Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Davranışların sahibinə dönük nəticələri

Kim bir yetimə, malı mövzusunda haqsızlıq etsə, etdiyi bu haqsızlıq arxada buraxacağı öz yetimlərinə dönər. Bu Quranın çaşdırıcı gerçəklərindəndir. Yaxşı və pis davranışlar ilə xarici hadisələr arasında əlaqə olduğu gerçəyi uca Allahın sözündən çıxan detallardan biridir. İkinci dəridə əməllərin hökmlərini araşdırarkən bu nöqtəyə bir az toxunmuşduq.

İnsanın davranışlarının meyvələrini yığacağını, yaxşı insanların həyatda xoşbəxt olacaqlarını, pislərin və zalımların da enində sonunda davranışlarının cəzasını dadacaqlarını ümumiyyətlə hər kəs qəbul edər. Quranda mütləq oluşuyla bu gerçəyi vurğulayan ayələr vardır. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Kim yaxşı bir iş etsə o yaxşılıq özünədir. Kim də pis bir iş etsə etdiyi pislik öz əleyhinədir." (Fussilət, 46) "Kim zərrə qədər yaxşılıq etsə, qarşılığını görər. Kim zərrə qədər pislik etsə, qarşılığını görər." (Zilzal, 8) "Bəli. Mən Yusufum, bu da qardaşım. Allah bizə lütf etdi. Heç şübhəsiz kim pisliklərdən çəkinər və səbr etsə, Allah yaxşı işlər edənləri mükafatsız buraxmaz." (Yusuf, 90) "Dünyada onun üçün pərişanlıq vardır." (Həcc, 9) "Başınıza gələn hər müsibət mütləq öz əllərinizlə etdiklərinizin qarşılığıdır..." (Şura, 30) Quranda bu mənanı verən daha bir çox ayə vardır. Bu ayələr yaxşı və pis davranışların dünyada sahiblərinə bu ya da bu şəkildə əks olunacaqlarına dəlalət edərlər.

Cəmiyyətdə əldə edilmiş təcrübələrə söykənən düşüncələrlə ünsiyeti olan zehinlərimiz bu ayələrdən ilk planda bu nəticəs(n)i çıxarar. Bu əks olunma, insanın davranışının nəticəs(n)i olaraq yenə özünə dönükdür. Tək vəziyyətin bundan daha geniş əhatəli olduğunu, insanın yaxşı və pis davranışının bəzən uşaqlarına və soyundan gələcək qurşaqlara əks olunacağını göstərən ayələr vardır. Uca Allah belə buyurur: "O divar var ya; o şəhərdə yaşayan iki yetim uşağın malı idi və bu divarın altında o yetimlərə miras qalmış bir xəzinə vardı. Ataları yaxşı bir insan idi. Rəbbin istədi ki, o yetimlər yetkinlik çağına çatdıqdan sonra Rəblərinin bir mərhəməti olan xəzinələrini öz əlləri ilə divarın altından çıxarsınlar." (Kəhf, 82) Ayədən aydın olduğuna görə atalarının yaxşı adam olmasının uca Allahın o yetimlərə istiqamətli rəhmət diləməsi üzərində təsiri vardır. Yenə uca Allah buyurur ki: "Özləri, geriyə zəif uşaqlar buraxmış olduqları təqdirdə, onların vəziyyətindən qorxacaq olanlar, (yetimlərə haqsızlıq etməkdən) qorxub titrəsinlər." (Nisa, 9) Buna görə, davranışların əks olunması daha geniş əhatəli və daha ümumidir. İnsanın qarşılaşdığı nemət və ya müsibət öz əli ilə işlədiklərinin nəticəs(n)i ola biləcəyi kimi atalarının davranışlarının nəticəs(n)i də ola bilər.

Ayələri irdələmək bizi bu qaydanın gerçək səbəbinə çatdırar. İkinci dəridə dua mövzusunu araşdırarkən bu ayə üzərində dayanmışdıq: "Qullarım Məni sənə soruşacaq olsa, şübhəsiz ki Mən çox yaxınım, Mənə dua etdiyi zaman dua edənin duasına cavab verərəm." (Bəqərə, 186) Bu ayə bunu sübut edir: İnsanın qarşılaşdığı hər aqibət, Rəbbindən onu istəməsi nəticəs(n)i reallaşmışdır. O aqibətə bağlı bütün hazırlıqlar, ön şərtlər və təsir edici səbəblər, o qulun başına gələcək hadisələrə və nəticələrə bağlı Allahdan istəməsidir. Uca Allah belə buyurur: "Göylərdəki və yerdəki hər kəs ONA yalvarar. O hər gün yeni bir fəaliyyət içindədir." (Rəhman, 29) "O sizə özündən istəyə biləcəyiniz hər şeyi verdi. Əgər Allahın nemətlərini sayacaq olsanız onları bitirə bilməzsiniz." (İbrahim, 34) Ayədə "əgər Allahdan istədiklərinizi sayacaq olsanız onları bitirə bilməzsiniz" deyilmir. Çünki qulların istəkləri arasında nemət olmayanlar da vardır. Mövqe nemətlər verərək lütf etməyi və nemətlərə nankorluq edənləri qınamağı ifadə edən bir mövqe olduğu üçün uca Allah, qulların istəklərinin bir hissəsini zikr edir, ki onlar da nemət olan istəklərdir.

Kənar yandan düşünək ki, yaxşı və ya pis bir hərəkət edir ya da yenə yaxşı və ya pis bir hərəkəti başqasına edir; o başqası da özü kimi bir insan olduğuna görə o hərəkəti onun adına bəyənirsə, onu özü hesabına da bəyənir, istəyir deməkdir. Çünki ortada yalnız insanlıq vardır. Bundan bu ortaya çıxır. Əgər insan birinə yaxşılıq etsə, gerçəkdə o yaxşılığı rədd edilməmiş və qəbul edilmiş bir şəkildə özü üçün istəmişdir. Əgər birinə pislik və ya haqsızlıq etmiş isə, bu pisliyi və haqsızlığı özü üçün istəmiş, onu bəyənmiş deməkdir. Başqalarının uşaqları və yetimləri üçün bəyəndiyi və istədiyi yaxşılığı və pisliyi, öz uşaqları üçün bəyənmiş və istəmiş deməkdir. Uca Allah "Hər kəsin yönəldiyi bir istiqaməti vardır. Buna görə xeyirli işlərdə bir-birinizlə yarışın." (Bəqərə, 148) buyurur. Bu ayənin mənas(n)ı "yönəldiyiniz istiqamətin xeyr ola bilməsi üçün yaxşı işlərdə bir-birinizlə yarışın" şəklindədir.

Bu vaxt qan bağı ortaqlığı və rəhm birliyi "itret" dediyimiz soy ağacını tək bir şey halına gətirər. Buna görə bu bütünün hər hansı bir tərəfinə arıq olan bir vəziyyət, hər hansı bir parçasına gələn bir dərd, bütünün gövdəsinə arıq olmuş, gəlmiş deməkdir. Bütünün gövdəsi bütün tərəflərin hesabına daxildir. Bu surənin başında rəhm haqqında qısa bir şərh etmişdik. Bu şərh bunu ortaya qoyur: İnsanın başqasına və ya başqasının uşaqlarına etdiyi bir rəftar, qaçınılmaz olaraq ya özünə ya uşaqlarına geri dönər. Tək Allah əksinəni diləsə o başqa. Bu istisnanı bunun üçün edirik. Çünki kainatda sərhədsiz faktorlar və istiqamətlər vardır ki, insan bunların hamısını sayıb təyin edə bilməz. Bundan ötəri hər hansı bir hadisədə fərqində olmadığımız, təyin edə bilmədiyimiz bəzi faktorların və səbəblərin təsiri ilə söylədiyimizə tərs düşəcək bir nəticə ortaya çıxa bilər. Bu ayə bu gerçəyə az çox işarə edir: "Başınıza gələn hər müsibət öz əllərinizlə etdiklərinizin nəticəsidir. Allah etdiklərinizin çoxunu da bağışlayır." (Şura, 30)

"Şübhəsiz, haqsızlıqla yetimlərin mallarını yeyənlər ancaq, qarınlarını odla doldurarlar..." Birinin yeməsi ifadə edilincə, həm "ekelehu" yəni "onu yeddi" deyilir, həm də "ekelehu fi bet-nihi" yəni "onu yeyib qarınına endirdi" deyilir. Bu cümlələrin ikisinin anlamları da eynidir. Tək ikinci cümlə daha açıq ifadəlidir. Bu ayə bir əvvəlkisi kimi məzmun baxımından "Ana-atanın... kişilərə bir pay vardır." deyə başlayan ayələ əlaqəlidir. Ayə, yetimlərin mirasdakı haqqlarını yemə mövzusunda insanları qorxutma və daşındırma məqsədi daşıyır.

Bu ayə davranışların konkretləşməsinə dəlil təşkil edər. Bu mövzuya birinci dəridə "Allah bir ağcaqanadı... nümunə olaraq göstərməkdən çəkinməz." (Bəqərə, 26) ayəsini araşdırarkən toxunmuşduq. "qarınlarını odla doldurarlar" ifadəsinin məcazi deyil, həqiqi bir ifadə olduğunu irəli sürən təfsirçinin məqsədi bəlkə də budur. Əgər elə isə təfsirçilərdən birinin bu etirazı ona yöneltilemez: Ayədəki "ye'kulune=doldururlar" hərəkətinin zamanı, gələcək zaman deyil, indiki zamandır. Başında gələcəyi bildirən ədat daşıyan "seyaslevne sairen" hərəkətinin buna ətf edilməsi, buna istiqamətli bir ipucudur. Əgər onun həqiqətən "yeyib doldurar" anlamını verməsi istənsəydi, zamanı qiyamət günü olduğuna görə başına gələcək zamana dəlalət edən bir ön əkin gəlməsi lazım idi. Bu səbəbdən həqiqətən buradakı yemə və doldurma hərəkəti məcazi mənadadır və bu kəslər yetim malı yemədə mədəsinə atəş dolduran kimsə kimidirlər. Adı çəkilən təfsirçinin xülasəylə sözü bundan ibarət idi. Bu şərh davranışların konkretləşdirilməsi anlayışının nə demək olduğundan xəbərsiz olmaqdır.

"Və yaxın bir zamanda alovlanmış atəşdə yanacaqlar." ifadəsi isə axirət əzabına işarədir. Ayədə keçən "sair" axirət atəşinin adlarındandır. Yenə ayədə keçən "seyaslevne" sözünün törəmələri və kökü olan, "salan nara, yeslaha, salan və salan" sözləri, "atəşdə yandı, onun əzabına dözdü" mənasını verər.

ayələrin hədislər işığında şərhi

Mecma-ul Bəyan təfsirində "Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından kişilərə bir pay vardır..." deyə başlayan ayə haqqında belə deyilir: "İnsanlar bu ayə haqqında mübahisə et/müzakirə etmişlər və iki görüşə ayrılmışlar. Bu fikirlərdən biri bu ayənin mensuh deyil, möhkəm olduğunu müdafiə etmişdir. İmam Misdən (ə.s) rəvayət edilən görüş də budur." (c. 3, s. 11)

Mən deyərəm ki: Əli b. İbrahimin təfsirindən nəql edildiyinə görə bu ayə bu surənin on birinci ayəs(n)i ilə neshedilmiştir. Bunun bir səbəbi, bir səbəbi yoxdur. Bu ayənin miras hökmlərinə bağlı ümumi bir qayda ortaya qoyduğu daha əvvəl açıqlanmışdı. Bu ayədəki şərh, digər möhkəm miras ayələri ilə ziddiyyət təşkil etmir ki, bu ayənin o ayələrlə neshedildiği irəli sürülsün. (Təfsir-ul Qummu, c. 1, s. 131)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Cərir, İbni Münzir və İbni Əbu Xatəm bu ayələ əlaqədar olaraq İkrimedən belə rəvayət edərlər: "Bu ayə Ümmü Gülsüm və Ümmü Kahlenin qızı və ya Ümmü Kehle ilə Səhləbə b. Evs və Suveyd haqqında endi. Bunların hamısı Ənsar Müsəlmanlarından idi. Buradakı kişilərdən biri qadının əri, o biris(n)i də uşağının əmisi idi. Qadın Peyğəmbərimizə 'Ya Rəsulullah, bərabər/yoldaşım öldü, geridə məni və qızımı buraxdı. Lakin biz malından miras al/götürə bilmədik' dedi. Ölənin qardaşı da 'Ya Rəsulullah, bu qadın ata minə bilməz, düşməni alt edə bilməz, özü qazana bilməz, başqasının onun üçün qazanması lazımdır' dedi. Bunun üzərinə ""Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından..." deyə başlayan ayə endi." (c. 2, s. 122)

Mən deyərəm ki: İbni Abbasa söykənilən bəzi rəvayətlərə görə bu ayə Ənsar Müsəlmanlarından bir adam haqqında endi. Adam öldü və geridə iki qız buraxdı. Adamın asabesi olan iki əmi oğulu çıxıb gəldi. Adamın arvadı oğlanlara qızları ilə evlənmələrini təklif etdi. Lakin qızlar çirkin olduqları üçün oğlanlar bu təklifi qəbul etmədilər. [Əmi oğulları miras tələb edirdilər, əmilərinin arvadı da vermirdi.] Mövzu Peyğəmbərimizə ifadə edildi. Bunun üzərinə miras ayələri endi... Daha əvvəl bir neçə dəfə təkrarladığımız kimi ayələrin eniş səbəbləri birdən çox ola bilər. (c. 2, s. 122)

Mecma-ul Bəyan təfsirində iştirak etdiyinə görə "Miras bölünməsində, yaxınlar..." deyə başlayan ayə mövzusunda insanlar ikiyə ayrıldılar. Bir tərəf ayənin mensuh deyil, möhkəm olduğunu müdafiə etdi. İmam Misdən (ə.s) rəvayət edilən görüş də budur. (c. 3, s. 11)

Şeybaninin Nehc-ul Bəyan adlı əsərində iştirak etdiyinə görə bu görüş həm İmam Misdən (ə.s), həm də İmam Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilmişdir.

Mən deyərəm ki: Bəzi rəvayətlərə görə ayə, miras ayələri ilə nəsh-edildi. Lakin daha əvvəl söylədiyimiz kimi bu ayənin mensuh sayılması üçün heç bir səbəb yoxdur.

Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiq (ə.s) ilə Əbul Həsəndən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Uca Allah yetim malı ilə əlaqədar olaraq iki cəza bildirdi. Bunlardan biri axirət cəzası olan atəşdir. Digəri isə dünya cəzasıdır və bu ayədə açıqlanır: "Özləri, geriyə zəif uşaqlar buraxmış olduqları təqdirdə, onların vəziyyətindən qorxacaq olanlar, (yeydimlərə haqsızlıq etməkdən) qorxub titrəsinlər. O halda Allahdan qorxsanlar və doğru söz söyləsinlər." Ayənin demək istədiyi budur: Yetimlərə haqsızlıq edən kimsə etdiyi haqsızlığın bənzərinin öz uşaqlarına əks olunmasından qorxsun." (c. 1, s. 223, h: 37)

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin eynisi əl-Kafi adlı əsərdə İmam Sadı-ka (ə.s) və Maani'l Ahbar adlı əsərdə İmam Misə (ə.s) söykənilərək nəql edilmişdir.

Yenə Təfsir-ul Ayyaşidə Al/götürü Samın köləsi Abdullahdan belə rəvayət edilər: "Heç bir şey soruşulmadan İmam Sadiq (ə.s) sözə başlayaraq belə dedi: 'Kim zülm etsə Allah özünə zülm edəcək birini başına müsəllət edər. Ya arxasından gələn uşaqlarına və ya onların arxasından gələn nəvələrinə müsəllət edər.' Mən içimdən düşünərək belə dedim: Adam özü zülm edir. Lakin arxasından gələnlərin və ya onların arxasından gələnlərin başına zalım müsəllət edilir. Bu necə olar? Bunun üzərinə mən bir şey demədən mənə belə dedi: "Uca Allah "Özləri, geriyə zəif uşaqlar buraxmış olduqları təqdirdə, onların vəziyyətindən qorxacaq olanlar, (yetimlərə haqsızlıq etməkdən) qorxub titrəsinlər. O halda Allahdan qorxsunlar və doğru söz söyləsinlər." buyurur." (c. 1, s. 223, h: 37)

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, ABŞ b. Hamid, Katadedən belə rəvayət edər: Bizə deyildiyinə görə Peyğəmbərimiz belə buyurmuşdur: "İki gücsüz seqment haqqında Allahdan qorxun: Yetim və Qadın. Uca Allah yetimi yetim buraxdı. Sonra onun haqqında tövsiyə etdi. Onu yetim etməklə sınadı və başqalarını onun vasitəçiliyi ilə imtahandan keçirdi."

Mən deyərəm ki: Yetim malı yemənin həlak edici böyük bir günah olduğunu bildirən, həm Əhli Sünnə və həm Şiə kanallı rəvayətlərin sayı bir çoxdur.

11- Allah, sizə övladlarınız haqqında (bunu) tövsiyə edər: Kişinin payı iki qızın payı qədərdir. Uşaqlar ikidən çox qız olsalar, ölünün arxada qoyduğunun üçdə ikisi onlarındır. Əgər tək bir qız olsa, (mirasın) yarısı onundur. Ölənin uşağı varsa, buraxdığından ana-atasından hər biri üçün altıda bir hissə vardır. Əgər uşağı yoxsa və (yalnız) ana-atası ona varis olmuş isə, üçdə biri anasınındır. Əgər ölənin qardaşları varsa, anasının payı altıda birdir. Bu paylar, ölənin etdiyi vəsiyyət və ya borcun düşülməsindən sonradır. Atalarınız və oğullarınızdan hansının fayda baxımından sizə daha yaxın olduğunu bilməzsiniz. Bunları Allah tərəfindən qoyulan fərzlər olaraq qəbul edin. Şübhəsiz Allah biləndir, hikmət sahibidir.



12- Etdikləri vəsiyyət və borc düşüldükdən sonra, bərabər/yoldaşlarınızın əgər uşaqları yoxsa, arxada qoyduqları mirasın yarısı sizindir; uşaqları varsa, buraxdıqlarından dörddə biri sizindir. Sizin də etdiyiniz vəsiyyət və borc düşüldükdən sonra, uşağınız yoxsa, buraxdığınızın dörddə biri onlarındır (bərabər/yoldaşlarınızındır); uşağınız varsa, buraxdığınızın səkkizdə biri onlarındır. Əgər miras buraxan kişi və ya qadının ana-atası və uşağı olmayıb (ana tərəfindən) bir kişi və ya bir bacıs(n)ı varsa, bunlardan hər birisi üçün altıda bir hissə vardır. Əgər qardaşlar bundan çox dirlərsə, (bərabər bir şəkildə) üçdə birə ortaqdırlar. (Bu bölünmə) zərər verici olmadan edilən vəsiyyət və borc düşüldükdən sonradır. Bunlar Allahdan sizə tövsiyə və əmrdir. Allah biləndir, halım (cəza vermədə tələsik etməz).



13- İşdə bunlar, Allahın sərhədləridir. Kim Allaha və Rəsuluna itaət etsə, Allah onu altından çaylar axan cənnətlərə soxar, (onlar) orada əbədi qalıcılardır; işdə bu, böyük bir qurtuluşdur.



14- Kim də, Allaha və Rəsuluna qarşı gəlir və ONun sərhədlərini aşsa, Allah onu davamlı qalacağı atəşə soxar və onun üçün alçaldıcı bir əzab vardır.

ayələrin Şərhi

"Allah, sizə övladlarınız haqqında (bunu) tövsiyə edər: Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." Ayənin orijinalında keçən "yusikum" hərəkətinin məsdəri olan "isa" sözü və eyni şəkildə "tövsiyə" sözü, öyüddə ol/tapılmaq və əmr etmək mənasını verər. Ragıp əl-İsfa-hani, Tədris planı-ul Quran adlı əsərində belə deyər: "Vəsiyyət; bir işin edilməsini öyüd formasında digərindən istəməkdir."

Ayədə "ebna=oğullar" yerinə "evlad=evlatlar" deyilməsi, kişi və qız uşaqlar üçün təyin olunan bir və iki payın vasitəsisiz olaraq ölüdən doğan uşaqlara aid olduğuna dəlalət edər. İnsanın nəvələri və nə qədər aşağıya enilsə enilsən onlardan olan uşaqları, onları ölüyə bağlayan kimsənin hökmündədirlər. Bu səbəbdən, mirasda prioriteti olan təbəqə ol/tapılmadığı vəziyyətdə, insanın oğlanından olan qız nəvəs(n)i mirasdan iki pay; qız uşağından olan kişi nəvəs(n)i isə, bir pay alar. Necə ki, ölənin kişi və bacılarının uşaqları, ölüylə bunların arasında bağ quran kimsənin hökmünü daşıyarlar. [Birinci dərəcədən miras sahələr və yenə ikinci dərəcədən miras alan/sahə baba, nənə, qız və qardaş həyatda olmazsa, sıra qardaşların uşaqlarına gəlir. Qardaşın uşaqları qız olsalar belə, mirasdan onlara iki pay, bacının uşaqları kişi olsalar belə, onlara bir pay verilər.] Qısacası, "övlad" sözündə belə bir incəlik yatar. Ancaq "ibn=oğul" sözündə, vasitəs(n)i ol/tapılmaması şərti axtarılmaz. Necə ki belə bir fərq və incəlik, "eb" və "valid" sözləri arasında da vardır. "Valid" sözü, insanın vasitəsisiz olan gerçək atasına deyilir, "eb" sözü isə, həm vasitəsisiz olan atasına, həm də onun vasitəsilə insanın atası sayılan babasına deyilir.

Bu ayənin son hissəsində iştirak edən "Atalarınız və oğullarınızdan hansının fayda baxımından sizə daha yaxın olduğunu bilməzsiniz." ifadəsində, "övladlar" yerinə ümumi ifadəli "oğullar" sözünün istifadə edilməsi isə, irəlidə açıqlanacağı üzrə bu seçimi tələb edici xüsusi bir maraq/əlaqədən ötəridir.

Hökmü, "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." şəklində bir ifadəylə açıqlamaqda, qadınları mirasdan saxlamaqla əlaqədar olaraq tətbiqdə olan cahiliyyə ənənəsinin etibarsız qılınışına işarə vardır. Sanki ayədə qızın miras al/götürməsi, sabit və bilinən bir gerçək olaraq tanıdılmış və kişinin də qız kimi ancaq iki misli qədər miras ala biləcəyi vurğulanmışdır və ya mirasla əlaqədar hökm qoymada qızın miras alışı təməl qılınmış və kişinin miras alışı bu təməl üzərinə qurulu/təşkilatı və ona nisbətlə təyin oluna biləcək bir xüsus olaraq ələ alınmışdır. Əks halda, "Qızın payı, kişinin payının yarısı qədərdir" deyilməsi lazım idi ki bu vəziyyətdə söz mövzusu nöqtəni ifadə etməz və ayənin axışı bununla uyğunlaşmazdı. Bu nöqtəyə bəzi alimlər toxunmuşlar və mənə görə yerində bir qiymətləndirmədiyər. Bu qiymətləndirmə bu xüsusla gücləndirilə bilər ki ayə dəqiq olaraq yalnız qadınların miras haqqlarına toxunmuşdur. Bir sonrakı və surənin sonunda iştirak edən ayədə kişilərin mirasla əlaqədar paylarının bir hissəsinə dəqiq olaraq toxunulmuşsa da bu, qadınların kişilərlə birlikdəki miras haqqlarını şərh vəziyyətində olduğundan qaynaqlanar.

Qısacası, "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." cümləsi, "Allah, sizə övladlarınız haqqında (bunu) tövsiyə edər." ifadəsinin şərhi mövqesindədir. "ez-Zeker=erkek" və "el-unseyeyn=iki qız" sözlərinin başındakı "əl" takısı, cinsi təyin etmək üçün istifadə edilmiş və mirasla əlaqədar paylar barəsində kişi cinsinin iki qadına bərabər olduğunu bildirər. Bu, varislər içərisində həm kişi cinsinin, həm də qadın cinsinin mövcud olduğunu göstərər ki bu vəziyyətdə, kişiyə qadının iki misli qədər pay verilər. Ayədə bu xüsusun "Kişinin payı, qızın iki payı qədərdir." və ya "Kişinin payı, qızın payının iki misli qədərdir." kimi bir ifadəylə açıqlanmaması, ölünün varisi yalnız iki qız olduğu vəziyyətdə veriləcək payın nə qədər olduğuna dəlalət etməsi üçündür. İrəlidə açıqlanacağı üzrə, burada söz mövzusu vəziyyəti açıqlayacaq köklü izahat tərzi seçilmişdir. Hər vəziyyətdə, varislər içərisində həm kişi, həm də qız olsa, ədədləri hara çatsa varsan/getsin, hər kişiyə iki pay, hər qıza da bir pay verilər.

"Uşaqlar ikidən çox qız olsalar, ölünün arxada qoyduğunun üçdə ikisi onlarındır." Bu ifadənin "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." ifadəsindən sonra iştirak etməsi, bunun təqdiri bir cümləyə ətf edildiyini göstərər. Sanki, cümlənin əsli belədir: "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir. Bu, kişi və qız övladların mövcud olduğu vəziyyətdədir. Uşaqlar ikidən çox qız olsalar..." Bu (özünə ətf edilən cümlənin hazfedilmiş olması), məşhur bir ifadə tərzidir. Bu ayələr də bunun bir nümunələridir: "Həcci və Ümrəni Allah üçün tamamlayın. Əgər alıkonursanız, artıq sizə asan gələn qurbanı göndərin. (Bəqərə, 196) "...Saylı günlər. Artıq sizdən kim xəstə ya da səfərdə olsa, tuta bilmədiyi günlər sayın tərəfindən başqa günlərdə məbləğ." (Bəqərə, 184) [Bu iki ayədə, "Əgər alıkonursanız..." və "Artıq sizdən kim xəstə ya da səfərdə olsa..." cümlələri hazfedilmiş təqdiri bir cümləyə matufturlar.]

Ayənin orijinalında keçən "kunne=olurlarsa" hərəkətindəki əvəzlik, əvvəlki cümlədə keçən "övladlar" sözünə dönükdür. Övlada dönük əvəzliyin müennes yəni dişil əvəzliyi olması, zəif məlumatına görə xəbər mövqeyində olan "nisaen=kızlar" sözünün dişil olması üçündür. Ayədə keçən "tereke=geriye buraxdığı" hərəkətindəki əvəzlik isə, ifadənin axışından aydın olan "meyyit=ölü" sözünə dönükdür.

"Əgər tək bir qız olsa, yarısı onundur." Ayənin orijinalında keçən "kanet=olursa" hərəkətindəki əvəzlik, ifadənin axışından aydın olan "veled=çocuk" sözünə dönükdür. Hərəkətin müennes yəni dişil şəkildə istifadə edilməsi, zəif məlumatına görə hərəkətin xəbəri olan "vahideten= bir qız" sözünün dişil olması etibarıyladır. Ayədə keçən yarıdan məqsəd, ölünün arxada qoyduğunun yarısıdır; bu səbəbdən "en-nısf=yarı" sözünün başına tamlayanın yerinə "əl" takısı, gətirilmişdir.

Ayədə iki qızın mirasdakı payından danışılmamışdır. Çünki, onlarla əlaqədar hökm, "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." ifadəsindən aydın olur. Ayədən ölünün uşaqları bir qız və bir kişi olduğunda, qıza mirasın üçdə biri, kişiyə isə üçdə ikisi veriləcəyi xüsusu aydın olur ki bu, iki qızın payına bərabərdir. Bu səbəbdən bu, iki qıza veriləcək miqdarın mirasın üçdə ikisi olduğu deməkdir. Bu qədəri üstü bağlı olaraq ayədən aydın olur, ancaq ayə yalnız bunu ifadə edir və bunun xaricində bir məna nəzərdə tutula bilməz deyilə bilməz. Çünki bu ifadə, ardından, "Əgər iki qız olsalar, yarısı və ya hamısı onlarındır." şəklində bir ifadənin iştirak etməsiylə ziddiyyət təşkil etməz. Ancaq, ayədə iki qızla əlaqədar hökmün iştirak etməməsi və "Uşaqlar ikidən çox olsalar..." şəklində dəqiq bir ifadəyə yer verilməsi, etdiyimiz çıxarsamağı gücləndirər. İkidən çox uşaqlarla əlaqədar hökmə yer verilməsi, iki qızla əlaqədar hökmün qəsdli olaraq açıqlanmamasına istiqamətli bir işarə ehtiva edər.

Ayrıca, Peyğəmbərimiz (s. a. a) öz dövründə iki qızla əlaqədar olaraq üçdə iki pay vermə şəklini tətbiq etmişdir; o dövrdən zamanımıza qədər, İbni Abbasdan nəql edilən qarşı çıxma xaricində İslam ümmətinin alimləri içərisində də bu üsul tətbiq oluna gəlmişdir.

Etdiyimiz şərh, ayədə iki qızın mirasdakı paylarının açıqlanmamasıyla əlaqədar olaraq edilən şərhlərin ən uyğunudur. Kuleyni (r.ə) əl-Kafi adlı əsərində belə deyər: "Uca Allah, "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." buyruğuyla iki qızın miras payını üçdə iki olaraq təyin etmişdir. Belə ki: İnsan özündən bir qızla bir oğlanı buraxmış olsa, kişiyə iki qızın payı qədər yəni malın üçdə ikisi verilər. Bu səbəbdən iki qıza verilən pay, malın üçdə ikisidir." əl-Kafi adlı əsərdən alınan götürmə burada sona çatdı.

Bunun bir bənzəri də təfsirçi Əbu Müslimdən nəql edilmişdir. O belə demişdir: "İki qızın payı ilə əlaqədar hökm, "Kişinin payı iki qızın payı qədərdir." ifadəsindən aydın olur. Belə ki: Varislər bir kişilə bir qız olduqları təqdirdə, kişiyə mirasın üçdə ikisi verilər. Bu, malın üçdə ikisinin, iki qızın payı olduğu demək mənasını verər." Bu götürmə də burada sona çatdı.

Bu iki şəxsdən nəql edilən görüş doğru olmaqla birlikdə, etdikləri şərh qeyri-kafidir, etdiyimiz şərhi də bunlara əlavə etmək lazımdır. Bu, üzərində düşünülməsi lazım olan bir xüsusdur.

Ayələ əlaqədar olaraq, bəzi əsassız və zəif görüşlər irəli sürülmüşdür. Bəziləri "Uşaqlar ikidən çox qız olsalar..." ifadəsində "ikidən çox" ifadəsindən iki və yuxarısı nəzərdə tutulduğunu və ifadənin həm iki, həm də ikidən çox qızla əlaqədar hökmü ehtiva etdiyini söyləmişlər.

Bəziləri də iki qızla əlaqədar hökmün bu surənin sonunda iki bacının üçdə iki pay almasıyla əlaqədar açıqlanan hökmdən yola çıxılaraq aydın olacağı fikirini müdafiə etmişlər. Bunların bənzəri başqa fikirləri də mənimsəyənlər olmuşdur. Ancaq Allahın kəlamı beləsi qiymətləndirmələrin hamısından uca və münəzzəhdir.