Kərimdə özünə məxsus yeri vardır. O uyğun yerlər/yeyərlər gəldiyində bu rəvayətlərə oralarda yer vermək daha uyğundur.